«رۋحاني جاڭعىرۋ: بولاشاققا باعدار» اتتى ەلباسىمىزدىڭ ۇلتتىق باعدارلاماسىنا سايكەس ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان ءبىرىنشى اللا دەپ، ەكىنشى «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەندەر» جايلى زەرتتەۋ ەڭبەگىمدى سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنعاندى ءجون كوردىم:
كۇنى بۇگىنگە دەيىن الەم تاريحشىلارىنىڭ دا، قازاق تاريحشىلارىنىڭ دا ءمانى مەن ماعىناسى جونىندە ءبىر توقتامعا كەلە الماي جۇرگەن ءسوزى - عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن. اڭگىمەمىزدىڭ باسىن سولاردىڭ سوزىنەن باستايىق:
- «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن – ارابتىڭ، كونە تۇركىنىڭ جانە پارسىنىڭ سوزدەرىنەن قۇرالعان عاجاپ تىركەس. ارابتىڭ «عايىبى»، «جوق بولىپ كەتۋ»، «كوزدەن تاسالانۋ» دەگەن ماعىنالاردا جۇمسالادى. «شىلتەن» پارسى تىلىندە «قىرىق ءتان نەمەسە قىرىق دەنە» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. بۇعان قوسا، مىناداي دا ءدىني جورامالدار بار. جالپى، اۋليەلىكتىڭ جەتى ساتىسى بار. ونىڭ ەڭ جوعارعىسى – قۇتىپ، ەكىنشى ساتىسى – ءارۋاقۋل مۋقادداس، ءۇشىنشى ساتىسى – عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن بولىپ سانالادى. قىرىق شىلتەننىڭ قۇرامىندا قىرىق اۋليە بولادى. اۋليەلەردىڭ ۇلىقتارى عايىپەرەن قىرىق شىلتەنمەن بىرىگىپ، جاراتقاندى ۇلىقتاپ ناماز وقيدى ەكەن» (ۋيكيپەديا).
ءۋاج: قازاقتىڭ اتام زاماننان بەرگى كۇندەلىكتى قولدانىستا جۇرگەن ءوز سوزدەرىن وزىنىكى دەپ، ايتۋعا دا بىلىمدەرى جەتپەگەن. سىزدەردەن ەشكىم بۇل سوزدەردىڭ پارسىشا، ارابشا اۋدارماسىن سۇراعان جوق. ولاي بولسا، قازاقتىڭ بارلىق كيەلى سوزدەرىنىڭ اۋدارماسىن بەرىڭىزدەر؟
- «كوشپەلى حالىقتاردىڭ باتىرلارى ءپىر تۇتىپ، سىيىناتىن يسلامعا دەيىنگى كونە رۋحتاردىڭ ءبىرى - عايىپ ەرەن، قىرىق شىلتەن. كونە نانىم بويىنشا كوزگە كورىنبەيتىن، شىلتەن دەپ اتالاتىن قىرىق نوكەرى بار ادامدارعا كومەكتەسىپ جۇرەتىن رۋح» (ۋيكيپەديا — اشىق ەنسيكلوپەدياسىنان).
ءۋاج: ۇلى اتالارىمىزدىڭ رۋحى (ارۋاعى) دەپ اتاۋعا بىلىمدەرى جەتپەگەن.
- «عايىپ ەرەن - مۇسىلماندار اراسىندا سوپىلىق ءىلىم ىقپالىمەن تاراعان تۇسىنىك بويىنشا، ەرەكشە قاسيەتتەرگە قول جەتكىزگەن اۋليەلەر. قازاق فولكلورىنىڭ كەيىپكەرلەرى ادەتتە قۇدايمەن قوسا "عايىپ ەرەن، قىرىق شىلتەن"، "عاۋسىل- عياس"، ت.ب. اۋليە-پىرلەردى رۋحاني كومەككە شاقىرادى. مىسالى، "الپامىس باتىر" ەپوسىندا اۋليەلەردىڭ كەرەمەتى:
"سول ۋاقىتتا باتىرعا،
اتسا، مىلتىق وتپەدى،
شاپسا، قىلىش كەسپەدى —
عايىپ ەرەن، قىرىق شىلتەن،
قولتىقتان سۇيەپ، دەمەدى" دەپ جىرلانادى. بۇل تۇسىنىكتىڭ تۇپ-توركىنى سوپىلىق ىلىمدە جاتىر. ول بويىنشا دۇنيەدە اۋليەلەر يەرارحياسى بار. سولار ارقىلى اللا تاعالا جەر بەتىنە بيلىك جۇرگىزىپ، ادامزاتتى جەتىلدىرۋگە ىقپال ەتىپ وتىرادى. ولار رۋحاني بيلىككە كوتەرىلىپ، قۇپيا زاڭدىلىقتى يگەرگەن. اۋليەلەردىڭ ءار توبىنىڭ ءوز قىزمەتى، تاپسىرماسى بولادى. عايىپ ەرەنگە جاتاتىن اۋليەلەر كوبىنەسە وزدەرىنىڭ قۇپيالارىن كوپشىلىكتەن جاسىرىن ۇستايدى. عايىپ ەرەننىڭ نەگىزگى سيپاتى جانە ماقساتى — جاناشىرلىق تانىتىپ، ادامدارعا ءارقاشان كومەككە كەلۋ، رۋحاني جولعا تۇسكەندەرگە جول سىلتەپ، باتا بەرۋ، جولاۋشىعا، قىسىلعان ادامعا قول ۇشىن بەرۋ، ت.ب. قىدىر (حيزر) دا عايىپ ەرەنگە، ونىڭ ىشىندەگى قىرىق شىلتەنگە (ابدال) جاتادى. قازاقتا "قىرىقتىڭ ءبىرى - قىدىر" دەگەن ءسوز بار. قىدىر - قىرىق شىلتەندى باسقاراتىن كەيىپكەر بولۋى دا مۇمكىن. بۇقارالىق سانادا بۇل تۇسىنىك وندەلىپ، كوركەمدىك قيالعا ۇلاسىپ جاتاتىنىنا قاراماستان، يسلام ويشىلدارى (مىس.: يبن ارابي) عايىپ ەرەن يدەياسىن جوكقا شىعارماعان» (ۋيكيپەديا — اشىق ەنسيكلوپەدياسىنان).
