رەسەيدىڭ يمپەرياشىل شوۆينيستىك ءباسپاسوزى وسى تاقىرىپتا ءبىراۋزدان ءبىر-اق پىكىر ايتۋدا: "كرىمسكيە تاتارى - نە كورەننوي نارود. يسپولزوۆانيە تەرمينا "كورەننوي نارود" پريمەنيتەلنو ك تاتارام ، پروجيۆايۋششيم ۆ كرىمۋ نەدوپۋستيمو". ولار بىرنەشە تاريحي ءۋاج كەلتىرەدى. ءبىرىنشى ارگۋمەنتى: "ۆ ەتوت دەن ۆپەرۆىە پريشلي تاتارى، ۆ 1223 گود ارابسكيي اۆتور يبن-ال-اسير وتمەتيل : "پريديا ك سۋداكۋ، تاتارى وۆلادەلي يم، ا جيتەلي رازبرەليس، نەكوتورىە يز نيح سو سۆويمي سەمەيستۆامي ي سۆويم يمۋششەستۆوم ۆزوبراليس نا گورى، ا نەكوتورىە وتپراۆيليس ۆ مورە".رازگرابيۆ گورودا، تاتارى "پوكينۋلي (زەمليۋ كيپچاكوۆ)  كومانوۆ-پولوۆسيەۆ، زانيماۆشيح ستەپي پولۋوستروۆا س سەرەدينى XI ۆەكا ي ۆەرنۋليس نا سۆويۋ زەمليۋ".

سونىمەن، قىرىمنىڭ يەلەرى، ياعني بايىرعى تۇرعىندارى موڭعول-تاتارلارى ەمەس –كوماندار، پولوۆسى دەپ اتالعان حالىق. 1236 جىلى موڭعول-تاتارلارى تاۆريكا دالاسىندا توقتاپ، جەرگىلىكتى تۇركى تەكتەس حالىقتى تاعى دا قىرىپ جويعان. 1239 جىلى موڭعول-تاتارلار سۋداك شاحارىنا كەلىپ ، ەكىنشى رەت تونادى. قارسىلىق كورسەتكەندەردى (پولوۆەستەردى) جاپپاي قىردى.سونىمەن بۇل جويقىن قىرعىنداردان كەيىن بۇل ولكە بوس قالدى دەگەن دەرەك بار. XIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا وسى ولكەدە بولعان گيلوم دە رۋبرۋك بۇل دەرەكتەردى كۋالايدى. ءبىراق قىرىلعان كومانداردىڭ ورنىنا باسقا كوماندار كەلەدى. كومان-پولوۆەستەر تۇگەل قىرىلماپتى.ولارعا كورشى ورنالاسقان دالا تۇركىلەرى قوسىلعان. سول ەتنيكالىق نەگىز بولاشاق قىرىم تاتارلارىنىڭ نەگىزىن قۇرادى.التىن وردا يمپەرياسى شەڭبەرىندە قىرىم ۇلىسى قالىپتاستى. XV عاسىردا جاپپاي ۇلتتىق مەملەكەتتەر تۋا باستايدى. سول كەزدە قىرىم حاندىعى دا پايدا بولادى، ءبىراق 1478 جىلدان باستاپ بۇل مەملەكەت تۇرىك يمپەرياسىنىڭ قاراۋىنا كىرەتىن بولادى.

