قازىرگى قوعامدىق سانادا «ۇلتشىلدىق» ۇعىمى جاعىمسىز رەڭككە يە بولىپ، ول جونىندە ايتىلا قالسا، ويىمىز ءتىپتى ناسيزمگە دەيىن الدەبىر سۇرىقسىز، تۇرپايى قۇبىلىستى بەينەلەيتىن دەڭگەيگە جەتكەن. حح عاسىردا ءناسيزمدى باسىنان كەشىرگەن ادامزات بالاسى ۇلتشىلدىقتان ۇرەيلەنەتىن دارەجەگە جەتىپ، ونى قابىلداعىسى كەلمەيتىندەي سىڭاي تانىتۋدا. سونىمەن بىرگە، پوستكەڭەستىك جاس مەملەكەتتەردە كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ۇلتشىلدىققا تاڭعان ەسكىرگەن ۇعىمدارى ءالى دە ساقتالۋدا. ءدال وسى ارادا ءبىز فرانسيانى، گەرمانيانى، رەسەيدى، ءۇندىستاندى، يراندى تاعى دا بۇگىندە قۋاتتى مەملەكەتتەرگە اينالعان ەلدەردىڭ تاريحي دامۋ ساتىسىندا ۇلتشىلدىق كەزەڭىنەن وتكەندىگىن، ەگەر ونداي كەزەڭ بولماسا اتالعان مەملەكەتتەر ءبىرتۇتاس ساياسي-قوعامدىق قۇرىلىم بولا المايتىندىعىن نە ەسكەرگىمىز كەلمەيدى، نە بولماسا ولار جونىندە بىلەرىمىز كوپ ەمەس. جوعارىدا اتالعان مەملەكەتتەر سول ەلدەگى بارلىق ۇلتتاردى مەملەكەتقۇراۋشى ۇلتتىڭ توڭىرەگىنە توپتاستىرا ءبىلدى. ونداي توپتاستىرۋدىڭ امالدارى بىردە تەرەڭ ويلامالدانعان ساياساتپەن، بىردە مىندەتتەۋمەن شەشىلگەنى دە تاريحتان ءمالىم. ونى الاش زيالىلارىنىڭ بىلگەندىگى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ: «ۇلتىن شىن ءسۇيىپ، ايانباي قىزمەت قىلعان ازاماتى كوپ جۇرت كۇشتى، ونەرلى، ءبىلىمدى جۇرت بولىپ، كۇرەستە تەڭ ءتۇسىپ، باسقالارعا ءوزىن ەلەتىپ وتىر. ۇلتى ءۇشىن قۇرمەت قىلماي، باس قامىن ويلاپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ەلى ارتتا قالىپ وتىر. ۇلتشىل جۇرتتار، انە، گەرمانيا، ياپونيا، انگليا، تۇركيالار، ولاردىڭ بالاسى جاسىنان «ۇلتىم» دەپ وسەدى. ەسەيگەن سوڭ بار ءبىلىمىن، كۇشىن ءوز جۇرتىنىڭ كۇشەيۋىنە جۇمسايدى. ولاردىڭ ءار ادامى – مەملەكەتتىڭ كەرەگى، قىزمەتكەرى» /1، 193/ دەگەنىنەن اڭعارىلادى. كەزىندە بالەنباي شاعىن ۇلتتىق بىرلەستىكتەردەن قۇرىلعان يتاليا مەملەكەتى جونىندە وسى مەملەكەتتىڭ تۇڭعىش پرەمەر-مينيسترى كاميللو كاۆۋردىڭ: «ءبىز يتاليانى جاسادىق، ەندى يتالياندىقتاردى جاسايىق» /2/ دەگەنىندە ءبىرقاتار ەۋروپالىق مەملەكەتتەردىڭ قالىپتاسۋىنا ءتان تەزيس جاتىر. البەتتە، ءحۇىىى عاسىردان باستالىپ حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن جالعاسقان ەۋروپا مەملەكەتتەرىنىڭ ۇلتتانۋ ۇدەرىسىنەن بەرى عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتى دەسەك تە، بۇل ۇدەرىستىڭ مەملەكەتتەردىڭ قالىپتاسۋ ءداۋىرى بولعاندىعىن ەسكەرگەنىمىز ابزال-اق. مەملەكەتتەردىڭ قالىپتاسۋىندا كەيبىر جاعدايلاردا ولاردىڭ داۋىرىنە قاراماستان ۇقساستىقتار بولا بەرەدى. اسىرەسە، الگىندەي ۇقساستىقتار ساياسي، ەكونوميكالىق ەرەكشەلىكتەرىمەن بىرگە سول مەملەكەتتەردىڭ تىلدىك تۇتاستىعىنان، مادەني بىرلىگىنەن اسا جارقىنىراق بايقالادى. تاريحتىڭ الگىندەي ساباعى بىزگە دە جات ەمەس. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ۇلتتار مەن ۇلىستاردى ءسىڭىرىپ جىبەرگەن ەۋروپانىڭ وتارشىل مەملەكەتتەرىنە قاراعاندا قازاق ۇلتى ءحىۇ-حۇ عاسىرلاردان باستاپ دەربەس حالىق رەتىندە مەيلىنشە الاڭسىز قالىپتاستى. ونىڭ جارقىن مىسالى الىپ قازاق دالاسىنداعى ءدىن بىرلىگى، ءتىل بىرلىگى، ءداستۇر بىرلىگى. ياعني، ءبىز سوناۋ حاندىق مەملەكەت تۇسىندا قازاق ەكەندىگىمىزدى قالاي سەزىنسەك، وسى كۇندە سولاي تۇيسىنەمىز.