- «عايىپەرەن قىرىق شىلتەن ءدىني كوزگە كورىنبەي كەلىپ، قىسىلعان شاقتا دەمەۋ بەرەتىن ءپىر» (قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى).
- «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن - ءدىني. مۇسىلمانداردى جەبەپ، قولداپ جۇرەتىن، كوزگە كورىنبەيتىن كيەلى بەينەلەر» (ءى. كەڭەسبايەۆ. «فرازەولوگيالىق سوزدىك» 177 بەت).
- «قىزىر، ءىلياس، قىرىق شىلتەن. بالاما مەنىڭ نازار سال. (قىز جىبەك).
- «اۋليە ارۋاق كوتەرىپ، عايىپ ەرەن، قىرىق شىلتەن قورعاسىن» (باتا).
- «عايىپ ەرەن - قىرىق شىلتەننىڭ بىرەۋى دەپ،
كەڭ ويلى كەمەڭگەرلەر مەجەگەن-دى» (شوڭباي جۇبان ۇلى).
- «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن» تۋرالى اڭگىمەلەر قۇپيا قۇبىلىستاردىڭ ءبىرى (ءا. قابايەۆ).
ءۋاج: اتا-بابامىزدىڭ شىنايى تاريحىن سوپىلىق ءىلىم تۇرعىسىنان زەرتتەگەن جاندارعا ەشقانداي قۇپياسى جوق.
- «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەننىڭ تىكەلەي ومىرگە كەلۋىنە ءال-فارابيدىڭ تەتەلەس زامانداسى ارابتىڭ اسا كورنەكتى عۇلاماسى ال-گازالي سەبەپشى بولىپتى: «عايىپ ەرەن – (عايىپ يرەن) ماعىناسى، شىعۋ تاريحى ءتىپتى كۇڭگىرت. ول ون ءۇش-ون ءتورت جاسىندا ينديادان اراب ەلدەرىنە ءبىلىم ىزدەپ شىعادى. اكەسى ءبىر سوعىس كەزىندە يندياعا قاشىپ بارعان اراب ەكەن. ارابيانى ءوز وتانىم دەپ ەسەپتەيدى. جولدا كەرۋەنى قىرىق قاراقشىعا جولىعادى. اقشا تالاپ ەتەدى. كەرۋەندەگىلەر اقشاسىن جاسىرادى، ال-گازالي ءبىر تيىنىن قالدىرماي، قالتاسىنان شىعارىپ بەرەدى. تاڭىرقاپ سەبەبىن سۇرايدى. انام: «قۇدايدان قورىق، ادام بالاسىنا قيانات جاساما، وتىرىك ايتپا، ادالدان مال تاپ» – دەگەن. «وسيەتىن ورىنداپ تۇرمىن» – دەيدى. بۇل ءسوز قاراقشىلارعا قاتتى اسەر ەتەدى. «مىنا قارشاداي بالا تەگىن بولماۋى كەرەك. ءبىز قۇدايدان قورىقپايمىز، ادامدارعا قيانات جاسايمىز، ءومىر بويى وتىرىك ايتىپ، ارامنان مال تاۋىپ ءجۇرمىز. كىشكەنتاي بالا قۇرلى بولا المادىق-اۋ» – دەپ، ءوزارا كۇڭكىلدەسەدى. ءبارى اقىلداسا كەلىپ، ال-گازاليدەن باتا سۇرايدى. باتاسى قولما-قول قابىل بولادى. كەرۋەندەگىلەردىڭ كوز الدىندا الگى قاراقشىلار قۇس سياقتى پىر ەتىپ ۇشىپ كەتەدى. سودان باستاپ «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن» اتانادى. وقيعانىڭ بولعانىنا مىڭ جىل تولا قويعان جوق» («جاس الاش» گازەتى 1991. 21 جەلتوقسان).
