قازاقستان عىلىمىنا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر تۇرسىنبەك كاكىشيەۆ ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىنان باستاپ كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى ادەبيەتىمىزدىڭ سان الۋان ماسەلەلەرىن قوزعاپ، تەرەڭ تالداۋلار جاساعان زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ مولدىعى كوركەمدىك دامۋدىڭ نەعۇرلىم كوكەيكەستى ماسەلەلەرىنە جەتە كوڭىل اۋدارىپ وتىرعاندىعىنىڭ بەلگىسى. ت. كاكىشيەۆ ادەبيەت تاريحشىسى رەتىندە اسا ەلەۋلى ەڭبەك ەتكەن وقىمىستى. سونىمەن بىرگە ونىن شىعارماشىلىعىن تاعى ءبىر قىرىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى، ول – فولكلوريستىگى. ياعني ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋدى فولكلورتانۋمەن ۇشتاستىرا قاتار جۇرگىزىپ وتىرعان.
قازاق فولكلورىنىن جينالۋى مەن زەرتتەلۋ جولدارىن باياندايتىن «قازاق فولكلوريستيكاسى» \1972\ اتتى زەرتتەۋ ەڭبەكتە كورنەكتى فولكلورشىلار ءومىرى مەن قىزمەتى قاراستىرىلعان وسى جيناقتاعى س.سەيفۋللين تۋرالى تاراۋدى ت.كاكىشيەۆ جازىپ، ساكەننىڭ حالىق ادەبيەتى مۇراسىن جيناۋ مەن زەرتتەۋدەگى ىزدەنىستەرىن العاش رەت جان-جاقتى ءسوز ەتەدى. اسىرەسە عالىمنىڭ تەرەڭىرەك قاراستىرعانى-ساكەننىڭ 1932 جىلى جارىق كورگەن «قازاق ادەبيەتى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگى. اۆتور ساكەننىن فولكلوريستىك ەڭبەگىن ەكى كەزەنگە بولەدى. ءبىرىنشى – ساكەن قازاق فولكلورى ۇلگىلەرىن جيناۋشى، جاريالاۋشى، ەكىنشى – زەرتتەۋشى عالىم رەتىندە قاراعان.
الدىمەن ساكەننىڭ حالىق ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناۋعا ۇندەۋ سالىپ، وسى جۇمىسقا ءوزىنىڭ دە بەلسەنە كىرىسۋىنىڭ سەبەبى نە دەگەن ماسەلەگە نازار اۋدارادى. ساكەن 1926 جىلدان باستاپ پەدوگوگيكالىق قىزمەتپەن اينالىسىپ ادەبيەت تاريحىنان، فولكلوردان لەكسيالار وقيدى. ەكىنشى جاعىنان 20-30 جىلدارى جوعارى وقۋ ورىندارى تۇگىل ورتا مەكتەپتەرگە ارنالعان وقۋلىقتىڭ بولماۋى ۇلكەن قيىندىقتار تۋدىرعان. سوندىقتان وسى كەزەڭدەگى قالامگەرلەردىڭ قولعا العان ماڭىزدى جۇمىستارىنىن ءبىرى ادەبيەت وقۋلىعىن جازۋ بولادى. وسىنداي وقۋلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋعا اتسالىسقان ادامنىڭ ءبىرى ساكەن ەكەنىن ايتا كەلىپ، ونىڭ فولكلورتانۋمەن شىنداپ شۇعىلدانۋىنا پراكتيكالىق مۇقتاجدىق اسەر ەتكەن دەگەن ورىندى تۇيىندەۋ جاسايدى. زەرتتەۋشى ەڭ الدىمەن ساكەندى حالىق ادەبيەتىنىڭ جاناشىرى رەتىندە تانىسا، ەكىنشىدەن ىلگەرىندى-كەيىندى وتكەن كورنەكتى اقىنداردىڭ جوقتاۋشىسى رەتىندە قارايدى. مۇنى اۆتور ساكەن جيناعان ماتەريالدارعا سۇيەنە وتىرىپ ايتقان. اتاپ ايتقاندا ى. التانسارين، اقان سەرى، اقموللا سىندى اقىنداردىڭ ولەڭ-پوەمالارىن جيناپ باستىرعان. سونداي-اق قۇلمامبەت پەن مايكوت، مۇسايەۆ پەن قاراقوجانىڭ ايتىستارىن جاريالايدى جانە كىرىسپە ءسوز جازىپ تۇسىنىكتەمە بەرەدى. سونىمەن قاتار جانقوجا باتىردىڭ ءومىرى مەن ءىسى جايىنداعى تاريحي دەرەكتەردى سارالاي وتىرىپ، ول جونىندەگى ولەڭ-جىرلارعا تالداۋ جاسايدى. جانقوجا جايىنداعى ولەڭ-جىرلاردىڭ ەڭ تاڭداۋلىسىن ءارى «ەردەن باتىرعا اتاقتى شوجە اقىننىڭ ولەڭ ايتقانى» اتتى ولەڭ-جىرلاردى جاريالاۋ ساكەننىڭ ءاۋ باستان-اق حالىق مۇراسىنا اسا تالعامپازدىقپەن قاراعانىن كورسەتەدى. مۇنىڭ ءبارى دە ساكەننىڭ فولكلوريست عالىم رەتىندە قالىپتاسۋىنا بارار جولدىڭ باسى دەپ بىلەدى.