رەسەيدىڭ ايەل پاتشاسى، يمپەراتريسا ەكىنشى ەكاتەرينا ورىس-تۇرىك سوعىستارىندا جەڭىسكە جەتىپ، سول سوعىس ناتيجەسىندە قىرىم حاندىعىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا 1783 جىلى كىرگىزدى. كەيىن قىرىم حاندىعى جويىلىپ تاۆريا گۋبەرنياسى پايدا بولدى. رەسەي بۇل ولكەنى تىكەلەي باسقاراتىن بولدى.رەسەي قۇرامىنداعى قىرىمنىڭ تۇركى حالقى –قىرىم تاتارلارى اتالىپ كەتتى. قىرىمعا جاپپاي ورىستار مەن ۋكرايندەر كوشىرىلە بەردى. بۇل ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە قىرىم تاتارلارى ازشىلىق جاعدايىندا قالدى. وتارشىلدىق ساياسات پاتشا ۇكىمەتىندە ءورىس الىپ، كەڭەس ۇكىمەتىندە جالعاستى. وتارشىلدىق قىرىم تاتارلارىنىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسى كەزىندە قىرىمدىق تاتاردىڭ نارىزىلىعىن پايدالانىپ گەرمان فاشيستەرى قىرىم تاتارلارىنا «ءتۇرلى جاقسىلىق» جاساماق بولدى. ءبىرقاتار قىرىم تاتارلارى گەرمان فاشيستەرىنە سەنگەنگە ۇقسايدى. ءبىراق وندايلار كوپ بولماعان سياقتى. گەرمانيا اسكەرلەرىنەن قىرىم ازات ەتىلگەن تۇستا كەڭەس ۇكىمەتى بۇكىل قىرىم تاتارلارىنا جالا جاۋىپ ولاردى قازاقستان مەن وزبەكستانعا جانە باسقا ولكەلەرگە دەپورتاسيالاعان. 1946-1947 جىلدارى قىرىم تاتارلارى جاپپاي اشارشىلىققا ۇشىراعان. سونىمەن قىرىم تاتارلارىنا ۇزاق ۋاقىت اتامەكەنگە قايتۋعا رۇقسات بەرىلمەدى.رۇقسات بەرىلمەسە دە ولار قىرىمعا قايتۋدا قايسارلىق كورسەتتى. سول كۇرەستى مۋستافا دجەميليەۆ پەن يلمي ۋمەروۆ باستادى. كەڭەس ءداۋىرىنىڭ 1950-1990 جىلدارىندا بيلىكپەن قاhارمان كۇرەس جۇرگىزگەن ەكى اق حالىق بولدى- ول ەۆرەي ۇلتى مەن قىرىم تاتارلارى ەدى. ەۆرەيلەر اتا مەكەنى يزرايلگە كەتۋ قۇقىعىن، ال قىرىم تاتارلارى –قىرىمعا قايتۋ تالابىن قويدى. بيلىكتىڭ قارسىلىعىمەن قاتار قىرىم ورىستارىنىڭ ءشوۆينيزمى قىرىم تاتارلارىنىڭ ەلىنە قايتۋى مەن قونىستانۋىنا ۇلكەن كەدەرگى بولدى. ءبىراق بۇل كۇرەس تاتار حالقىن جانە ولاردىڭ جەتەكشىلىرىن جىگەرلى ەكەنىن كورسەتتى. مۋستافا دجەميليەۆ پەن يلمي ۋمەروۆ سان رەت تۇتقىندالدى، ولار باتىس ەلدەرىنىڭ باسشىلارىنا شاعىمداندى. تۇبىندە قاhارمان كۇرەس ناتيجە بەرىپ، قىرىم تاتارلارى ءوز ەلىندە جينالدى.

مەنىڭ قىرىم تاتارلىق تانىسىم بار. ونىڭ ايتۋىنشا قىرىم تاتارلارىنىڭ ەكى بولىگى بار: ءبىرى ەسكى قالا تۇرعىندارى، ەكىنشىلەرى- «دالا قىرىم تاتارلارى». دالالىقتار رۋ -تايپالارعا بولىنەدى ەكەن.مەنىڭ تانىسىمنىڭ تايپاسى نايمان ەكەن. ولاردا قازاقتا كەڭ تاراعان باتىرلىق ەپوس پوپۋليارلى ەكەن. ول ماعان: سەندەر، قازاقتار ءبىزدىڭ اۋىر جاعدايىمىزدى پايدالانىپ ءبىزدىڭ ۇلت ەپوستى يەمەدەنىپ الدىڭدار دەدى، مەن ونىمەن رەنجىسكىم كەلمەدىم. مەن جانشىلعان حالىقتىڭ پەرزەنتىمەن ديسكۋسسياعا ءتۇسۋ ورىنسىز دەپ ويلادىم.