حح عاسىر باسىندا تۇتاس ەلدىك ماسەلەسى قازاق مەملەكەتتىلىگىنە جەتۋ كۇرەسىنە اينالدى. وسى كۇرەستى ءىرى قوزعالىسقا اينالدىرعاندار ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن ۇلى باستاعان ۇلتشىل قايراتكەرلەر ەكەندىگى دە ايان. قازاق قوعامىندا ۇلتشىلدىقتىڭ تۋۋى جانە ورىستەۋى وسى قوزعالىسپەن تىكەلەي بايلانىستى. تۇركى داۋىرىنەن باستالىپ حاندىق داۋىرگە ۇلاسقان ەلدىك، ءحىح عاسىرداعى ەلدىك، حالىقتىق ماسەلەلەر حح عاسىر باسىندا جاڭا مازمۇنمەن تولىقتى. ول – ۇلتتىق مازمۇن. سول سەبەپتى دە ءبىز قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ تاريحىن حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندەگى وقيعالارمەن بايلانىستىرامىز. وسى كەزەڭگە دەيىنگى قوعامدىق ويلارعا كەلسەك، ولاردى تازا ماعىناسىنداعى ۇلتشىلدىق دەي المايمىز. بىرىنشىدەن، حاندىق داۋىردەگى جىراۋلار، بي-شەشەندەر شىعارمالارىندا ايتىلعان ويلار ۇلتتىڭ مۇددەسىنەن گورى سول كەزدەگى حاندىق مەملەكەتتىڭ، بەلگىلى ءبىر قونىستىڭ، مەكەننىڭ مۇددەسىمەن نەمەسە ەل بيلەۋشىلەردىڭ، بەلگىلى ادامنىڭ تۇلعاسىمەن بولماسا جەكە ادامنىڭ قانداي بولماعى سياقتى ماسەلەلەرمەن تىكەلەي بايلانىستى بولاتىن. ايتالىق، اسان قايعىنىڭ:

ويىل دەگەن ويىڭدى،

وتىن تاپساڭ، تويىندى.

ويىل كوزدىڭ جاسى ەدى،

ويىلدا كەڭەس قىلمادىڭ،

ويىلدان ەلدى كوشىردىڭ،

دەگەنىندە، اقتامبەردى جىراۋدىڭ:

قوڭىراۋلى نايزا قولعا الىپ،

قوڭىر سالقىن توسكە الىپ،

قول توڭكەرەر مە ەكەمىز؟!

جالاۋلى نايزا جانعا الىپ،

جان قاشىرار ما ەكەمىز؟!

دەپ ايتقانىندا، سول زاماننىڭ قوعامدىق ساناسىنىڭ تيپتىك كورىنىستەرى بار. ودان بەرىدەگى دۋلات، ماحامبەت، مايلىقوجا، شورتانباي، ابۋباكىر، تاعى دا باسقا ابايعا دەيىنگى داۋىردەگى ادەبيەتتە حاندىق ءداۋىردى اڭساۋ، قونىستىڭ تارىلۋى، ادامنىڭ مورالدىق بولمىسى سياقتى ماسەلەلەر مولىنان ۇشىراسادى. مۇنداي الەۋمەتتىك كونسەرۆاتيۆتى، ديداكتيكالىق ويلاردا جالپى ۇلتتىق ماسەلەلەردەن گورى ەلدىڭ جاعدايىن ءسوز ەتۋ باسىمداۋ. سوندىقتان، ءبىز ولاردى ۇلتشىلدىق يدەيالار كوتەردى دەي المايمىز. ورىس وتارشىلدىعىنىڭ مەيلىنشە اسقىنعان تۇسىندا، رەسەي يمپەرياسىنىڭ 1824 جىلعى، 1867-68 جىلدارداعى قازاق دالاسىن باسقارۋعا قاتىستى بەلگىلى قۇجاتتارى جۇزەگە جەدەل اسىرىلا باستاعان زاماندا ءومىر سۇرگەن شوقان ءۋاليحانوۆ، ىبىراي التىنسارين، اباي سياقتى ءداۋىردىڭ ءىرى تۇلعالارى دا ۇلتشىلدىققا بارا قويمادى. البەتتە، بۇل ولاردىڭ كەمشىلىگى ەمەس، زامانداردىڭ ەرەكشەلىگى. ەگەر شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تابيعي دارىنىن اشقان، ونىڭ عىلىمي ىزدەنىستەرىن قاجەت ەتكەن ورىس قوعامى دەسەك، ىبىراي مەن ابايدىڭ وتارشىلدىق ساياساتقا كوزقاراستارى تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆ: «ءبىراق بۇلاردىڭ توبى ساياسي الەۋمەتتىك قۇرىلىستا پاتشا ۇكىمەتىنەن قىسىم كورمەيدى. قايتا سودان سىباعا الىپ، سونىڭ وزىنە قوڭسى قونعان تاپ. سوندىقتان ول تاپ اقىندارى توڭكەرىسشىل قارسىلىق تاقىرىبى مەن توڭكەرىسشىل سارىن سياقتىنىڭ ەشبىرىنە دە جولامايدى. قازاق ولكەسىنىڭ ولار كەزىندە وتار بوپ جاتۋى دا بۇلاردىڭ سانا-سەزىمىنە اسەر ەتپەگەندەي بولادى» /3، 314/. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، مۇقاڭنىڭ وسى ويلارىنا قوسىمشا رەتىندە التىنسارين مەن ابايدىڭ ۇلتتىق ماسەلەلەردى ءوز دەڭگەيىندە كوتەرمەۋىنە سول كەزدەگى قوعامدىق قۇرىلىستىڭ تىكەلەي ىقپالى تيگەن. اتاپ ايتقاندا، ۇلتشىلدىق اتاۋلىنىڭ فەودالدىق-اگرارلىق كەزەڭدە ەمەس، بۋرجۋازيالىق كاپيتاليستىك قاتىناستار كەزىندە كورىنەتىندىگىندە، وسى قوعامدىق فورماسيادا ورىستەيتىندىگىندە.

