2017 جىلى 27 قاڭتار كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر-مينيسترىنىڭ ورىنباسارى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ الماتى قالاسىنداعى الاش قايراتكەرى، عۇلاما عالىم احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ مۇراجاي ۇيىنە ارنايى بارىپ، تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشى سانالاتىن مۋزەي ءۇيىنىڭ جىلدار بويى قوردالانعان ماسەلەلەرىنىڭ شەشىلۋىنە سەبەپشى بولعانى تۋرالى حابارلاردى وقىپ، يمەكەڭنىڭ وسىدان 16 جىل بۇرىن پاريجدەگى مۇستافا شوقايدىڭ مۇراسىنا دا قامقور بولعانى ەسىمە ءتۇستى. تاسماعامبەتوۆتىڭ تاريحقا، تاريحي تۇلعالارعا دەگەن وسىناۋ قۇرمەتىن ءارقاشان بايقاپ العىسىمدى ايتىپ وتىرامىن.
تاياۋ قازاق تاريحىنان ەن مانىزدى تۇلعارىنان ءبىرى سانالعان مۇستافا شوقاي تۋرالى ءبىز 1997-2002 جىلدارى اراسىندا دوكتورلىق ديسسەرتاسيامىز ءۇشىن زەرتتەۋلەر جاساپ، اراكىدىك فرانسيا استاناسى پاريج قالاسىنا بارىپ كەلىپ جۇردىك. سول كەزدە ۇلى تۇلعانىڭ ءپاريجدىڭ نوجان اۋدانىندا 1923-1941 جىلدارى اراسىندا 18 جىل ءومىر سۇرگەنىن ارحيۆ قۇجاتتارى نەگىزىندە انىقتاعان ەدىك.
شوقايدىڭ فرانسياعا كەلۋ مەزگىلى، 1921 جىلدىڭ جازى بولاتىن. باستاپقىدا ول، ءپاريجدىڭ وزىندە ءومىر ءسۇردى. ءبىراق ەكى جىلدان سوڭ وسى نوجان قالاسىنا كوشىپ كەلدى. ويتكەنى، ول كەزدە وسى قالاشىقتا، بەلگىلى جازۋشىلار، ساياساتكەرلەر جانە ونەر قايراتكەرلەرى سەكىلدى ەليتالار ءومىر سۇرەتىن. ءبىز جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىمىزدە، شوقايدىڭ نوجاندا قاي ۇيلەردە تۇرعانىن ايقىنداۋعا قولىمىز جەتتى.
پاريجدەگى شىعىس تىلدەرى جانە وركەنيەتتەرى ينستيتۋتىنداعى مۇستافا شوقاي ارحيۆىندەگى قۇجاتتار اراسىندا وعان كەلگەن حاتتاردىڭ كونۆەرتتەرى كەزدەستى. ءۇش ءۇيدىڭ ادرەسىن سولاردان انىقتادىم. پاريج تۇرعىنى ياشار ءدىنىش اعامىزبەن بىرگە سول ۇيلەردى ىزدەپ تاپتىق. ەندى ماسەلە شوقايدىڭ بۇل ۇيلەردە تۇرعان مەزگىلدەرىن انىقتاۋ ەدى. بايقاسام پاريج تۇرعىندارى جىل سايىن قالا اكىمشىلىگىنە تۇرعىن سالىعى تولەيدى ەكەن. ءسويتىپ نوجان اكىمشىلىگىنىڭ ارحيۆتەرىندەگى 18 جىلدىق سالىق داپتەرلەرىن اقتارىپ شىعىپ شوقايدىڭ جىل سايىن قاي ۇيدە سالىق تولەگەنىن، ءسويتىپ نوجاندا تۇرعان ۇيلەرىن جانە مەزگىلدەرىن بەلگىلەدىم. سول انىقتاۋىمىزعا قاراعاندا، شوقاي مىنا ادرەستەردە تۇرعان ەكەن :
- 16 رۋە باۋين ءدو پەروز (1923-1930)
- 48 بيس رۋە پارماڭتيەر (1930 – 1933)
- 7 سقۋار ءدو لا فونتەن (1933-1969) وسى سوڭعى ۇيدە، ارينە شوقاي 1941- جىلى دۇنيە سالعاننان كەيىن زايىبى ماريا ءومىر سۇرە بەردى.