ءۋاج: بىرىنشىدەن، عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەندەردىڭ دۇنيەگە كەلۋى ءال-فارابي (870-950) زامانىنان سان مىڭداعان جىلدار ءارى دە بولعان. سەبەبى، ەڭ كونە جىرلار: قازاقتىڭ «الپامىس باتىر»، قىرعىزدىڭ «ماناس» جىرىندا قىرىق شىلتەندەردىڭ باتىرلاردى ۇنەمى قولداپ جۇرەتىندەرى ايتىلادى.
ەكىنشىدەن، «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن» اتاۋىنىڭ بۇلاي دۇنيەگە كەلۋى ەش اقىلعا سيمايدى.
- «عايىپ يرەن» – جابايى اڭ دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. كەيىن وسى پىكىرىن انىقتاپ قايبەرەن (قايىپ ەرەن) قاباننان باسقا ەتى جەۋگە كەلەتىن جابايى اڭداردىڭ جالپى اتاۋى. ...شىلتەن – سانادان تىسقارى كۇشكە يە، كوزگە كورىنبەي ادامدار اراسىندا ءومىر سۇرەتىن تىرشىلىك يەسى» (ك.ك. يۋداحين. سوۆەتسكيي تيۋركولوگ، دوكتور فيل. ناۋك، اكادەميك. «كيرگيزچا-ورۋسچا سوزلۋك»، فرۋنزە، 1965، ستر. 960؛ [140، ب.171-176]).
ءۋاج: نەتكەن «دارىن»، نەتكەن «بىلىمدىلىك» دەسەڭىزشى! ۇلى اتالارىمىزدىڭ ارۋاعىن جابايى اڭدارعا تەلىپ جىبەرگەن. ادام دا سانا بولاتىنىنىن، اڭدا سانا بولمايتىنىنىن دا اجىراتۋعا اقىلى جەتپەگەن.
- «قىرعىز تىلىندە «قىرىق شىلتەن» («چىلتەن» پارسى ءسوزى؛ ماعىناسى-كوزگە كورىنبەيتىن ماقۇلىق») دەگەن ءسوز بار؛ بۇ دا ءدىني ۇعىممەن بايلانىستى شىققان ءسوز: «ادامداردىڭ اراسىندا كوزگە كورىنبەي جۇرەتىن ءىرى الىپ ماقۇلىق» (ءى.كەڭەسبايەۆ، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور).
ءۋاج: ك.ك.يۋداحيننەن دە اسىپ ءتۇسىپ، «قىرىق شىلتەندى» پارسىعا تەلىپ، اتالارىمىزدىڭ ارۋاعىنىڭ اتىنا «ماقۇلىق» دەگەن قازاقتاعى ەڭ جامان قورلاۋ ءسوزدى قولدانىپ وتىر. ولاي بولسا قازاق سوزدەرىنىڭ ءبارىن قولدانىستان شىعارىپ، قازاقتىڭ بارلىق كيەلى سوزدەرىنىڭ اۋدارماسىن عانا قولدانۋ كەرەك بولاتىنىنا ءبىلىمى جەتپەگەن.
- 13. «شىلتەن پارسى تىلىنەن ەنگەن ءسوز، ول ەكى تۇبىردەن قۇرىلعان ءشىل – تەن. ءشىل پارسى تىلىندە چيل تۇرىندە ايتىلىپ، «قىرىق» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. تەن تون بولىپ ايتىلعان، قازاق تىلىندە دارا جۇمسالعاندا ءتان قالپىندا ايتىلادى، پارسىلاردا چيلتون (قىرىق ءتان) «كورىنبەيتىن قىرىق قولداۋشى» رەتىندە تۇسىندىرىلەدى. (ز.ح. گۋلاموۆ. چيل سۋزيننينگ كۋلدونيشي ۆا ماعىنالارى//ۋزبەك چيەۆالارى لەكسيكاسى. توشكەنت، 1966).
ءۋاج: بۇل جەردە بىزگە وزبەك عالىمىنىڭ تۇجىرىمىن باسشىلىققا الۋعا مۇلدەم بولمايدى. سەبەبى، ولاردىڭ بۇل سوزدەردى پارسى تىلىنەن الۋلارى ابدەن مۇمكىن. وزبەك ءتىلى بىزدەن گورى پارسىعا جاقىن ءتىل.
- «ءتورت تۇلىكتىڭ ءپىرى - ساقتاۋشى كيەسى رەتىندە حالىق ۇعىمىندا ويسىل قارا، قامبار اتا، جىلقىشى اتا، شەكشەك اتا، شوپان اتا، زەڭگى بابا اتالۋدان تىس، ادامدار ءۇشىن باتىرلار ءپىرى – عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن، قۇت-بەرەكە ءپىرى – قىدىر، تەمىر ۇستانىڭ ءپىرى – ءداۋىت، قايىقشىنىڭ ءپىرى – ءۇببى، وشاق يەسى – وت انا، بەسىك ءپىرى – ۇماي انا، ەركەكتەر ءپىرى – زاكاريا، ايەلدەر ءپىرى – ءبيبى ءباتيما ت.ب اتاۋلار بولادى» (ۋيكيپەديا — اشىق ەنسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت).