فەودالدىق-اگرارلىق كەزەڭدە قوعام بىرتەكتى، جۇيەلى مادەنيەتكە، داستۇرگە، قانداي دا ءبىر ساياسي كۇش بولۋعا ۇمتىلا قويمايدى. ورتاق جۇيەگە ۇمتىلۋدىڭ اگرارلىق قوعام ءۇشىن اسا قاجەتى دە جوق. سەبەبى، اگرارلىق قوعامدا كۇندەلىكتى ءومىر، كاسىپ جالپى حالىققا، ۇلتقا ەمەس ءوزىن قورشاعان اينالاعا عانا ارنالادى، سوعان بەيىمدەلەدى. ماسەلەن، مال باقسا، ءوزىنىڭ وتباسى ءۇشىن نەمەسە قوجايىنىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن جۇمىس ىستەيدى، ەگىن ەكسە دە سولاي. قولونەرشى بولسا، سول اۋىل-ايماقتىڭ كۇندەلىكتى ۇساق-تۇيەك قاجەتتىلىگىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن ىسمەرلىك ەتەدى. وقىسا دا اۋىل اراسىندا مولدالىق قىلۋ ءۇشىن ءبىلىم الادى. اباي وسىنداي دالالىق كوزقاراستان قارا ءۇزىپ شىقتى. سوندىقتان دا:

بالامدى مەدرەسەگە ءبىل دەپ بەردىم،

قىزمەت قىلسىن، شەن السىن دەپ بەرمەدىم،

دەيدى. ياعني، اباي ءۇشىن بالانىڭ العان ءبىلىمى اۋىل اراسىنداعى ۇساق قىزمەتپەن، مانساپقۇمار شەنمەن شەكتەلمەۋى ءتيىس. اباي ۇعىمىندا ءبىلىم ادامشىلىق جولى ءۇشىن قاجەت. ال ادامشىلىق جولى ءۇشىن يگەرىلگەن ءبىلىم ازدىڭ ەمەس، كوپتىڭ پايداسىنا قىزمەت ەتپەك. ابايدىڭ ەڭبەك جونىندەگى پوزيسياسى دا وسىنداي. اباي ءوزىنىڭ كوزقاراستارىندا ۇلتشىلدىق تاراپتان ەمەس، جالپىادامزاتتىق گۋمانيستىك كەيىپتە كورىنەدى. بۇل ابايعا يسلام دىنىنەن، مۇسىلمان وركەنيەتىنەن كەلگەن كوزقاراس. ابايدىڭ تىكەلەي تاربيەسىن العان ومىردەگى دە، ولەڭدەگى دە ءىنىسى شاكارىم حح عاسىر باسىندا ۇلتشىلدىق جونىندە ايتىلا قالعاندا، ناقتىلاپ ايتساق، ءماننان تۇرعانباي ۇلىنىڭ «اباي» جۋرنالىندا جارىق كورگەن «ۇلتشىلدىق» ماقالاسىنا وسى جۋرنالدىڭ بەتىندە «ۇلتشىلدىق جايلى» دەگەن اتپەن جاۋاپ بەرگەنى بەلگىلى. وسى جاۋابىندا شاكارىمنىڭ ءماننان ماقالاسىنداعى ۇلتشىلدىق جونىندەگى ويلارىمەن قوسىلمايتىندىعى بايقالادى. بۇدان فەودالدىق-اگرارلىق كەزەڭدە قالىپتاسقان اعارتۋشىلار ۇلتشىلدىق يدەيالارىنا اسا بەيىم ەمەستىگى بايقالادى.

