«قازاق مەملەكەتىنە – 550 جىل» بايگەسىنە

الاۋلاپ تاڭ اتادى، ماناۋراپ كۇن باتادى - وتە شىققان ءبىر ءسات قانا.

جىلدى جىلدار الماستىرادى - ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىندا دىڭكەلەتكەن ەلەس دەرسىڭ.

عاسىردى عاسىر وكشەلەيدى - ەندى سەن جوقسىڭ، ول بار. ءبىراق ول دا ساعان ۇقساپ دال قالپىنان ارىلماعان.

تىرشىلىك زاڭدىلىعىنان. ومىرگە تاڭىرقاي كەلگەن ادامزات مىنا جالعان دۇنيەدەن سول تاڭىرقاعان قالپىندا وتەدى دە كەتەدى. سوندا كەلۋ مەن كەتۋ ارالىعىن ايقىندايتىن قانداي كۇش؟ ول - تاريحي جادى. ادامزاتتان سول جادىنى تۇبەگەيلى اقتارار نيەت پەن ىقىلاس تابىلسىن دەپ تىلەيىك. ونداي باتىلدىققا بارعاندار كۇنگەيگە عانا الدانباي، كولەڭكەگە دە نازار اۋدارىپ قويسا تىپتەن جاقسى. ويتكەنى، شىندىق اشىلاۋ بولعاندىقتان ونى ۇنەمى تاساعا جاسىرۋعا نيەتتىمىز.

قازاق تاريحىندا دا جاسىرىندىلار تىم كوپ. باتتيعانى دا، بىلقىلداعى دا قات-قابات. باتتيعانىن باسقالار ايتار، ءبىز بىلقىلداقتىققا دەن قويدىق.

1. قاراعان مەن قانجار

ەن دالاعا شىعا قالسام قاراعان مەن توبىلعىنىڭ، ياعني شۇبارلاردىڭ تامىرىنان كوتەرىلىپ كەلە جاتقانىنا قۋانامىن. نەلىكتەن؟ سوندىقتان، وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىندا ماسكەۋدە وتىرعان ءبىر الجىعان شالدىڭ ساندىراعىنا ەلىگىپ ىشىنە اتتىلى ادام كىرسە بوركى عانا جىلتىڭداي كورىنەر قالىڭ شۇباردى اپ-ساتتە-اق وتاپ تاستاعان ەدىك. وسى جۇمىسقا بەرىلگەنىمىز سونشالىق، قاقىراي سىنىپ جاتقان شالعىلاردىڭ وبال-ساۋابىنا قارامادىق. تەك، ءوزىمىز تانىماعان الدەكىمدەردى ىشىمىزدەن كەلىستىرە تۇرىپ سىباپ الىپ الدىمىزدان كەزدەسكەندى ورا بەردىك، ورا بەردىك. ارتىنان ءار-ار تۇستان اۋماقتى شۇڭقىرلار قازىپ، الگى شاپقان قاراعاندارىمىزدى سولارعا تىقپالادىق. سونسىن وعان قوسپالار قوستىق پا، قوسپادىق پا، ول جاعى بەيمالىم، الگى شۇڭقىرلاردى ەندى قايتىپ اشىلماستاي كومدىك تە تاستادىق.

ارىدە جوعارعى جاقتاعىلارعا ءىستىڭ ويداعىداي اياقتالعانى جونىندە سالا قۇلاش اقپار بەرىپ بارىپ تىنىس قايىرعانىمىز ەسىمىزدە. بولعان-بىتكەنى وسى عانا. ءقازىر سول شۇڭقىرلاردىڭ قايدا ەكەنىن تاپ باسىپ ايتاتىن ەشكىمدى تاپپايسىڭ.