ءبىز وسى انىقتاۋلاردى جاساعاننان كەيىن، زەرتتەۋىمىزدى «قازاقتىڭ وسىناۋ ۇلى مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ ءبىر كەزدە نوجان قالاسىندا تۇرعانىن بۇگىندەرى بىلەتىندەر بار ما؟» ەكەن دەگەن وي كەلىپ الدىمەن شوقاي تۇرعان ۇيلەردىڭ بۇگىنگى تۇرعىندارىنا سۇراۋ سالدىق. ويتكەنى ءبىر كەزدە نوجاننىڭ اتى اسىرەسە شوقايدىڭ فرانسۋز دوستارى اراسىندا ەرەكشە ءمان-ماڭىزعا يە بولعان ەدى. ولار بۇل اۋدانعا تۇركىستاننىڭ ۋاقىتشا استاناسى رەتىندە قارادى. ويتكەنى، شوقايدىڭ ۇيىندەگى اڭگىمەلەر كوبىنەسە تۇركىستان تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى ەدى. سول سەبەپتى فرانسۋز دوستارى شوقايدى كورۋ ءۇشىن نوجانعا باراتىن كەزدەرىندە “تۇركىستاننىڭ ۋاقىتشا استاناسىنا بارا جاتىرمىز” دەيتىن. بۇل، سونىمەن قاتار، شوقايدىڭ ەۆروپادا تۇركىستان حالقىنا ەڭ جوعارى دەڭگەيدە وكىلدىك ەتە بىلگەندىگىنىڭ جانە تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى كۇرەسىنە دەگەن مىزعىماس سەنىمىنىڭ ءبىر بەلگىسى ەدى. شوقاي بولشيەۆيكتەردىڭ قىسىمىنا مويىنسۇنباعان تۇركىستاننىڭ دەموكراتيالىق كۇشتەرىنە وكىلدىك ەتىپ ءجۇردى.
وكىنىشكە وراي، 60 جىلدان كەيىنگى نوجان تۇرعىندارى شوقاي تۋرالى ەشنارسە بىلمەيتىن بولىپ شىقتى. ودان سون، نوجان اكىمشىلىگىندەگى كەيبىر قىزمەتكەرلەرگە سۇرادىق. ولاردىن ىشىندە دە بىلەتىنگە كەزدەسپەدىك. سونىمەن، شوقاي سىندى قازاقتىڭ ۇلى تۇلعاسىن، ول 20 جىلداي مەكەندەگەن جەردە، ۇمىت بولعانىنا ابدەن كوزىمىز جەتتى. بۇل دا زاڭدى ەدى. ويتكەنى، ارادان جارتى عاسىردان استام ۋاقىت ءوتىپ كەتكەن ەدى.
بۇل جاعداي، ءبىزدى شوقاي ءۇشىن نوجاندا ءبىر بەلگى ورناتۋدىڭ قاجەت ەكەنى جونىندەگى ويعا جەتەلەدى. بۇل پىكىرىمىزدى، 2000 جىلى پاريجدەگى قازاقستان ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرىنە ايتتىق. ولار “ابەكە، شوقاي داۋلى تۇلعا، ءبىزدى بۇل ماسەلەگە ارالاستىرماڭىز، وتىنەمىز. ءسىز مۇنى شوقايمەن اينالىسىپ جۇرگەن دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قالداربەك نايمانبايەۆقا ايتىڭىز” دەدى. الماتىعا جولىمىز ءتۇسىپ بارعاندا، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ءتوراعاسىنىڭ ءى- ورىنباسارى قالداربەك نايمانبايەۆقا سول ويىمىزدى ايتتىق. ول كىسى بىزگە وتە ءتيىمدى ءبىر جول كورسەتتى : «ءسىز، -دەدى نايمانبايەۆ، بۇل ويىڭىزدى ءبىر جۋرناليستكە ايتىڭىز. ول گازەتىنە جازسىڭ. ءسويتىپ ءسىزدىڭ بۇل يدەياڭىزدى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتان تارتىپ بۇكىل ۇكىمەت ادامدارى وقيتىن بولادى. ەگەردە پىكىرىڭىز ورىندى دەپ تابىلسا، وندا ول ىسكە اساتىن بولادى.»