قازاقتىڭ فەودالدىق يەرارحياسى ىدىراي باستاعان كەزدى كوزىمەن كورگەن اباي سول اۋىل-ايماقتىڭ ۇساق تىرشىلىگىنە كوڭىلى تولماي، الىستى مەڭزەپ جالپى حالىققا، قازاققا ءسوز ارناعان ءبىرىنشى اقىن. ەندىگى جەردە اباي كاسىپتى دە، وقۋدى دا كوپتىڭ پايداسىنا جۇمساۋدى ۇندەدى. سوندىقتان اباي عاسىرلار بويى قالىپتاسقان فەودالدىق-اگرارلىق ءومىر سالتىنا سىني كوزبەن قاراپ، وسى زاماننىڭ قايشىلىقتارىن بەزبەندەپ، ادام مىنەزىنىڭ فيلوسوفياسىنا باردى. سول سەبەپتى دە مۇحتار اۋەزوۆ اباي فيلوسوفياسىن مىنەز-قۇلىق فيلوسوفياسى دەگەنى بار. البەتتە، اباي ءوزىنىڭ وسىنداي دۇنيەاۋي كوزقاراستارىندا، ىلگەرىدە ايتقانىمىزداي، ءوزى جاقسى يگەرگەن، ساناسىنا سىڭىرگەن يسلام قاعيداتتارىن تىرەك ەتتى. ەلدىك ماسەلەسىندە وتارشىلدىق يلەۋىنە تولىق تۇسكەن ەلدىڭ كەيپىن اباي:

وزدەرىڭدى ەل بولار دەي المايمىن،

ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ، -

دەپ كۇرەسكەرلىكپەن ەمەس، وزىنە ءتان سىنشىلدىقپەن قورىتىندى جاساسا، ەندى ءبىر تۇستا:

كوك تۇمان – الدىڭداعى كەلەر زامان،

ءۇمىتتى ساۋلە ەتىپ كوز كوپ قادالعان.

كوپ جىلدار كوپ كۇندى ايداپ كەلە جاتىر،

سيپات جوق، سۋرەت تە جوق، كوزىم تالعان، -

دەيدى. ابايدىڭ قامىعۋى مەن تورىعۋى ءوز زامانىنان تۋعان كوڭىلدىڭ كۇيى. دەگەنمەن، كەلەر زاماندا سول ابايدىڭ كەمەڭگەر ويلارىنان سۋسىنداعان ءبىلىمدى دە العىر، ۇلتشىل جاستار تاريح ساحناسىنا شىعار ەدى. ولار وتىزدان ەندى اسقان ءاليحان، احمەت، جيىرمادان ەندى اسقان ءمىرجاقىپ، مۇستافا، ءتىپتى بوزبالا بۋىن مۇحتار، قوشكە، سماعۇلدار. تۇتاس لەك. تەگەۋرىندى توپ. ارەكەتشىل شوعىر.