مۇنى نەسىنە ايتىپ وتىرمىن؟ جانىم اۋىرعاندىقتان قالام تارتۋعا ءماجبۇرمىن. وسىنشاما وتاپ تاستارداي شۇباردىڭ نە جازىعى بار ەدى؟ مۇنى سول كەزدە ەسسىزدەردىڭ جەتەسىنە جەتكىزەر، تابيعاتقا اراشا تۇسەر ءبىر جاننىڭ تابىلماعانى ما؟

تابىلمادى. تابىلمايتىن دا. ويتكەنى، «جاسامپاز كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ساردارلارىندا» باس بولعانىمەن ونى ناعىز باس قالپىندا ۇستار مىيدىڭ بولماعانى امبەگە ايان-دى. ول مىيدى سابەتتىڭ كەرەمەت يدەولوگياسى الدەقايدا قوتارىپ تاستاعانى بەلگىلى ەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە قالتاقتاعاندار مەن قالباڭداعانداردىڭ قاراسى كوبەيىپ شىعا كەلگەن.

كەيىننەن سولاردىڭ ۇرپاقتارى الەۋەتتى قولداردىڭ دەمەۋى ارقىلى بيلىك باسىنا كەلگەنى وكىنىشتى، ارينە. ول باسقا اڭگىمەگە جەلى. ءبىراق، ءبىز تاقىرىبىمىزدان اۋىتقىمايىق.

ءيا، ءسويتىپ ءبىز دالانى تاقىرلاپ تاستاعانبىز. بۇل – ەكولوگيالىق اپات-تى. ال ەكولوگيالىق اپات زاردابى اتوم بومباسىنان دا اسقان وپات اكەلەرىن تۇسىنبەگەنىمىز وكىنىشتى. ويتكەنى تابيعاتتى وزگەرتۋ - ادامداردى، ادامي پسيحولوگيانى وزگەرتۋگە سەبەپكەر جاعداي ەكەنىن ۇعىنۋعا شامامىز جەتپەيتىن.

سويتە تۇرا قوي سانىن ەلۋ ميلليونعا جەتكىزۋ باستاماسى كوتەرىلگەنى قىزىق. توسپاسى تابىلماعان قۋ دالانى سىرما جايلادى. مالشىلار ىقتاسىن بولارلىق قالقا تاپپاي، قوي تولدەتۋ ناۋقانىن شي-قامىستان تۇرعىزىلعان اران ىشىندە وتكىزۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇدان قوزى قىرىلدى، سۋىق وتكەن ءتول ءالجۋاز قالپىندا جەتىلدى. ەڭ كەرەمەتى - ماڭايداعى كورىنگەن شي، قامىستى قالاي وتاپ تاستاعانىمىزدى تاعى بايقامادىق.

شىن مانىندە، مالمەن بىرگە جاساسقان اتام قازاق شۇبارى كوپ جەردەن قونىس تابۋعا تىرىسقان-دى. ول كوكتەمگى ىزعارلى جەلدەن بىرىنشىدەن قورعاسا، ەكىنشىدەن كوكتەمەسى ەرتەرەك قىلت-قىلت ەتىپ، قىستان قاجىپ شىققان مالدىڭ ەرتەرەك توعايۋىنا سەبتىگىن تيگىزەتىن. ءتول دە قۇم جەپ شەتىنەمەي، بالاۋسامەن اۋىزدانىپ، باداناداي كەيىپ الاتىن. سونسىن بۋىنىن بەكىتە ويناقتاپ شىعا كەلەتىن.

شۇباردىڭ تاريحي بەتبۇرىستارعا دانەكەر بولعانى دا تالاسسىز. ونى سوڭعى حانىمىز كەنەسارى قولىنىڭ «دۋان» بەكىنىسىنە شابۋىلىنان كورەمىز. ءدال سوندا قازاق ساربازدارى جۋاندىعى بارماقتاي قاراعان، توبىلعىنى توپتاستىرا بايلاپ، قالقان ەسەبىندە پايدالانا جاۋىنا شابۋىل جاساپ، اقىرى بەكىنىستى قيراتىپ تىنعان. وسىنىڭ ارقاسىندا ۇلى دالامىزدا باسقىنشىلاردىڭ ءبىر تۇراعى كەمىپ، قاسيەتتى سارىارقا از ۋاقىتقا بولسا دا بوداندىقتىڭ بۇعاۋىنان ازات قالپىن ساقتاپ قالعان.