2014 جىلدىڭ 16 ناۋرىزىندا رەسەي جالعان «رەفەرەندۋم» ۇيىمداستىرىپ، سونىڭ شەشىمىمەن قىرىمدى رەسەيگە كۇشپەن قوسىپ الدى.تاعى ەكى كۇننەن كەيىن رەسەي ۋكراينانىڭ سيەۆاستوپول قالاسىن ءوز قۇرامىنا قوسىپ الدى. ءبىراق الەمدىك قاۋىمداستىق مەملەكەتتەرى بۇل اننەكسيالاردى مويىنداعان جوق.

بۇل وزبىرلىقتى ۋكراينا دا توزگەن جوق. ۋكراينا رەسەيگە قارسى حالىقارىلىق قۇقىق بۇزۋشى رەتىندە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا رەسەيدى حالىق ارالىق سوتقا بەردى. سوندا رەسەيگە ەكى ايىپ تاعىلدى: ۋكراينا تەرريتورياسىن اننەكسيالاۋ جانە شىعىس ۋكراينادا تەرروريستىك توپتاردى قولداۋ. باتىس ەلدەرى - اقش پەن ەۆروپالىق وداق جانە ولاردىڭ وداقتاستارى رەسەيگە سانكسيالار سالدى. سونىڭ ىشىندە رەسەيمەن ساۋدالىق، ەكونوميالىق قاتىناستاردى شەكتەۋ. سول سياقتى تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەردى الماسۋ قاتىناستاردى دوعارىپ، تەحنولوگيالىق جاڭالىقتاردى رەسەيگە ساتپاۋ جانە بانكتەر ارقىلى رەسەيگە نەسيە بەرمەۋگە ۋاعدالاستى.بەدەلدى اعىلشىن گازەتى «Telegraph» بىلاي دەپ جازدى: رەسەيدىڭ قىرىمدى اننەكسيا جاساعانى، شىعىس ۋكرايناعا ءوز اسكەرىن كىرگىزگەنى جانە بەيبىت اۆيالاينەر MH17 سەپاراتيستەر قولىنان كۇيرەۋى -، ءبارى دە رەسەيدىڭ ءىسى دەلىنگەن. [4]ارابتاردىڭ دەموكراتيالىق باعىتتا عى گازەتى «ال –جازيرا» قىرىم ماسەلەسى تۋرالى بىلاي دەيدى: رەسەي مەن باتىس قاۋىمداستىعى اراسىندا قىرعي قاباق سوعىس باستالدى،ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى ەڭ ءىرى ەۆروپاداعى ساياسي قاقتىعىس- ول قىرىم اننەكسياسى دەيدى.

رەسەيدە سوڭعى جەتى جىلدا ەكونوميكالىق ستاگناسيا – توقىراۋ جاعدايى بايقالادى. ەكونوميكالىق جاعدايلاردىڭ تومەندەۋى رەسەيدە حالقىنىڭ تۇرمىس دارەجەسىنىڭ دە قۇلدىراۋىن كورسەتەدى. حالىقتىڭ تۇرمىسىنىڭ ناشارلاۋى ساياسي تالاپ كوتەرگەن كوشە شەرۋلەرىنىڭ جيىلەگەنىن بايقاتادى.

قىرىم تاتارلارى رەسەي قىرىمدى اننەكسيالاۋدان باستارتۋعا ءماجبۇر بولادى. بۇل جاعدايدا قىرىم ۋكراينا قۇرامىنا تەك اۆتونوميا رەتىندە كىرىپ قويماي، دەربەس ساياساتى بار رەسپۋبليكا بولىپ كىرەدى. ۇزاق جىلدار كورگەن رەپرەسسيالار مەن اشىق ۇلتتىق جانە ساياسي قاناۋ ەگەمەن ەلدىكتە بولمايدى.ال سەپەراتيستىك ارەكەتتەرگە قاتىستى قىرىم تۇرعىندارى جانە كوللابورانتتار قىلمىستىق ىستەرىنە سايكەس ايىپتالىپ سوتتالادى.

ءازىمباي عالي