عالىم ت.كاكىشيەۆ ساكەننىڭ حالىق ولەڭدەرىن كوپتەپ جيناپ وعان جانرلىق تۇرعىدان كلاسسيفيكاسيا جاساۋى سول تۇستاعى فولكلورتانۋ عىلىمى ءۇشىن ۇلكەن جەتىستىك دەپ قارايدى. وقۋ قۇرالىنىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە توپتاستىرىلعان ماتەريالدارىنداعى حالىق ولەڭدەرىن / سالت ولەڭ-جىرلارى، ءدىن سالتىنان تۋعان ولەڭ-جىرلار، مال تۋرالى، جاستىق، ويىن-كۇلكى ولەڭ-جىرلار/ تورتكە بولەدى، ەكىنشى ءبولىمىن باتىرلىق جانە ليرو-ەپوس جىرلارىنا ارناعان. سونىمەن بىرگە ءاربىر سالاعا كىرەتىن ولەڭ تۇرلەرىن ىشكى ءمان-ماعىناسىنا قاراي بىرنەشە ۇساق تۇرلەرگە جىكتەي وتىرىپ، جانرلىق ەرەكشەلىكتەرىمەن بىر-بىرىنەن ايىرماشىلىقتارىن اشۋى، ولاردىڭ اتقاراتىن قىزمەتىنە، ورىندالاتىن مەرزىمىنە قاراي سيپاتتاما بەرۋى بۇل توپتاعى جىرلاردىڭ حالىق ادەبيەتىندەگى ورنىن انىقتاپ، ولاردىڭ جۇيەلەۋ پرينسيپتەرىن عىلىمي جولعا قويۋعا باستاما-تىرەك بولعان دەپ بىلەدى.