باسقىنشىلىق پيعىلدى ءسوز ەتكەندە ادام تۇگىلى اسپان تۇنەرىپ، قاپ-قارا بۇلتتار كوزىنەن جاس سىعاتىن شىعار. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى قازاق دالاسىنا جەتكەن زوبالاڭدار، وتىز ەكىنىڭ اشتىعى، وتىز جەتىنىڭ رەپرەسسياسى، تىڭ يگەرۋ، كوسمودروم - مۇنىڭ بارلىعى قازاق جەرىن قازاقتاردان بوساتۋ امالدارىنان ويلاستىرىلعان ارەكەتتەر ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سونىڭ ءبىر پاراسى جوعارىدا ءبىز ءسوز ەتكەن ەكولوگيالىق اپات نىشانى. ولاي دەيتىنىمىز، بۇكىل ءومىرىن مالمەن بايلانىستىرعان، سونىڭ ناتيجەسىندە بۇل كۇنگە امان-ەسەن جەتكەن حالىقتى نەگىزگى تۇراعىنان وق شىعارماي قۋۋ امالى – جەردى ءناپاقالىق قۋاتىنان ايىرۋدا تۇرعان. ول ءۇشىن وزدەرى سىرتتان عانا باقىلاۋ جۇرگىزىپ، ءبارىن ءبىزدىڭ قولىمىزبەن جاساۋ ايارلىعىن ارقاۋ ەتكەن امالدارى ەدى، مىنا ايداپ سالۋ قيتۇرقىلىعى. الاقانىمىزعا قانجار ۇستاتتى، ماڭگۇرتتىگىمىزدەن ءبىز ونى قارا جەردىڭ جۇرەگىنە تىققىلادىق. ابىروي بولعاندا، تاۋەلسىزدىك تۋى جەلبىرەپ، تۋعان توپىراقتى اجالدان اراشالاپ قالدى. بۇگىندە ەس العان ۇرپاق جەتىلدى. ەندى ولار ەل مەن جەردى قاسىق قانى قالعانشا قورعاماق.

ءلايىم، ومىرشەڭدىگىمىزدەن ايىرماعاي!

2. قازۋ مەن جازۋ

ۇيدەن اتتاپ شىقپاساڭ ۇيكۇشىك اتانۋىڭ ءبىر باسقا، تابان ىزىڭنەن ءارىنى كورمەيتىن دۇمبىلەزگە اينالۋىڭ وپ-وڭاي. ال، اتتاساڭ... اتتاساڭ كەۋدەڭدى وكىنىش پەن وكسىك قىسىپ تاستاۋى ابدەن ىقتيمال. نەلىكتەن؟ سوندىقتان، اينالاڭدا بولىپ جاتقان كەلەڭسىزدىكتەرگە جانىڭ اۋىرادى، جۇرەگىڭ سىزدايدى. قارسىلاسار قايران تاپپاعانىڭدا تىپتەن جەر بولاسىڭ. ءبارى ماڭايىڭداعىلاردىڭ اشقاراقتىعىنان، اينالاڭنىڭ اشكوزدىگىنەن. قاناعاتتى قاپ تۇبىنە جاسىرعان نيەت ارانىن ايداھارداي اشىپ العانى جاسىرىن ەمەس.