اگرارلىق قوعامدا ۇلتشىلدىق بايقالمايدى، بايقالا قالعاننىڭ وزىندە ايتارلىقتاي بەدەرلى دە بەلسەندى دە ەمەس. بۇل كەزدە ۇلت، حالىق جونىندە ايتىلعانداردى ۇلتتىق يدەيالار دەپ ەمەس، حالىقشىلدىق كوڭىل-كۇي دەپ باعالاعان ابزال. الەم تاريحى اڭعارتىپ وتىرعانداي، ۇلتشىلدىق، جالپى العاندا، اگرارلىق كەزەڭنىڭ ەمەس، بۋرجۋازيالىق قوعامنىڭ جەمىسى. بۋرجۋازيالىق قوعامنىڭ ەكونوميكالىق قاتىناستارى، اتاپ ايتقاندا، كاپيتاليستىك قاتىناستار مەملەكەتتىڭ ءبىر جۇيە ەكەندىگىن، ورتاق ەكونوميكالىق ءھام رۋحاني-مادەني ورگانيزم ەكەندىگىن كورسەتىپ بەردى. وسىدان جالپىقوعامدىق ۇجىمداسۋ، ءبىر حالىقتىڭ ءوزارا ىشكى بايلانىستارى، ارەكەتتەسۋى كۇشەيدى. قوعامنىڭ تاپتىق، ناسىلدىك قايشىلىقتارى ءارتۇرلى يدەولوگيالىق اعىمداردى تۋدىردى. وسىنداي اعىمداردىڭ ىشىندەگى ىرىلەرىنىڭ ءبىرى ۇلتشىلدىق بولدى. قازاق دالاسىنا كاپيتاليستىك قارىم-قاتىناستاردىڭ كەلە باستاعانىندا قالىپتاسقان وسىنداي قۇبىلىس جونىندە مۇحتار اۋەزوۆ بىلگىرلىكپەن: «بەسىنشى جىل توڭكەرىسىنىڭ ارتىنان شىققان جاڭا ۇلگىدەگى اقىن-جازۋشى بۇلار توبىنان شىقپايدى. ولاردى مايدانعا اكەپ شىعارعان قوعامدىق، شارۋاشىلىق، ساياسي كۇيلەردىڭ باسقاشا بوپ جاڭعىرىپ وزگەرۋى. سوندىقتان ولاردىڭ وزدەرى دە قىر ۇلگىسىندەگى قازاق ەمەس، وقىعان، ەۋروپالانعان، قىزمەت يەسى بوپ جۇرگەن قالا تۋىندىسى بولادى. ولاردىڭ بايشىل-ۇلتشىل وقىعاندار بوپ قالىپتانۋلارىندا تاپتىق دوسى، تۇستاسى دا سول قالا تۋىندىسى، قالا ىقپالىنداعى جەرگىلىكتى بۋرجۋالار بولادى» /3، 315/ دەپ جازادى. قازاق ۇلتشىلدارى ادەپكىدە ۇلتتىڭ تەڭدىگى مەن بوستاندىعىن تالاپ ەتۋ شاراسىنان باستاپ («قارقارالى قۇزىرحاتى») ۇلتتىق مەملەكەت ۇلگىسىن (قازاق اۆتونومياسى) جاساۋعا دەيىنگى ارالىقتا ساياسي ۇلتشىلدىقتا بولسا، كەڭەستىك داۋىردە بولشيەۆيكتىك ساياساتتىڭ ىقپالىنان مادەني-رۋحاني ۇلتشىلدىق مازمۇنىنا كوشتى. 1920 جىلدارى كەڭەستىك پلاتفورماداعى جازۋشىلاردىڭ ماعجاندى جانە تاعى باسقالاردى ۇلتشىل دەيتىنى وسىدان. قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ سيپاتى جونىندە ولاردىڭ يدەولوگيالىق ءبىرجاقتىلىعىنا قاراماستان، ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانى دا، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ءومىر مەكتەبى» جانە «حح عاسىر باسىنداعى قازاق ادەبيەتى. بايشىلدىق-ۇلتشىلدىق ءداۋىر» كىتاپتارى دا مول اقپارات بەرەدى. بۇل ارادا احاڭنىڭ جانە تاعى دا باسقا الاش زيالىلارىنىڭ تۋعان حالقى ءۇشىن ۇلتشىل بولعاندىعىنان قورىقپاۋىمىز كەرەك، قايتا قازاق بالاسىنىڭ ىشىنەن ۇلتشىلداردىڭ شىققانىنا قۋانعانىمىز ابزال، ءسويتىپ ەل مۇددەسى جولىنا رياسىز قىزمەت ەتكەن تۇلعالارعا تاعزىم ەتكەنىمىز ءجون. ءبىز حالقىنا بەرىلگەن ازاماتتاردى ايىپتاعانداردان، سول زاماننىڭ شىندىعىن سارالاماي، ۇلتتىڭ ومىرلىك قاجەتتىلىكتەرىن ۇعىنباي، ءالى دە ەسكى سارىن، باياعى تۇسىنىكپەن جۇرگەن، ءسويتىپ ۇلتشىلداردان ات-توندارىن الا قاشاتىن زامانداستاردان ساقتانۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، ولار ءوز حالقىنىڭ تاريحي دامۋ جولىن ونىڭ قاجەتتىلىكتەرىمەن، سۇرانىستارىمەن تەرەڭ بايلانىستىرا قاراي المايدى. كەشەگى قازاقتىڭ كوپ ماسەلەسى بۇگىنگى قوعامدا دا وزگەشە سيپاتتا، باسقاشا وڭدە ءالى كۇنگە دەيىن شەشىلمەي كەلە جاتقاندىعىنان بەيحابار نەمەسە بەيجاي. ال ۇلتشىلدىق – الدىڭعى قاتارلى زيالى ازاماتتاردىڭ ۇلتتىڭ قۇقىعى مەن تەڭدىگى ەسكەرىلمەگەن شاقتا تۋعان حالقىن ساقتاپ قالۋعا باعىتتالعان ماقساتتى كۇرەسى مەن ارەكەتى. ۇلتشىلدىق – ساقتانۋ ينستينكتى. ۇلتشىلدىق – ۇلتتىڭ ءومىر ءسۇرۋ يممۋنيتەتىن قالىپتاستىراتىن قادام. سول سەبەپتى قازاقتىڭ كەشەگى تاريحىن ەسكەرمەي، بۇگىنگى قازاقتىڭ ۇلت رەتىندە ءوزىنىڭ دامۋ جولى بولاتىندىعىمەن ساناسپاي، ونى جاھاندانۋ داۋىرىندەگى باتىستىق مودەلدىڭ ءبىر بولشەگىندەي نەمەسە سول الەمدىك دامۋداعى ماڭىزى بولماشى تەتىكتەي قاراپ، ايتەۋىر، انا دەڭگەيگە جەتسەك، مىنا دەڭگەيدى باعىندىرساق دەي بەرۋدىڭ بار ۋاقىتتا دا دۇرىس بولا بەرمەيتىندىگىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. بۇكىل الەمگە، كەشە وزىنە باعىنعان حالىقتارعا ءالى كۇنگە دەيىن يمپەريالىق كوزقاراسپەن قارايتىن ەۋروپا، ورىس تاريحشىلارىنىڭ، ساياساتتانۋشىلارىنىڭ نەمەسە باسقا دا جازارماندارىنىڭ ۇلتشىلدىقتان ۇركىتۋىنىڭ ىقپالىنا ەنۋدىڭ، تاريحي دامۋ جولى باسقا بىزدەر ءۇشىن ولاردى باسشىلىققا الۋدىڭ قاجەتى شامالى. باتىستىق وكتەم ساياسات ءۇشىن جاس مەملەكەتتەردىڭ تىم مەملەكەتشىل، ۇلتشىل بولۋىنىڭ قاجەت شامالى. بولىپ تولعان ەل كەزىندە بولا الماعان، ەندى بولعىسى كەلەتىن ەلدى تۇسىنە المايدى. «توق بالا اش بالامەن وينامايدىنىڭ...» كەرى. سوندىقتان سول ەۋروپاڭىزداعى بۇگىنگى مىقتى مەملەكەتتەردىڭ ساياسي، اسكەري، مادەني قۋاتىن جاساعان ۇلتشىلدىقتىڭ ۇلگىسى نەمەسە رەسەي يمپەرياسىنىڭ كۇشتى يدەولوگياسى بولعان ورىس ۇلتشىلدىعىنىڭ قانداي تاريحي ماڭىزى، وزىنەن كەيىنگى داۋىرلەرگە قانشالىقتى ىقپالى بولسا، قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ دا سونداي اسەرى دە، ءداستۇرى دە بولماعى قاجەت. قانداي مەملەكەت بولسىن سول ەلگە اتاۋ بەرگەن ۇلتتىڭ توڭىرەگىنە توپتاسپاعى ءجون. مۇنداي توپتاسۋ ءارتاراپتى بولۋى مۇمكىن، ءبىراق ۇجىمداسپاي، تۋىستاسپاي بولمايدى. قازاقستان دا وسىنداي بولۋعا ءتيىستى تابيعي ۇدەرىستەن شەت قالا المايدى. بۇل ۇلت ءومىر ءسۇرۋىنىڭ، مەملەكەت قالىپتاسۋىنىڭ، ءسويتىپ الەمدىك قاۋىمداستىقتان ءوزىنىڭ دارا كەلبەتىمەن لايىقتى ورىن الۋىنىڭ تابيعي دا بەرىك كەپىلى. الەم بىرتەكتىلىگىمەن ەمەس، كوپبوياۋلى بولۋىمەن اناعۇرلىم قىزعىلىقتى. جاراتقان يەمىز ءبىزدى ءار ۇلتتىڭ، ءار ءدىننىڭ، ءار ءتىلدىڭ وكىلى ەتىپتى. ەندەشە، ءارقايسىسىمىز تابيعي تۋمىسىمىزعا، شىنايى بولمىسىمىزعا ساي بولماعىمىز شارت.