زەرتتەۋشىنىڭ بۇل ەڭبەگىندە تاعى ءبىر كوڭىل اۋدارعان ماسەلە ساكەننىڭ ەپيكالىق جىرلار تۋرالى ايتقان تۇجىرىمدارى توڭىرەگىندە وي ءوربىتۋى. ساكەن ءوزى قاراستىرعان ءبىر توپ جىرلاردىڭ «قوبىلاندى باتىر»، «ەر تارعىن»، «ەر سايىن»، «قامبار باتىر»، «الپامىس باتىر»، «قوزى كورپەش بايان سۇلۋ»، «قىز جىبەك» ت.ب./ تاقىرىپتىق-يدەيالىق مازمۇنىن تانىستىرادى. ولاردىڭ تاريحي ءمانىن ناقتىلى دەرەكتەرمەن دالالدەي وتىرىپ تۇسىندىرگەنىن جازادى. عالىم وسى بولىمدە ساكەننىڭ باتىرلىق جىرلاردىڭ تاريحي-گەنەتيكالىق شىعۋ تەگىن دۇرىس پايىمداي وتىرىپ، «نوعايلى زامانىندا شىققان باتىرلاردىڭ ءبارىن تۇگەلدەي قازاقتىكى دەپ يەمدەنۋدىڭ دۇرىس بولمايتىندىعىن ەسكەرتەدى». كەيبىر ەپيكالىق جىرلاردىڭ بىرنەشە حالىققا ورتاق مۇرا ەكەندىگىن ايتۋىن ساكەننىڭ ۇلكەن عىلىمي جەتىستىگى رەتىندە باعالاعان. ويتكەنى ساكەن بۇل ويىن قازاقتىڭ بىرنەشە ەپوستىق جىرلارىن قىرىم نوعايلارىنىڭ ەتيكالىق مۇرالارىمەن سالىستىرا وتىرىپ ايتقانىن كورەمىز. بۇدان شىعار ءتۇيىن – ءبىر كەزدە قازاق، قاراقالپاق، نوعاي حالىقتارىنىڭ ءبىرتۇتاس ەل بولىپ جۇرگەنىن ساكەننىڭ دالەلدەپ بەرۋى ونىڭ دايەكتى عىلىمي شەشىم جاساي العاندىعىنىڭ ناتيجەسى دەپ بىلەدى. بۇگىنگى تاڭدا وقىمىستىلارىمىز باسشىلىققا الىپ جۇرگەن سالىستىرمالى-تاريحي ءتاسىلدى ءوز ەڭبەگىندە العاش رەتىقولدانعان ادامنىڭ ءبىرى ساكەن ەكەنىن ۇعامىز.
پروفەسسور ت.كاكىشيەۆتىڭ تاعى ءبىر نازار اۋدارعان جايى ساكەندى ەپوستىق جىرلاردىڭ جانرلىق سيپاتىنا ءمان بەرىپ، باستاما جاساعان فولكلورشى رەتىندە قاراستىرۋى دەۋگە بولادى. ول ەپوستىڭ شىعۋ تەگىن، كوپ قاباتتىعىنا تابيعاتىنا بايلانىستى بايىپتى بايلامدار جاساعانىن ناقتىلى مىسالدار كەلتىرە وتىرىپ تۇجىرىمدايدى. «قازاقتىڭ ەسكى ەل ادەبيەتىندەگى باتىرلار اڭگىمەلەرىنىڭ نەعۇرلىم ەسكىلەرىن الىپ قاراساڭ سوعۇرلىم ونىڭ قيال قوسباسىنىڭ، جاپسىرما سىرلاردىڭ، «ەرتەك» تۇرلەرىنىڭ مولدىعىن كورەسىڭ. زاماننىڭ نەعۇرلىم ەرتەسىنە قاراي بارا بەرسەڭ، سوعۇرلىم ەلدىڭ ىشكى، نادان كەزىنە تايانا بەرەسىڭ. باتىرلار اڭگىمەلەرىن نەعۇرلىم بەرگى زاماندا شىققانىن الىپ قاراسان، سوعۇرلىم ول اڭگىمەنىڭ «كەرەمەتتەرى» از بولا بەرەدى. شىندىققا جاقىن بولا بەرەدى. جانە سوعۇرلىم بەرتىنگى زامان باتىرلارىنىڭ جاراتىلىستارى دا «كەرەمەتسىز سولا بەرەدى» – دەگەن بايقاۋلارىندا ۇلكەن سىر جاتقانىن اشادى. بۇل جەردە ساكەننىڭ «نەعۇرلىم ەسكىلەرى» دەپ وتىرعانى كونە ەپوس ەكەنىن بىلسەك جانە ونىڭ قيال قوسپالارى كوپ بولىپ ەرتەگىلىك سيپاتىنىن باسىم ەكەندىگىن دۇرىس تانىعانىن اڭداتادى، ياعني ءار جانرلىق ءتۇردىڭ نەگىزگى بەلگىلەرىنە بايلانىستى ورىندى وي قوزعاعانىنا توقتالادى.