ءوزىڭىز سارالاڭىز: بۇل كۇندە قارا جەر شۇرىق-تەسىك. اندا دا، مىندا دا كارەر، شاحتا. كەن تاسىعان قىرىق، الپىس، ءجۇز توننالىق الىپتار دوڭعالاعىنىڭ استىندا قالتىراعان جەردى، سازشا يلەنگەن تاستاردى ايايسىڭ. كوك بولسا-بولماسا تامىرىنان سولىپ بىتكەن. سوندا اراشانى كىمنەن سۇراعاندايمىز، ارااعايىندىقتى كىمنەن كۇتكەندەيمىز؟

كەن ءوندىرۋ بىزگە جات ەمەس. بۇگىنگىنى بىلاي قويعاندا تاريح قويناۋى قازىرگى قازاق جەرىنىڭ مەتاللۋرگيا ءوندىرىسىنىڭ وشاعىنا اينالعانىن باياعىدا دالەلدەپ قويعان. ءبارىن قازبالاي بەرمەي، اكادەميك الكەي مارعۇلاننىڭ مىنا پىكىرىمەن عانا ءسوزىمىزدى تۇزدىقتايىق: «ورتالىق قازاقستان ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ەكىنشى مىڭجىلدىقتىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ەۋرازيا قۇرىلىعىنداعى ماڭىزدى مەتالل ءوندىرۋ ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولدى، - دەيدى ول ۇزاق جىلعى زەرتتەۋلەرىن نەگىزگە الا، - جەزقازعان كەندەرىن يگەرۋ نەوليتتەن (جاڭا تاس ءداۋىرى) ەنەوليتكە (مىس داۋىرىنە) كوشۋ كەزەڭىندە (ب.د.د. 1 مىڭجىلدىق) باستالعان».

باستالسىن-اق. دەگەنمەن، عاسىرلارعا ەمەس، داۋىرلەرگە جۇگىنگەن وسىناۋ ۇلان-عايىر ارالىقتا ءبىز سول كەندى ۇقساتۋعا مۇمكىندىك تاپتىق پا؟ سۇراق ءتۇيىنى وسى تۇسقا جەتكەندە اۋىزىمىزدى جابا قوياتىنىمىزعا تاڭمىن.

سانداعان قوعامدىق ساتىلاردان وتكەن قازاقستان ءقازىر، قۇدايعا شۇكىر، تاۋەلسىز مەملەكەت. جيىرما جىلدىڭ ۇستىندە «ءاي» دەيتىن اجە، «قوي» دەيتىن قوجانى جاتىرقايتىن شاماعا جەتتىك. جىل وتكەن سايىن قابىلداناتىن ءتۇرلى-تۇرلى جوبالارىمىز دا جەتكىلىكتى. ولاردىڭ ءبارىنىڭ ەلدىڭ يگىلىگى، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋگە باعىتتالعانى تالاس تۋدىرماسا كەرەك. الايدا...

الايدا، اتاۋىنان ادام تۇگىلى ات ۇركەر وسى باعدارلامالاردىڭ ءوز مانىندە جۇمىس جاساماۋى قىنجىلىس تۋدىرادى. قىنجىلاتىنىمىز، داۋىرلىك تاجىريبە بارىسىندا ۇقساتا ءبىلۋ دەگەن قاعيدانى ۇيرەنبەي-اق كەتكەنىمىز تالاسسىز. باسقاشا جاعدايدا كورىنگەن جەردى شۇقىلاپ تەسە بەرمەي، بۇرىنعى يگەرگەنىمىزدەن دە كول-كوسىر پايدا تاۋىپ، شەكەمىز شىلقىپ وتىرار ەدىك.