وسى پىكىردى دەرەۋ ورىنداۋعا كىرىستىم دە، شوقايعا نوجاندا ءبىر بەلگى ورناتۋ جونىندەگى ويلارىمدى ەگەمەن قازاقستان گازەتىندە ىستەيتىن بەلگىلى جۋرناليست ساياسات بەيىسبايعا ايتتىم. ونىڭ مەنىمەن وتكىزگەن سۇحباتى، ەگەمەن قازاقستاننىڭ 2001 جىلى، 9- قاڭتارداعى سانىندا باسىلىپ شىقتى. وسىدان كەيىن شامامەن 9 ايدان سوڭ، 2001 جىلدىڭ 18 قازان كۇنى قازىرگى قازاقستان باس ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ ءبىر دەلەگاسيامەن ارنايى ات باسىن پاريجگە بۇردى. قازاقستان فرانسياداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى اقمارال ارىستانبەكوۆا جانە نوجان اكىمى جاق مارتاڭمەن بىرگە شوقاي 1933-1941 جىلدارى اراسىندا ءومىر سۇرگەن ءۇيى بولعان سقۋار ءدو لا فونتەن كوشەسىنىڭ باس جاعىنا بەلگى تاس ورناتتى.
مىنە بۇل تاسماعامبەتوۆتىڭ ۇلكەن ەرلىگى ەدى. 2001 جىلى بۇگىنگىدەي ەمەس، ءالى بولسا كەزىندەگى كەڭەستىك يدەولوگيالىق كۇشتى ۇگىت-ناسيحاتتىڭ اسەر-ىقپالىنان ايىعا الماي شوقايعا “ساتقىن” رەتىندە قاراۋشىلار از ەمەس ەدى. تاسماعامبەتوۆ، ساياسي كەلەشەگىم نە بولادى؟ دەپ الاڭداماي ۇلى تۇلعانىڭ فرانسيادا تانىلۋىنا باتىل ەڭبەك ەتتى. ونىڭ بۇل جۇمىسى كەيىن ودان ءارى جالعاستى. سول بەلگى تاس بولعان جەردەگى بوس تۇرعان ءبىر الاڭدى 2010 جىلى پاريجدەگى قازاق دياسپوراسى قۇرعان مۇستافا شوقاي فرانسۋز-قازاق دوستىق قوعامى، قازاقستان پاريج ەلشىلىگى جانە قىزىلوردا وبلىس اكىمشىلىگى بىرگە جۇمىس ىستەپ مۇستافا شوقاي اتىنداعى ساياباققا اينالدىرىلدى. ءقازىر بۇل ساياباق بەرليندەگى مۇستافا شوقاي بەيىتىنەن كەيىنگى مۇستافا شوقايدىڭ ومىرىنەن سىر شەرتەتىن ەكىنشى ورىن. بۇگىن وسى ساياباق ءپاريجدىڭ قارتاسىنا دا ءتۇسىپ ۇمىت بولعان مۇستافا شوقايدىڭ ەسىمى بۇكىل فرانسيا، ءتىپتى ەۋروپا ەلدەرىندە قايتا جاڭعىرىپ وتىر. مىنە مۇنداي يگىلىككە باستاما بولعان ەسىم يمانعالي تاسماعامبەتوۆ. سىزگە الاش ۇلىلارىنىڭ ارۋاعى ريزا شىعار، ءبىز دە ريزامىز. اللا سىزگە جار بولسىن! ءارقاشان قىزىر بولسىڭ جولداسىڭىز!
ءابدىۋاقاپ قارا
ميمار سينان كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى
ىستامبۇل.
پىكىر قالدىرۋ