وسى ويىن اۆتور جالعاستىرا كەلىپ تاعى دا ساكەننىڭ سوزىنە جۇگىنەدى. «جاۋگەرشىلىك زامانىنداعى ولەڭ – جىرلاردىڭ سارىن – كۇيى جاۋعا شاۋىپ جالتىلداعان جاۋىنگەر باتىردىڭ سۋرەتىن سەزدىرسە، «قوزى كورپەش- بايان سۇلۋ» ولەڭىنىڭ سارىن كۇيى ىرعالىپ كوشىپ، ماناۋراپ قونعان كوشپەلىنىڭ سۋرەتىن سەزدىرگەندەي بولادى. ەكەۋىنىڭ ايىرماسى وتە ايقىن سەزىلەدى» - دەگەن ءسوزى دالەلدەي تۇسەدى دەپ جازادى عالىم.
اۆتور ساكەننىڭ وقۋ قۇرالىندا قازاق حالقى تاريحىنىڭ قىسقاشا وچەركىنىڭ بەرىلۋىن دە قۇپتايدى. ءبىر قاراعاندا بۇل وقۋلىققا حالىق تاريحى تۋرالى كىرىسپە ءبولىمنىڭ قاجەتى جوق سياقتى اسەر ەتەدى، الايدا زەرتتەۋشىنىڭ سارالاۋىنا سۇيەنسەك، وقۋ قۇرالىنا كىرگەن ماتەريالداردى جان – جاقتى تەرەڭىرەك ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن بۇل شولۋ بەلگىلى دارەجەدە مىندەت اتقارىپ وتىرعانىنا كوزىمىز جەتەدى. وندا اۆتور حالقىمىزدىڭ باي حالىق ادەبيەتىنىڭ قاينار كوز – ارناسىن ايقىنداۋدى ماقسات ەتكەن. سونداي – اق ەل تاريحىنىڭ ەلەۋلى بەل – بەلەڭ كەزدەرى حالىق ادەبيەتىندە وزدەرىنىڭ ءىزىن قالدىرىپ، ونىڭ كەمەلدەنۋىنە جانە جاڭا ءتۇر سيپات تابۋىنا ناقتىلى سەبەپ بولعانىن كورسەتۋدى ماقسات ەتكەن دەيدى. باسقاشا ايتقاندا، حالىقتىڭ تاريحي مەن ادەبيەتىن اجىراماس بىرلىكتە قارالۋىنىڭ ناتيجەسىندە ساكەن ءوزىنىڭ العا قويعان ماقساتىن ورىنداپ شىققان دەگەن وي ۇسىنادى. بۇدان ۇعارىمىز ساكەن قازاقتىڭ اسا مول ادەبي مۇرالارىن تۇرمىس – تىرشىلىك پەن كاسىپكە، ادەت – سالتقا بايلانىستى تۋادى دەگەن قورىتىندىعا كەلۋى اتالعان وقۋ قۇرالىنىڭ جەتىستىگى رەتىندە كورسەتىلەدى.
وقۋ قۇرالى دەمەكشى «س. سەيفۋلليننىڭ بۇل ەڭبەگىن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان وقۋلىق دەمەي، وقۋ قۇرالى دەۋىنىڭ دە سىرى جوق ەمەس» دەيدى عالىم. وقۋلىقتىڭ وقۋ قۇرالىنىڭ، ال وقۋ قۇرالىنان وقۋلىق – حرەستوماتيانىڭ قانداي ايىرماشىلىق ەرەكشەلىكتەرى بولاتىنىن تاراتا وتىرىپ، بۇل ەڭبەكتى نەلىكتەن وقۋ قۇرالى دەپ اتاعانىن دا ءتۇسىندىرىپ بەرەدى. سونىمەن بىرگە اۆتور ساكەننىڭ زەرتتەۋ ءادىس – تاسىلىندە اشىپ وتىرادى. ول ءوزىنىڭ عىلىمي تۇجىرىمدارىن بەكىتە ءتۇسۋ ءۇشىن تۇركى حالىقتارىن فولكلورلىق مۇرالارىن كوپ جيناپ زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن ايگىلى عالىم. ۆ. رادلوۆ پەن حالىق مۇراسىنىڭ ۇلكەن جان اشىرى ءا. ديۆايەۆتىن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنە تابان تىرەپ وتىرعان. الايدا ساكەن ايگىلى شىعىستانۋشىلار مەن وريەنتاليستەردىن پىكىرلەرىنە قۇلاي بەرمەي، ولارعا دا سىنشىلدىق كوزقاراسپەن قاراۋى ونىڭ عىلىمي دالەلىنىڭ دايەكتىلىگىن تانىتادى دەپ ءتۇجىرادى.