مىسال ما؟ مىسالعا جۇگىنەيىك: ءبىر كەزدەگى ەلىمىزدىڭ پرەمەر-مينيسترى دانيال احمەتوۆتىڭ: «قازاقستاننىڭ وسميي - 187 يزوتوبى تەڭدەسi جوق ءونiم. الەمنiڭ ەشبiر ەلiندە مۇنداي ءونiم جوق. رەنييدiڭ قورى قازاقستان مەن چيليدە عانا بار»، - دەپ جار سالۋىنىڭ ءوزi دۇنيەجۇزi الدىنداعى بەدەلiمiزدi ايقىنداپ بەرگەندەي ەدى. ال وسىنداي باعالى ءونىمنىڭ الەمدىك قورداعى سالماعى 100 پايىز دەپ ەسەپتەسەك، سونىڭ 99 پايىزى قازاقستان مىسىنىڭ قۇرامىندا ساقتالعانى ماقتانىشىمىزدى نىعايتقان. مۇنىڭ ءوزi قازاق جەرiنiڭ بايلىق مارتەبەسiن اسقاقتاتقانى ءشۇباسiءز-تىن. الايدا، وسى بايلىقتى يگىلىگىمىزگە جاراتا الماعانىمىز، الاپاي-تالاپايعا سالىپ جىبەرگەنىمىز وكىنىشتى.

ءسوزiمiز جالاڭ شىقپاۋى ءۇشiن ءشۇباسiز فاكتiلەرگە جۇگiنەيiك.

جەتپiسiنشi جىلداردىڭ باسىندا قاداسى قاعىلعان سيرەكمەتالدار سەحىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكiمەتiنiڭ 1995 جىلعى 28 قىركۇيەكتەگi № 1292 قاۋلىسىمەن رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتiك كاسiپورىن بولىپ شاڭىراق كوتەرگەنi جۇرتشىلىققا ايان. سول كەزدەگi پرەمەر-مينيستر ءا. قاجىگەلديننiڭ ءوزi قول قويعان بۇل قاۋلىدا وسميي - 187-نi، رەنيي ءونiمiن، قۇرامىندا كۇمiس جانە التىن بار شلامداردى، سونداي-اق سيرەك كەزدەسەتiن جانە باسقا قىمبات مەتالداردى ءوندiرۋ ءجونiندە اشىق ايتىلعان. جەر بايلىعىن ەل يگiلiگiنە ساي پايدالانۋ تۇرعىسىندا حالىق اراسىندا ۇكiمەتكە دەگەن وڭ كوزقاراس تا قالىپتاسا باستاعان ەدi. الايدا 1996 جىلدىڭ 25 قاڭتارىندا وسى قاۋلىعا وزگەرiس ەنگiزۋ ءجونiندە پرەمەر-مينيستر قول قويعان جاڭا قاۋلى كۇمiس جانە التىنى بار شلامداردى «قازاقمىستىڭ» قۇزىرىنا قايتا بەرۋگە ءماجبۇرلiككە يكەمدەدi. مۇنىڭ ءوزi قۇزىرلى ورگاننىڭ بiر جاعىنان جەر بايلىعىنا دەگەن نەمكەتتiلiگiن تانىتسا، ەكiنشi جاعىنان توقپاعى مىقتىنىڭ تەگەۋرiنiنە تiزە بۇگەتiنiنiڭ دالەلi-دi. بۇلاي ايتۋىمىزعا نەگiز - 1995 جىلدىڭ 23 جەلتوقسان كۇنi سول كەزدەگi «جەزقازعانتۇستiمەت» اكسيونەرلiك قوعامىن باسقارۋشى ۆ. كيم مىرزانىڭ اكەجان ماعجان ۇلىنىڭ اتىنا جازعان تiلەك حاتى مەن پرەمەر-مينيستردiڭ س. قالمىرزايەۆ اتىنا باعىتتالعان «پوچەمۋ اكتيۆامي ي پاسسيۆامي راسپورياجاەتسيا ۆەدومستۆو، ا نە پرەدپرياتيە. سوگلاسيتسيا س پرەدلوجەنيەم» دەپ بۇرىشتاما سوعۋى.