الەمدىك تاريح تاجىريبەسى مەملەكەتتىلىك يدەياسىمەن بىرگە ۇلتشىلدىق يدەياسىنىڭ دا تۋاتىندىعىن كورسەتتى. بۇل يدەيانى تۋدىرعاندار سول مەملەكەتتى قۇرۋشى ۇلتتىڭ وزىق ويلى وكىلدەرى بولدى. سونداي-اق، بۇدان وزگە دە ۇلتشىلدىق ءتيپى پايدا بولدى. ول تاريح تالايىمەن وزگە مەملەكەت قۇرامىنا ەنىپ قالعان، ءسويتىپ وتارلىق ەزگىنى باسىنان وتكەرىپ، دەربەس مەملەكەتتىلىككە، تاۋەلسىزدىككە جەتە الماي وتىرعان ۇلتتاردىڭ ۇلتشىلدىعى بولاتىن. ياعني، بارشا دۇنيەدە ۇلتشىلدىقتىڭ نەگىزگى الگىندەي ەكى ءتيپى بار. ءبىرى – ۇلتتىق استامشىلدىقپەن بايلانىستى يمپەريالىق ۇلتشىلدىق. ەكىنشىسى – ءوزىنىڭ ساياسي، رۋحاني تاۋەلسىزدىگىنە ۇمتىلعان تابيعي ۇلتشىلدىق. ال تۇرلەرى بۇدان دا كوپ. ماسەلەن، ازاماتتىق ۇلشىلدىق، ساياسي ۇلتشىلدىق، الەۋمەتتىك ۇلتشىلدىق، تاپتىق ۇلتشىلدىق، تابيعي ۇلتشىلدىق، استامشىل ۇلتشىلدىق، مادەني ۇلتشىلدىق، ت.ب.