پروفەسسور ت. كاكىشيەۆ ساكەن سىندى ادەبيەتىمىزدىن ءىرى تۇلعاسىنىڭ حالىق ادەبيەتىن جيناۋ، جۇيەلەۋ، زەرتتەۋ سالاسىنداعى ەڭبەگىنە ىلتيپاتپەن قاراي وتىرىپ، كەيبىر ارتىق –كەمدى ايتىلعان پىكىرلەرىن دە اشىپ كورسەتىپ وتىرعان. الايدا ساكەننىڭ بۇل زەرتتەۋىن فولكلورلىق مۇرالاردى كلاسسيفيكاسيالاۋدى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كوتەرگەن جانە ءاربىر جانرلىق تۇرلەرگە عىلىمي جۇيەلى سيپاتتاما بەرە بىلگەن قۇندى ەڭبەك دەپ باعالايدى. ءسويتىپ س.سەيفۋللين فولكلورتانۋ عىلىمىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان فولكلورشى عالىم دەگەن ورىندى قورىتىندى شىعارادى.
عالىمنىڭ ەكىنشى ءبىر كوڭىل اۋدارعانى – قازاق فولكلورىنىڭ ەستەتيكاسى. زەرتتەۋشى ەستەتيكالىق تالاپ-تالعامنىڭ ەلەمەنتتەرى حالىق ادەبيەتىندە مولىنان ءۇشىراساتىنىنا نازار اۋدارادى. مۇنىڭ ءوزى سۇلۋلىقتىڭ سىرىن تەرەڭ ۇعىنىپ، ادەمىلىكتى تانىپ-بىلۋگە، ودان ءلاززات الۋعا سۇلۋلىقتى قاستەرلەۋگە ۇيرەتەدى دە، حالىقتىق ەستەتيكانىڭ نەگىزگىن قالىپتاستىرادى دەگەن وي تۇيەدى. حالاق ادەبيەتىنىڭ الەۋمەتتىك – ەستەتيكالىق نارىنە ايرىقشا ءمان بەرەدى. سىن جانرىنىڭ تۋۋ، دامۋى حالىقتىق ەستەتيكانىڭ تىكەلەي اسەرى بولاتىنىنا ياعني حالىقتىق ەستەتيكا سىني ويدىڭ باستاۋى دەپ تانيدى. حالىقتىق ەستەتيكانىڭ فولكلور ۇلگىلەرىنەن كورىنۋىن ءسوز ەتۋى ارقىلى سىنشىلدىق ويدىڭ باستاۋىن انعارتادى.
قازاق فولكلورىنىڭ ەستەتيكالاق تابيعاتىن ءسوز ەتكەندە "قىز جىبەك» جىرىنداعى كوش كورىنىستەرىن ءسان-سالتاناتىن تىلگە تيەك ەتە وتىرىپ ويىن ساباقتايدى. كوش تىزبەگىندەگى اجارلى كورىنىس شىنايى اسەمدىك پەن ءسۇلۋلىقتى كەلىستىرە سۋرەتتەۋى ارقىلى حالىقتىڭ كوركەمدىك تانىم-تۇسىنىگىن، ەستەتيكالىق تالاپ – تىلەگىن قالىپتاستىرىپ تا، قاناعاتتاندىرىپ تا وتىرعان. حالىق قيالى ادامنىڭ اجار-كوركىن تانىپ-سەزۋمەن عانا شەكتەلمەي، قيمىل-ارەكەت اسەمدىگىن جەتكىزە ايتۋ ارقىلى دا ادامنىڭ ەستەتيكالىق تالعامىن ايتا بىلگەن. جىبەكتىڭ ءسۇلۋلىعىن اشا ءتۇسۋ ءۇشىن اجار كوركى بىر-بىرىنە ءۇقسامايتىن ون ءبىر قىزدى كوز الدىنان وتكىزە وتىرىپ، ەرەكشە كوركەمدىك ءتاسىل جىبەكتىڭ كەسكىن-كەلبەتىن شارىقتاۋ شەگىنە جەتكىزۋىن ءوزى-اق حالىقتىڭ كوركەمدىك جونىندەگى تانىم-تۇسىنىگىن، ەستەتيكالىق اسەمدىك سەزىمىنىڭ بايلىعىن تانىتادى دەپ قارايدى. سىر-بوياۋى سولعىن تارتپايتىن ءمۇنداي ەپيكالىق جىرلاردىن قاي-قايسىسى بولسى دا حالىقتىڭ دانالىق تۇجىرىمىن تانىتىپ عيبرات بەرىپ قانا قويمايدى. سونىمەن بىرگە ەستەتيكالىق ءلاززات تا بەرۋدى ماقسات ەتەدى دەگەن بايلام جاسايدى.