«دانىككەننەن قۇنىققان جامان» دەيدى عوي، وسىدان ارىدە «قازاقمىس» پەن «جەزقازعانسيرەكمەت» اراسىندا ايتىلمايتىن سوعىس باستالدى. بىرەۋى «الامىن» دەپ كوزىن الارتتى، ەكىنشىسى «بەرىلمەيمىن» دەپ بەزەرىپ تۇرىپ الدى. اقىرى ۇلتجاندى ازاماتتار جەڭىسكە جەتىپ، كاسىپورىن مەملەكەتتىك مارتەبەسىن ساقتاپ قالدى. باعى اشىلعانداي ەدى، پايدا دا تابا باستاعان. دەگەنمەن، كەيىننەن بالعا ۇيىرىلگەن ارالار كوبەيىپ، اقىرى بەي-بەرەكەتى شىققانى انىق.

سول كەزەڭدە «قازاق ادەبيەتi» گازەتiندە، كتك تەلەارناسىندا جار سالىنعان شىعىس ەۋروپا ەلiنiڭ بiرiنە ساتىلۋعا دايىندالعان سەنساسيالىق وسميي - 187 يزوتوبىنىڭ دەرەگi نەمەن اياقتالعانى دا بەيمالىم. بەلگiلi بiر توپتىڭ ادەيi ۇيىمداستىرعان شوۋى ءتارىزدى ءبىر دەرەك جاريالاندى دا، ارتى قۇمعا سىڭگەن سۋداي جوعالىپ تىندى. بولعان-بىتكەنى وسى عانا. سوندا دەيمىز-اۋ، ءبىر گرامى بىرنەشە ونداعان مىڭ امەريكا دوللارى تۇراتىن اسىل زاتتا قورادان شىعار قيداي قۇن قالماعانى ما؟

قالمايدى. ويتكەنى، جازۋعا مويىنسۇنىپ قازۋعا عانا داعدىلانعان سانا شۇرىق-تەسىكتەردى كوبەيتۋگە اۋەس.

ءبىز ءدال سول شاقتا رەسپۋبليكادا وسميي قورىن جاساۋدى باسپاسوزدە كوتەرۋدەي كوتەرگەنبىز. ونى قاپەرگە ىلەر قۇلاق تابىلماعانى جانە ايان. ەندى، مىنە، اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتۋدەمىز. جەزقازعان مىس زاۋىتى جۇمىسىن توقتاتقالى ءوسمييدىڭ ءتۇرىن كورمەك تۇگىلى اتىن ەستۋگە زار بولعانىمىزدى جۇرت ەستىسىن. بالكىم، سوندا كورىنگەن جەردى قازبالاماي، قولدا بارعا مۇقيات بولارمىز.

***

شىنايى ءومىر بۇلتالاقتىقتى كوتەرمەيدى. تاريح تا سولاي، اداستىڭ با القىمىڭنان الىپ سونادايعا لاقتىرىپ تاستاي سالادى. شىڭعىرعانىڭا قارامايدى. شىندىققا جۇگىنگەنىنەن.

ءبىز دە بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەردىڭ شىندىعىن الدارىڭىزعا جايىپ تاستادىق. قۇپ الساڭىزدار قۇتىمىزدىڭ ورنىققانى، قۇپ الماساڭىزدار وكىنىشىمىز جوق، بولاشاقتاعىلاردىڭ قۇلاعىنا جەتەر دەگەن ۇمىتتەمىز.

قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ تۋرالى پرەزيدەنتىمىز كوتەرگەن باستاما ەلدىگىمىزدىڭ قابىرعاسىن ناقتىلاپ قانا قويماي، كەلەشەكتەگى تاريحىمىزدى ودان ءارى تەرەڭدەتەتىنى ايدان-انىق. ولاي بولسا، شىندىقتى تالاپ ەتەر جاعدايدا مىنا جازبالار كادەگە جارار دەگەن ءۇمىتىمىز باسىم.

بەرەكە-بىرلىگىمىز جاسامپازدىققا باستاعاي.