ءسوز رەتى كەلگەسىن ايتا كەتەيىن. بەرىلگەن تۇسىنىك قاتە. ءپىر – دەگەن ءسوزدىڭ تۇپكى ماعىناسى تەك قانا «ساقتاۋشى كيە» ەمەس، ءبىرىنشى ۇيرەتۋشى ۇستاز (اتاسى) دەگەن ماعىنا بەرەدى، ياعني بۇگىنگىشە ايتقاندا «اۆتور». ءپىر مەنەن ءبىر سينونيم. ءبىر – ءبىرىنشى، ءپىر – ءبىرىنشى ۇيرەتۋشى ۇستاز.
- «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن – تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ءبىرقاتارىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندە كەزدەسەتىن جۇمباق كەيىپكەر». (نازاربەك بايجىگىتوۆ).
ءۋاج: سوپىلىق ءىلىمدى زەرتتەگەن جانە انا ءتىلىمىزدىڭ قولدانۋ اياسىن بىلەتىن جاندارعا بۇل جەردە ەشقانداي جۇمباق جوق.
- 16. «ەرەن عايىپ قىرىق شىلتەن - مۇسىلمان تۇركىلەر (قازاق، وزبەك، قاراقالپاق، قىرعىز، ت.ب. ميفولوگياسىنداعى كوزگە كورىنبەيتىن، رۋح سيپاتىنا يە ءتىرى پەندەلەر (پىرلەر). قالىپتاسقان انىقتاما بويىنشا، ولار عالامدى بيلەيتىن 40 قۇدىرەتتى اۋليە. مۇنداعى"عايىپ" ءسوزى "كوزگە كورىنبەيتىن" دەگەندى، "شىلتەن" (پارسى تىلىندەگى چيل - "كىرىق"، تون -"ءتىرى پەندە") "قىرىق جان/پەندە" دەگەندى بىلدىرەدى، وسى ءسوز تۇركى تىلىندەگى "قىرىق" ءسوزى ارقىلى قايتالانادى ("قىرىق شىلتەن"). ال "ەرەن" ءسوزىنىڭ پارسىلىق ەمەس، تۇركىلىك قاينارى جونىندەگى اڭگىمەمىز بولەك (الداعى ماقالالاردىڭ بىرىندە قاراستىراتىن بولامىن). ازىرگە وسى "شىلتەندەر" بەينەسىنىڭ ىشكى يەرارحياسى حاقىنداعى قالىپتاسقان تۇسىنىكتەر تۋرالى عانا ايتار بولسام، سوپىلىق ميفولوگياداعى "يرەندەر" كورىنبەيتىن رۋحتار بىرنەشە ساتى-دارەجەدە كورسەتىلگەن: تومەنگى ساتىنى (قاتاردى) "شىلتەندەر" قۇرايدى، ولاردان جوعارى ساتىدا "پافتان" دەلىنەتىن جەتى رۋح، ولاردان جوعارىراك ساتىدا "ەستان" دەپ اتالاتىن ءۇش رۋح، ەڭ جوعارىدا - "گاۋس" دەپ اتالاتىن جالعىز رۋح بولادى. "قىز جىبەك" ەپوسىنداعى:
جازاتايىم سۇرىنسە،
عاۋىس، عاياس، قىرىق شىلتەن،
باھاۋتدين، قولىڭا ال، - دەگەن جولدارداعى "عاۋىس" پەن "قىرىق شىلتەن" - وسى ەرەندەر (يرەندەر) يەرارحياسىنىڭ جوعارعى جانە تومەنگى ساتىلارىنىڭ كەيىپكەرلەرى بولىپ تابىلادى. بۇل ءۇش يەرارحيالىق ساتى قيسىنى بويىنشا، شىلتەندەردىڭ جەتى ساتىلىق يەرارحياسى دا بار، ولار: 1) قۇتب (بىرەۋ)، 2) عاۋىس (ۇشەۋ)، 3) ابدال (جەتەۋ)، 4) اۋتات (قىرىق)، 5) نۇحيبا، 6) نۋدجيبا، 7) ارۋاح ۋل-مۋحادداس. تەك وسىلاردىڭ (شىلتەن، پافتان، ەستان، گاۋس، كۇتب، ت.ب.) بارلىعىنىڭ دا "يرەن" دەپ اتالۋىن پارسىلىق "ياران" سوزىمەن بايلانىستىرۋدىڭ ءجونى جوق سياقتى؛ بايلانىستىرىلا قالعاننىڭ وزىندە دە بۇل - ەكىنشى، تۋىندى تۇسىنىك بولماق؛ "ەرەن" بەينەسىنىڭ تۇپكى نەگىزى تۇركىلەردە جاتىر "قۇتب" ءسوزىنىڭ پوليۋس اتاۋى ەكەندىگىن ەسكەرسەك، ونىڭ كىندىك نۇكتەنىڭ، ياعني نۇر بۇلاعىنىڭ اتاۋى بولۋى تۇسىنىكتى بولىپ شىعادى، سوندىقتان ەكىنشى نۇسقانى دۇرىسىراق-اۋ دەپ توپشىلاۋعا بولادى. ال جالپى سوپىلىق ميفتىك بەينەنىڭ ءوز سيپاتى قانداي؟ ەرەندەردىڭ يەرارحياسىنىڭ بولۋى، ولاردىڭ كوزگە كورىنبەۋى، ەپوستىق قاھارماندارعا قولداۋ كورسەتىپ، قامقورلىق جاساۋى ولاردى "ىلكى ءتور" كەلتىرىمىمەن بايلانىستى ەتە الادى. ياعني بىزدەر، تاعى دا – ىلكى ءتوردى (نەمەسە تورەتامدى) كۇزەتەتىن، قوريتىن، ونىڭ ەركىن (دوكتريناسىن) ادامزات اراسىنان شىققان تاڭداۋلى پەندەلەرگە جەتكىزىپ تۇراتىن قورۋشىلاردى (حرانيتەلي) كورىپ وتىرمىز. بۇل تۇرعىدا، قۇتب - ىلكى ءتوردىڭ (تورەتامنىڭ) باس قورۋشىسى نەمەسە يەسى بولىپ شىعادى، ول ىلكى ءتوردىڭ ءوز كىندىگىن، باستاۋىن سيمۆولداي الادى. ال عاۋىستار، ابدالدار، اۋتاتتار نەمەسە ەستاندار، پافتاندار، شىلتەندەر تيىسىنشە، ءبىرىنشى (ىشكى)، ەكىنشى (ورتاڭعى)، ءۇشىنشى (سىرتكى) قورشاۋدى (شارباقتى، قاقپانى) كۇزەتۋشى قورۋشىلار. شىلتەندەر – ەرەندەرگە قاراعاندا ەڭ جاقىن ورنالاسقان بولىپ شىعادى دا، ادامدارمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋ قىزمەتى كوبىنە كوپ وسىلاردىڭ سىباعاسىنا تيەدى. شىلتەندەردىڭ ادام كەيپىنە (كوبىنەسە كەدەيدىڭ، اينالاداعى جۇرت "سورلى"، "بيشارا"، "پاقىر" دەپ ەسەپتەگەن پەندە كەيپىنە) ەنىپ، ادامداردىڭ اراسىندا ءومىر سۇرە الۋى دا، ەگەر ولاردىڭ بىرەۋى ولە قالسا (؟)، ونىڭ ورنىنا لايىقتى ادامداردىڭ ءبىرىن سايلاۋى تۋرالى تۇسىنىكتەر دە شىلتەندەردىڭ "شەكارالىق ورنالاسۋىنا" بايلانىستى. باستاپقى "كىشى ءجۇز" ۇعىمىنىڭ جاي-جاپسارى دا وسى شىلتەندەرمەن قارايلاس. شىلتەندەر، ماسەلەن قازاقتار مەن وزبەكتەردىڭ تۇسىنىگى بويىنشا، ادامدار بارا المايتىن، ياعني بۇل جالعاننىڭ پەندەسى ءۇشىن جولى جابىق، تەڭىز ورتاسىنداعى ارالدا ءومىر سۇرەدى. مۇنىڭ ءوزى "ىلكى Tءوp" سەكىلدى ورنالاسقان جابىق كەڭىستىكتى نەمەسە نىساندى كورسەتەدى، "قوبىلاندى" جىرىنىڭ ءبىر نۇسقاسىنداعى "تورتكۇل" دەپ "تەڭىز/داريا ورتاسىنداعى ارالدى" ەسەپتەگەندىگىن ەسكە تۇسىرسەك، وسىنداعى ارالدىڭ دا ءىس جۇزىندە تورتكۇل، ياعني كۆادرات (شارشى) ءپىشىندى كەڭىستىك ەكەندىگىن توپشىلاۋعا بولادى. بۇل جەردە دە "ءۇش قيان"، "ءۇش شارباقتى كەنت"، "ءۇش ءجۇز" سەكىلدى كەڭىستىكتى كورۋگە بولادى (س.قوندىباي «عايىپ ەرەن، قىرىق شىلتەن»).
ءۋاج: ءسوز جوق. ماقالا دا «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن» اتاۋىنىڭ سوپىلىق ىلىمگە قاتىستىلىعى تياناقتى زەرتتەلگەن. عالىمنىڭ تەك قانا قازاقتىڭ شىلدە (قىرىق كۇن شىلدە) دەگەن سوزىنەن تۋىنداعان شىلتەندى پارسىعا اپارىپ تەلىگەنىنە ەش كەلىسۋگە بولمايدى. سەبەبى، قازاقتىڭ تاۋىعى پارسىدان بۇرىن شاقىرعان.