اۆتور ءتۇرمىس – سالت جىرلارىنىڭ ءبىر ءبۇتاعى بولىپ تابىلاتىن بەتاشار ولەڭىندە دە عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلگى-ونەگەلىك شىندىقتاردى ىرىكتەي ايتۋعا نەگىزدەلۋى تەك ديداكتيكالىق سيپات الىپ كويماي، ەستەتيكالىق مانگە يە بولادى، وسى ارقىلى حالىقتىڭ سىنشىلدىك وي-پىكىرى كورىنىس تابادى. مۇنىڭ ءوزى دە ەستەتيكالىق مۇراتتىڭ تۇراقتىلىعى دەپ بىلەدى.
سونداي-اق اقىندار ايتىسىندا دا حالىقتىق ەستەتيكانىڭ ءماندى ءبىر پرينسيپتەرى انىق بايقالىپ وتىراتىنىن جامبىل مەن قۇلمامبەت، اسەت پەن ىرىسجان، ءبىرجان مەن سارا، ءنۇريلا مەن ۇمبەتالى ايتىستارىنا تالداۋ جاساۋ ارقىلى اشادى. ايتىستاعى مارجانداي ءتىزىلىپ، شوقتاي جيناعان ءسوز ورنەكتەرى ءوزىنىڭ وبرازدىلىعىمەن عانا ەمەس، ەستەتيكالىق نارىمەن دە قۇندى ەكەنىن پايىمدايدى.
فولكلور ءومىردىڭ الۋان سالاسىن قامتيتىندىقتان، وندا عاسىرلار بويى قالىپتاسقان حالىقتىق زستەتيكانىڭ مول سىلەمدەرى ساقتالعان. اتاپ ايتقاندا قازاقتىق شەشەندىك سوزدەرى نەبىر شىرايلى ويلار مەن تەرەڭ ەستەتيكالىق لوگيكاعا قۇرىلادى دەپ سانايدى. قىسقاسى، حالىق ادەبيەتىنىڭ قاي جانرلىق تۇرىنەن دە حالىقتىڭ ەتيكالىق-ەستەتيكالىق تۇسىنىكتەرى مەن قاسيەتتەرى بوي كورسەتىپ وتىرادى، دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى.
ت.كاكىشيەۆتىڭ كوپ قىرلى زەرتتەۋ ەڭبەگىنىڭ ءبىر وزەك ارناسى ادەبي مۇرانى يگەرۋ پروبلەماسى. «اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن جيناۋ جانە زەرتتەۋ-تاريحي –ەستەتيكالىق قاجەتتىلىك» دەپ قاراعان عالىم ءار كەز وسى ماسەلەگە ورالىپ سوعىپ وتىرعانىن كورەمىز. فولكلورلىق مۇرانى جيناۋ، ونىڭ كەيبىر ۇلگىلەرىن جاريالاۋدى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تۋۋىمەن بايلانىستىرا قارايدى. سونىمەن بىرگە بۇل ماسەلە دە ورىستىڭ عالىمدارى /ۆ.رادلوۆ. گ. پوتانين ت.ب./ جانە ءا.ديۆايەۆ پەن ا. زاتايەۆيچتىڭ وراسان زور ەڭبەگى بولعانىن XIX عاسىر مەن XX عاسىردىڭ باس كەزىندە ءبىرقاتار ىستەر تىندىرىلعانىن اتاپ وتەدى. بۇعان قاراپ حالىق ادەبيەتى مۇرالارىن جيناپ-جاريالاۋ مەن زەرتتەۋ دە داڭعىل جول بولا قويماعاندىعىن تالاي قيىنداقتاردى كورۋگە تۋرا كەلگەندىگىن جوققا شىعارمايدى. ويتكەنى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن فولكلورلىق مۇرا ماسەلەسى ءتۇرلى يديولوگيالىق ايتىس-تارتىستارىمەن استارلاسىپ جاتقان. ءسويتىپ بۇل ماسلە جونىندە ، ءار قيلى تەوريالار مەن قيسىنداردىڭ ورىن الۋى وسىنداي يگى ىسكە اسەر ىقپالىن دا تيگىزبەي قويماعانىن اڭعارتادى.
عالىم ادەبي مۇرانى يگەرۋ ماسەلەسىن قازاق ادەبيەت سىنى مەن ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ تۋۋ، قالىپتاستىرۋ، وركەندەۋ كەزەڭدەرىمەن تىعىز بايلانىستىرا قارايدى. سوندىقتان دا «قازاقتىڭ ادەبي سىنىنىڭ جانرلىق قالىپتاسۋ ءداۋىرىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە،-دەپ جازادى اۆتور،-ادەبي مۇرانى يگەرۋ ماسەلەسىندە ەكى ءتۇرلى باعىت بولدى». قاي كەزدە دە ءومىر ارقاۋىنىڭ ۇزىلمەيتىنىن، كوركەمدىك دامۋدا تاريحي ساباقتاستىق بولاتىنىن جەتە ەسكەرمەگەندىكتەن، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان مادەني داستۇرلەردى مانسۇق ەتۋدىڭ ورىن العاندىعىن اشىپ كورسەتەدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە حالىق ادەبيەتىنىڭ كوپتەگەن تاماشا ۇلگىلەرىنە ەرتەدە وتكەن حالىق اقىندارىنىڭ شىعارمالارىنا بىردەن ءىلتيپات بىلدىرە قويماعان. ءتىپتى «فولكلورلىق شىعارمالاردىڭ كوبى ۇستەم تاپ يديولوگياسىن جىرلايدى دەيتىن جانساقتىققا جول بەرىلگەن. سونىمەن مادەني - ادەبي مۇرالاردى جيناۋ جاريالاۋ ونى ەستەتيكالىق تانىم-بىلىكتىڭ ءبىر ارناسى رەتىندە حالىقتىڭ رۋحاني يگىلىگىنە اينالدىرۋ از ۋاقىتىڭ ىشىندە شەشىمى تابىلا قويماعان ماسەلە ەكەنىن كورەمىز.
وسىنداي قيىندىقتار بولا تۋرسا دا 1920-1925 جىلداردا ءبىراز مادەني- ادەبي ۇلگىلەر جاريالانىپ ۇلگەرگەن. سونداي-اق 20 جىلداردىڭ باس كەزىنەن حالىق ادەبيەتىنىڭ ەرەكشەلىگى، جازبا ادەبيەتپەن اراقاتىناسى، حالىقتىق سىر- سيپاتى سياقتى ماسەلەلەر سىنشىلدىق ويدىڭ ارقاۋىنا اينالعان. بۇل كەزدە ادەبيەتتىڭ بولمىس- ءبىتىمىنىڭ دارالاپ كورسەتۋ ەرەكشەلىگىن ايتا ءبىلۋ دارەجەسىنە كوتەرىلگەن. سونىمەن 20 جىلداردىڭ باس كەزىندە حالىق ادەبيەتى كوپتەپ جينالىپ، جاريالانىپ وتىرسا، ەكىنشى جاعىنان ونىڭ ءمان-ماعىناسىن اشۋ، عىلىمي تۇسىندىرمە بەرۋ، ىڭعايىنا قاراي زەرتتەۋ جۇمىستارى دا جۇرگىزىلە باستاعانىن سارالايدى. قازاق حالقىنىڭ رۋحاني بايلىعىن يگەرۋدىڭ ءجون-جوباسى ايقىندالىپ، ۇلكەن عىلىمي ەڭبەكتىڭ اۋقىمىنا الىنۋى 30 جىلداردىڭ ءىشى بولعان. بۇل كەزەڭدە حالىق قازىناسىن جيناۋ-جاريالاۋ ايرىقشا قارقىنمەن قولعا الىنادى. سونىمەن بىرگە حالىق ادەبيەتى زەرتتەلىپ، كەڭ كولەمدە ناسيحاتتالا باستايدى. قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن جاساۋ كۇن تارتىبىنە قويىلىپ، مەكتەپتەردى وقۋلىقتارمەن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك بولادى .وسىنداي قاجەتتىلىكتەر عىلىمي وي-پىكىرگە ۇلكەن قوزعاۋ سالادى. زامان تالابىنا جاۋاپ رەتىندە اقىن-جازۋشىلار كەيدە سىنشى، كەيدە زەرتتەۋشى مىندەتتەرىن دە اتقارىپ وتىرادى. وسىنداي ماقساتتا حالىق ادەبيەتىن تەرەڭدەتە زەرتتەگەن س.سەيفۋلليننىڭ 1932جىلى «قازاق ادەبيەتى» اتتى وقۋلىعى باسىلىپ شىعادى.