- «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن ءسوزى ءبىر ەمەس ءۇش تىلدەن قۇرالعان تىركەس. اتاپ ايتار بولساق، «عايىپ» اراب تىلىنەن الىنعان «جوق بولۋ»، «كوزدەن تاسا بولۋ» دەگەن ماعىنادا، «ەرەن» ءسوزى كونە تۇركى تىلىنەن الىنعان «ەر» ءسوزى، ال «شىلتەن» بولسا، پارسى تىلىنەن اۋدارعاندا «قىرىق ءتان نەمەسە قىرىق دەنە» دەگەن ۇعىمعا سايادى». (http://el.kz/kz/news/tugan-zher/gaiip_eren_kirik_shilte).
ءۋاج: سوندا قالاي؟ قازاق-قازاق بولعالى بەرى وزدەرى ءسوز جاساي الماي، تەك قانا كورشى ەلدەر ءسوزىنىڭ اۋدارماسىن قولدانىپ كەلگەن بە؟ ولاي بولسا، الەمدەگى ەڭ سوزدىك قورى كوپ قازاقتىڭ انا ءتىلى قايدان شىقتى؟ ولاردىڭ سوزدىك قورى سونشالىقتى باي بولسا، نەگە قازاقتار ەمىن-ەركىن قولداناتىن اقىندار ايتىسىن مەڭگەرە الماعان؟ دەمەك، ءبارى كەرىسىنشە بولعان.
وسى ءبىر سارىنداس ءوز ءسوزىمىزدى وزگەگە تەلىگەن ءتىزىمدى ءالى دە كوپتەپ جالعاستىرا بەرۋگە ابدەن بولادى.
«عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن» جايلى قازىرگى تاريحشىلاردىڭ زەرتتەۋ قورىتىندىلارى مەن تۇسىنىكتەرىنىڭ ۇزىن ىرعاسى وسىنداي.
جالپى قازاقتىڭ سوزدىك قورىندا قازىرگى ۇرپاق ماعىناسىن تولىق تۇسىنە بەرمەيتىن وسىنداي ءسوز تىركەستەرى بارشىلىق. مىسالى، «بابا تۇكتى شاشتى ءازىز»، «قالىڭ اربات»، «قارعا بويلى قاز تۋعان»، «كەرقۇلا اتتى كەندەباي»، «قارا قاسقا اتتى قامبار بەك» ت.ت.
كەلىڭىز! انا ءتىلىمىزدىڭ قولدانۋ اياسىنا ساي بىرگە ساراپتاما جاساپ كورەلىك:
- وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن» ءبىر ادامنىڭ اتى ەمەس، جيىنتىق ەسىم جانە بارلىعى دا تازا قازاقي سوزدەر. دالەل مە؟ تىڭداپ كورىڭىز؟
قازاق دالاسىنداعى ەڭ كونە جىر «الپامىس باتىر» داستانى. جىردىڭ سارىنى، ونداعى وقيعالار جەلىسى، جەر-سۋ مەن ادام اتتارى زەر سالىپ وقىعان جاندى مىڭداعان جىلدار ارىدەگى قازاق دالاسىنىڭ ءبىر پۇشپاعى «360 اۋليەلى كيەلى ماڭعىستاۋعا» جەتەلەيدى. اڭگىمەمىزدى وسى جىرمەن باستايىق:
العاشقىدا اسىپ-ساسقانمەن، اپ-ساتتە ەس جيىپ ۇلگەرگەن قالماق قولى جاۋىنىڭ جالعىز ەكەنىن كورىپ، ساداقپەن اتىپ الماق بولعان. سول نيەتپەن تۇس-تۇستان اتىلعان مىڭ سان جەبە كۇننىڭ كوزىن كورسەتپەي جىبەردى. عاجاپتىڭ كەرەمەتى وسى ءسات كورىنگەن. جاڭاعى مىڭ سان جەبە جاڭبىرداي جاۋىپ، الپامىسقا شىپ-شىپ تيگەنىمەن، دەنەسىنە سىزات تا تۇسىرە الماستان كەيىن شارپىدى. مۇنىڭ سىرى — الپامىس باتىر كامىل پىرلەرگە سىيىنىپ جاۋعا جالعىز ۇمتىلعاندا، عايىپ-ەرەن قىرىق شىلتەندەر ءتىرى جانعا كورىنبەي كەلىپ، جاس باتىردى قورعاۋىنا العان ەدى.
«قالماقتار اتقان قالىڭ وق
جاڭبىرداي بولىپ تيەدى.
ەتى تۇگىل بالانىڭ
تەرىسىنە كىرمەدى
عايىپ-ەرەن قىرىق شىلتەن.
بالانى قولداپ دەمەدى.
مۇنداي جاعداي جىردىڭ بىرنەشە جەرىندە قايتالانادى.
...عايىپ-ەرەن، قىرىق شىلتەن
قىلىشتى قولدان قاعادى.
...عايىپ-ەرەن قىرىق شىلتەن
بالانى جولدا ۇستادى.
...عايىپ-ەرەن قىرىق شىلتەن،
كوتەردى جەردەن قاۋعالاپ.
...عايىپ-ەرەن پىرلەرىم،
بۇل بالەدەن ءوزىڭ قاق» (الپامىس باتىر). مىنە وسىلايشا، جىردىڭ ءون بويىندا الپامىس باتىر عايىپ-ەرەن قىرىق شىلتەن – پىرلەرگە جالبارىنىپ كومەك سۇرايدى. پىرلەرى الپامىستى ۇنەمى قامقورلىعىنا الىپ جۇرەدى. دەمەك، «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەننىڭ» باستاۋى بەرىدە ەمەس، وتە ارىدە جاتىر. وسىنىڭ ءوزى-اق «عايىپتى» ارابقا، «شىلتەندى» پارسىعا، «ەرەندى» كونە تۇركى تىلىنە تەلىپ جۇرگەندەردىڭ تۇجىرىمىن تۇگەلدەي جوققا شىعارادى. ايتەۋىر ابىروي بولعاندا، قازاقتىڭ «قىرىق» دەگەن سوزىنە بوتەن يە تابا الماپتى.
ەندى وسى ءسوز تىزبەكتەرىندەگى ءار سوزگە ارنايى ساراپتاما جاسايىق:
عايىپ – عايىپ بولدى، كوزدەن عايىپ بولدى. جوق بولدى، ۇشتى-كۇيلى جوعالدى. مەن دە دايىن تۇرامىن، - دەيدى دە، عايىپ بولادى («قاز. ەرتەگىلەرى»).
عايىپ – جوق، جاسىرىن، قيالي، بولجالدى ءىس. عايىپتان – قاپەلىمدە، كەنەتتەن (عايىپ بولدى – ۇشتى-كۇيلى جوق بولدى). (قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى).
«عايىپ، عايىپ بولۋ، عايىپانا (ءدىني)، ءعايىپپىر (ءدىني). (ورفوگرافيالىق سوزدىك).
«ديدار عايىپ، اجال عايىپ، قوناق تا،
ءۇش عايىپ بار ءومىر دەگەن جولاقتا» (وتەگەن ورالباي ۇلى «تاڭعى سامال ءتاڭىرىڭنىڭ سالەمى»). ۇشەۋى دە ويلاماعان، كۇتپەگەن جەردەن كەلەدى.
«بولجايتۇعىن عايىپتان جەتى كوز جوق» (م.ج.كوپەيەۆ).
«عايىپ» اراب تىلىنەن ءتارجىمالاعاندا «جوق بولىپ كەتۋ»، «كوزدەن تاسالانۋ» دەگەن ماعىنا بەرەدى». (ا. مۇسابەك قىزى).
ءۋاج: «عايىپ» قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسىندا ەجەلدەن بار ءسوز. ونى وزگە تىلدەن ءتارجىمالاۋدىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق.
«عايىپتان تۋۋ ءموتيۆى. الەمدىك فولكلوردىڭ سيۋجەتىنە كەڭ، تەرەڭ ورنىققان موتيۆتەردىڭ ءبىرى – كەيىپكەردىڭ عايىپتان تۋۋى. عايىپتان تۋۋ ءموتيۆى بارلىق فولكلورلىق قاھارماننىڭ عۇمىرنامالىق بايانىندا تۇراقتى ورىن الىپ، كونە ميفتەردە، ءدىني ءاپسانالاردا، باتىرلىق جانە عاشىقتىق جىرلاردا، ەرتەگىلەردە، اڭىزداردا دا كەزدەسەدى.
عايىپتان تۋۋ موتيۆىندەگى كونە تۇسىنىكتەر قاھارماننىڭ جاي قاراپايىم كىسىلەردەن تەگى بولەك جان ەكەنىن كورسەتۋگە ۇمتىلسا، فەودالدىق قوعام تۇسىندا سومدالعان قاھارمانداردىڭ بەينەسىندە تاپتىق قوعامدا بيلىك ءۇشىن جۇرگەن ساياسي تالاس-تارتىستىڭ، كۇرەستىڭ شىندىعى كوركەم بەينەلەنگەن. بۇل كورىنىستەرگە حالىقتىڭ تەگى اسىل، ادىلەتتى بيلەۋشىدەن ۇلكەن جاقسى ىستەر كۇتكەن ارمان-اڭسارلارى ورنىققان (ا.ا.ءابسادىقوۆ).
ءۋاج: عايىپتان تۋۋ ءموتيۆىن بۇكىل الەمدىك فولكلور مويىنداعان بولسا، وندا ونىڭ سولاي بولعانى. سەبەبى، جالعان ءسوزدى ەشكىمگە زورلاپ، تاڭىپ مويىنداتا المايمىز. «وتىرىك ورگە جۇزبەيدى».
«پارسىلىق عايىبانا قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا بەيىمدەلگەن، بىرنەشە ۆاريانتى بولعانعا ۇقسايدى: قايبانا، قايمانا، قايۋانا، عايىپ «بەلگىسىز، جوق جەردەن پايدا بولۋ» ي فورمى نارەچيا – انو. عايىپ – قازاقتا جەكە دارا قولدانىلادى: عايىپتان پايدا بولۋ، عايىپ – ەرەن، قىرىق شىلتەن – «اڭىزدىق تۇلعا» ءدام عايىپ، ديدار-عايىپ – «اس پەنەن دوستاردىڭ كۇتپەگەن جەردەن الدىڭنان شىعۋى جانە باسقالار. دەمەك، ءبىزدىڭ بۇل سوزدەردى تۇسىنبەي جۇرگەن سەبەبىمىز، عايىبانا پارسى تىلىنەن كىرىپ، ەكى جانە ودان دا كوپ نۇسقالارىنا اينالىپ كەتكەن: قايبانا، قايمانا، قايۋانا جانە ت.ب.» (ءا.ت.قايدار، اكادەميك).