30 جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ بۇل سەكىلدى ماڭىزدى ىستەردى عىلىم مەن مادەنيەت مەكەمەلەرى قولعا الا باستادى. 1935 جىلى قازاقستان ۇلت مادەنيەتى نستيتۋتى قۇراستىرعان «قازاق سوۆەت فولكلورى» اتى جيناق شىعادى. كىتاپتا فولكلور تۋرالى ۇلكەن ءالعىسوز بەرىلىپ، وندا حالىق ادەبيەتنىڭ سىر-سيپاتى تۇسىندىرىلەدى، ادەبي مۇراعا جوعارى باعا بەرىلەدى. سونىمەن، وسى كەزەڭدە حالىق مۇراسىنا دەگەن قامقورلىق مەملەكەتتىك ءمانى بار ىسكە اينالعانىن ءسوز ەتەدى. وسى ارقىلى ت.كاكىشيەۆ حالىق ادەبيەتىنىڭ نۇسقالارىن جيناۋ، ونىڭ جانرلىق ەرەكشەلىگى مەن ءقادىر- قاسيەتىن اشۋ، ۋاقىت وتە كەلە ماڭىزدى ءمان الىپ، ناقتىلانا تۇسكەنىن قاراستىرا وتىرىپ فولكلورتانۋ عىلىمىنىڭ ءوسۋ، دامۋ جولىن ايقىندايدى.
ادەبي مۇرالاردىڭ جاناشىرى بولعان بىلىكتى عالىم تەك زەرتتەۋمەن عانا شۇعىلدانىپ قويماي، سولاردىڭ تاڭداۋلى ۇلگىلەرىن جيناپ- جاريالاۋمەن دە اينالىسىپ كەلەدى. ول نەبىر قيۋى قاشىپ، قيسىنى كەتكەن ىستەردى تاتىمدى دا تاپقىر سوزدەرىمەن تىندىرىپ وتىرعان بي-شەشەندەردىڭ ويلارىنان تۋعان كەنەۋلى سوزدەرىن جيناقتاپ «بيلەر ءسوزى» /1992 دەگەن اتپەن جەكە باستىرادى. بيلەر ءسوزى دەگەنگە سەزىك –سەكەممەن قاراعان تۇستا قاعاجۋ كورگەن اقپا –توكپە شەشەندەردىڭ ۇشقىر ويىنان تۋعان ءدۇردانا سوزدەردى جيناپ، كوپشىلىك قاۋىمعا جيىرەك ۇسىنىپ وتىرۋدى دا ورىندى ەسكەرتەدى.
حالىقارالىق ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى اكادەميگى ت.كاكىشيەۆ- فولكلورلىق مۇرانى ءوزىنىڭ ۇزاق جىلعى عىلىمي ەڭبەگىنىڭ ءبىر سالاسى ەتە وتىرىپ، ونىڭ جينالۋى مەن زەرتتەلۋىنە ۇلكەن ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان قاجىرلى قالامگەرلەردىڭ ءبىرى.
زۋفار سەيىتجانوۆ،ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، ف.ع.د.
"قامشى"
سۋرەت namys.kz سايتىنان الىندى
پىكىر قالدىرۋ