ءۋاج: قازاقتىڭ قايبانا، قايمانا، قايۋانا، عايىپ (قايىپ) دەگەن سوزدەرىنىڭ تەگىن پارسىدان ەمەس، قازاق ۇلتىنىڭ نەگىزىن قالاعان كونە رۋلاردىڭ ءبىرى قايى (قاڭلى)، ساق (جاي ساق)، قاسساق (ناعىز ساق)، قاس باتىر، قاس مەرگەن، قاس شەشەن، قاس بيلەردىڭ اراسىنان ىزدەگەن دۇرىس بولادى.
عايىپ (قايىپ) – ءسوز ءتۇبىرى «اي»، ارى قاراي عا (قا)، عاي (قاي)، عايى (قايى)، ىپ، ايىپ، عايىپ بولىپ شىعادى.
- عا – اعا دەگەن ماعىنا بەرەدى. قاڭعا (حان اعا)، سارعا (سارى اعا)، بالاماسى قارعا (قار (اق) اعا)، جورعا (بوزجورعا) بوز جورى اعا (ءتورت اياعى تەڭ تايپالعان شابىستى اعاعا تەڭەپ وتىر) ت.ت.
- قا – قاڭعا بابا، قار (اق) پەن قاز اعا ەسىمدەرىنىڭ ءبىرىنشى بۋىنى. بۇل قازاق بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ اعاسى دەگەن ءسوز.
- اي: ا. ادايدىڭ ەكىنشى بۋىنى (اد جانە اي)، ءا. انا (اي - انا)، ب. جەردىڭ سەرىگى، گ. 27-31 دەن تۇراتىن كۇندەردىڭ جيىنتىعى.
- ي (ي) - بالاسى، ۇرپاعى (تارازي، ياسساۋي، جۇگىنەكي، نيزامي، مامي ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى.
- قايى – قايى تايپاسى، قازاق دالاسىنىڭ ءبىر پۇشپاعى ماڭعىستاۋدان ەۆروپاعا عايىپتان بارىپ، وسمان يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالادى. وسى تۇبىردەن قازاق تا «تۇيە قايىدى، قايىمادى»، قايىل بولۋ (كونۋ)، قايىل بولماۋ (كونبەۋ) ت.ت. سوزدەر بار. بۇل تايپانىڭ تاعى ءبىر اتاۋى قاڭلى، ياعني حان اۋىلى. ءبىرىنشى بۋىنداعى «قا» قازاق دەگەندى بىلدىرسە، ەكىنشى بۋىنداعى «اي» مەن «ان (انا)» سينونيم، ەكەۋى دە ايەل-انا دەگەندى بىلدىرەدى.
- ىپ – ىپ-ىسسى (ىسسىلىقتىڭ شەگى)، لىپ ەتە قالدى (تەز بولدى)، تۇرىپ، جاتىپ، بارىپ، كەلىپ ت.ت.
- ايىپ – ايىپتى، ايىبى بار، ايىپتاۋ، ايىپ ەتۋ، ايىپدوپ (سپورت)، ايىپ-شامى جوق ت.ت. بۇل جەردە «عايىپ» ءسوزىنىڭ قۇرامىندا «ايىپ» نە ىستەپ ءجۇر دەگەن سۇراق وز-وزىنەن تۋىنداپ تۇر. اللا تاعالا مىنا جارىق دۇنيەنى جاراتقالى بەرى ايەل ادام ەر ازاماتتىڭ الدىندا ماڭگى ايىپتى، ياعني ماڭگى قارىزدار. سەبەبى، حاۋا انامىز ادام اتانىڭ قابىرعاسىنان جارالعان دەلىنەدى. ەجەلدەن كەلە جاتقان «قابىرعامەن كەڭەسۋ» جانە ەتتىڭ سۇيەگىن (جىلىگىن) ۇلەستىرگەندە قابىرعاسىن ايەلدەرگە تارتۋ وسىنى مەڭزەيدى. «سەن بىرەۋدىڭ عايىبىن اشپا، ءتۇن سىقىلدى پەردە تارت (شاكارىم قاجى).
وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، بۇل ءسوز قازاقتىڭ تاپ-تازا ءوز ءسوزى. بۇل ءسوزدىڭ تۋىنداۋىنا پارسى مەن اراب تىلدەرىنىڭ، نە ت.ب. ەش قاتىسى جوق. كەرىسىنشە، ولارداعى بۇل ءسوزدىڭ قولدانىلۋ باستاۋىن قازاقتىڭ انا تىلىنەن الادى.
قوجىرباي ۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ
جالعاسى بار...
پىكىر قالدىرۋ