قازاق تاريحىنداعى ۇلتشىلدىقتىڭ قاينار باستاۋىندا الاش قوزعالىسى قايراتكەرلەرى تۇردى دەدىك. وسى ساياسي-رۋحاني قۇبىلىستىڭ تۋۋىندا احاڭنىڭ ءوز تۇلعاسىنىڭ دا، شىعارماشىلىعىنىڭ دا، كۇرەسىنىڭ دە ورنى ەرەكشە ەكەندىگى ايتىلعان، ايتىلا بەرەتىن اقيقات. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ وسى قايراتكەرلىك عۇمىرىنىڭ ونەگەسى، شىعارماشىلىعىنىڭ تاعىلىمى بۇگىنگى قازاق بالاسىنا دا شاراپاتىن تيگىزبەك. ساياسات مايدانىنداعى قايراتى دا، قالامىنان تۋعان ەڭبەكتەرى دە – احاڭنىڭ ۇلتىنا دەگەن زور ماحابباتىنىڭ كورىنىسى. قازاققا دەگەن وسى ۇلى قۇشتارلىق ونى ناعىز ۇلتشىل ەتتى. حالقىنا قام، ەلىنە ەم بولعان مۇنداي ۇلتشىلدىق زور قۇرمەتكە دە، كورنەكتى ۇلگىگە دە لايىق. ويتكەنى احاڭنىڭ ۇلتشىلدىعى – قازاق بولىپ قالۋعا، قازاقتىڭ باسىن قوسۋعا، قازاق بولىپ وركەندەۋگە، قازاقتىڭ مادەنيەت باسقىشىنا كوتەرىلۋىنە، قازاقتىڭ دەربەس مەملەكەتىن قالىپتاستىرۋعا نەگىزدەلگەن تابيعي ۇلتشىلدىق بولاتىن. وسى ۇلتشىلدىق بارشا قازاقتى وياتتى، نامىسىن قايراپ ەلدىككە شاقىردى. احاڭ باستاعان زيالىلاردىڭ بىرىگە الاتىندىعىن، ازاتتىق جولىندا كۇرەسە الاتىندىعىن الاش قوزعالىسى پاش ەتتى. دەگەنمەن، الاش قوزعالىسى تۋدىرعان ۇلتشىلدىق ءداۋىرى ول قازاقتىڭ بويىنا عاسىرلار بويى جيناقتالعان وراسان قۋاتتىڭ جەمىسى بولاتىن. ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى باعىتتالعان اسكەري، مادەني كۇرەس احاڭدار زامانىندا ساياسي كۇرەسكە ارنالدى. الاش قايراتكەرلەرى قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتى ورناتىلمايىنشا، ۇلتتىڭ ماسەلەسى تولىق ءارى تۇپكىلىكتى شەشىلمەيتىندىگىن تەرەڭ ءتۇيسىندى. قازاقتىڭ ازاتتىعىن الىپ، قۇقىعىن شەكتەگەن رەسەي وتارشىلدىعى قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ قالىپتاسۋىنا كەڭ جول اشتى. ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ: «ءبىزدى ۇلتشىل قىلعان – كەمدىكتە، قورلىقتا جۇرگەنىمىز، كورىنگەننەن سوققى جەگەنىمىز ەدى» /4/ دەگەنىندەي، قازاق ۇلتشىلدارىن تۋعىزعان وتارشىل ۇكىمەتتىڭ زورلىقشىل ءتارتىبى، ۇرەيلى ساياساتى. بۇل ساياساتپەن كۇرەسۋدىڭ كەنەسارىلار باستاعان قارۋلى جورىقتارى دا، اعارتۋشىلار ۇستانعان ناسيحاتشىلدىعى دا جەڭىسكە جەتكىزبەسىن تۇسىنگەن الاش زيالىلارى جاڭا جولدى تاڭدادى. سوندىقتان، وتارشىلدىق قامىتىنان تەك كۇرەسپەن عانا ارىلۋعا بولاتىندىعىن ۇعىنعان قازاق ۇلتشىلدارى كۇرەستىڭ امالدارى مەن ماقساتىن ايقىندادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، مۇنداي امال ەكەۋ ەدى. بىرىنشىدەن، وتارشىل ۇكىمەتتەن حالىقتىڭ قۇقىعى مەن تەڭدىگىن تالاپ ەتۋ، وعان قول جەتكىزۋ. بۇل – ساياسي جول. ەكىنشىدەن، حالىققا ءوزىنىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعىن ءبىلدىرۋ، ساناسىنا ءسىڭىرۋ ەدى. بۇل – رۋحاني-اعارتۋشىلىق جول. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ كۇرەسىن قاراعاندا ولاردىڭ بارشاسى وسى ەكى جولمەن جۇرگەندەرىن اڭعارامىز. ساياسي جول 1905 جىلى باستالسا، رۋحاني-اعارتۋشىلىق جولدىڭ باسى دەمەسەك تە، بەدەرلى بەلەسى رەتىندە «قىرىق مىسال»، «ويان، قازاق!» جارىق كورگەن 1909 جىلدى اتايمىز. مىنە، وسى كەزەڭنەن باستاپ الاش قايراتكەرلەرى قالىپتاستىرعان ۇلى ۇلتشىلدىق ءداۋىرى باستالىپ، بۇدان سوڭعى ساياسي ءھام رۋحاني كۇرەستەرگە ۇلاستى. بۇل كۇرەستىڭ ۇلكەن قورىتىندىسى – 1917 جىلعى «الاش» پارتياسىنىڭ، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋى، ەڭ باستى ناتيجەسى الاش اۆتونومياسىنىڭ جاريالانۋى ەدى. كەڭەستىك ديكتاتۋرا الاش اۆتونومياسىن مويىنداماي، زورلىقپەن تاراتقانىمەن الاش مۇراتتارىنا بەرىلگەن ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى، مۇستافا شوقاي، حالەل دوسمۇحامەد ۇلى، تاعى دا قانشاما ابزال ازاماتتار وزدەرىنىڭ ۇلتشىل پلاتفورمالارىندا قالدى. ونى جالاڭ ينتەرناسيوناليزم تاڭىلىپ جاتقان كەڭەستىك ءداۋىردىڭ العاشقى جىلدارىندا جازىلعان «قازاق قالام قايراتكەرلەرى جايىنان» اتتى ەڭبەگىندە: «قازاق بالاسىن ۇلتىم، جۇرتىم، باۋىرىم دەپ ۇيرەنىپ قالعان قازاقتىڭ باۋىرمال قالام قايراتكەرلەرى وكتيابر وزگەرىسى بولعاندا بىردەن ينتەرناسيونال (بيباۋىرمال) بولىپ وزگەرە المادى، وزگەلەردەي «الىمساقتان بەرى» كوممۋنيست، ينتەرناسيوناليست ەلىم دەپ ايتۋعا اۋزى بارا المادى» /5، 277/ دەپ جازعانى دالەل. وسى ۇلى ۇلتشىلدىق ءداۋىرىنىڭ مادەني-رۋحاني ءداستۇرىنىڭ ءدانى قازاق توپىراعىنا مىقتاپ ەگىلىپ، ول كەيىن كەڭەس داۋىرىندە مۇحتار اۋەزوۆ، قانىش ساتبايەۆ، باۋىرجان مومىش ۇلى، الكەي مارعۇلان، ەرمۇحان بەكماحانوۆ، ءىلياس ەسەربەرلين، مۇحتار ماعاۋين، تاعى دا قانشاما لەك قازاق قالامگەرلەرى مەن عالىمدارىنا ىقپال ەتتى. احاڭ تۇرلەگەن انا ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىن تانۋدا ونىڭ عىلىمي مەكتەبى قالىپتاستى. ول مەكتەپتەن بۇكىل قازاق ءتىل ءبىلىمى ءتالىم الدى دەۋگە بولادى. سونداي-اق، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ، حالەل دوسمۇحامەد ۇلىنىڭ، مۇحامەدجان تىنىشبايەۆتىڭ، تەلجان شونان ۇلىنىڭ، ەلدەس ومار ۇلىنىڭ ەڭبەكتەرى دە كەيىنگى قازاق عىلىم-بىلىمىنە ولشەۋسىز ىقپال جاسادى. ال قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ ساياسي كۇرەسى، ۇلتقا دەگەن رياسىز ادالدىعى مەن بەرىلگەندىگى بۇگىنگى ازات ەلدىڭ ۇرپاقتارىنا تاعىلىم مەكتەبى بولارلىق. ءاربىر ۇلت ءوزىنىڭ ۇلى ادامدارىمەن، ۇلكەن وقيعالارىمەن، ءىرى كەزەڭدەرىمەن ماقتانا الادى. ءبىز سان عاسىرلىق قازاق تاريحىنا كوز سالعاندا وزگە دە ايبىندى كەزەڭدەرىمىزبەن بىرگە الاش داۋىرىمەن ماقتانا الامىز. ويتكەنى، قازاق ۇلتشىلدارى جاساعان الاش ءداۋىرى – قازاق بالاسىنىڭ بويىنداعى كۇرەسكەرلىك كۇشتى، رۋحاني قۋاتتى، بوستاندىققا دەگەن سەنىمدى پاش ەتكەن، ەڭ باستىسى ۇلتتىڭ ازاتتىعىنا ۇمتىلعان ۇلى كەزەڭ.

الاش قايراتكەرلەرى جاساعان ۇلى ۇلتشىلدىق داۋىردە وزگە ۇلتتان كەك الۋ، وزگە حالىقتى تۇقىرتۋ نەمەسە مۇقاتۋ ارەكەتتەرى بولعان ەمەس. قازاق ۇلتشىلدارى تۋعان حالقىنىڭ تەڭدىگى مەن بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەستى. احاڭدار ەشقاشان قازاقتىڭ وزگەدەن ارتىقشىلىعىن، ەرەكشە بولۋىن ناسيحاتتاعان دا ەمەس، وزگەلەرگە ۇستەمدىك ەتۋدى دە ماقسات ەتپەگەن. ۇلت كوسەمىنىڭ ءبىر دە ءبىر ەڭبەگىندە قازاق حالقى ورىستان، يا بولماسا تاتاردان، باسقادان ارتىق دەمەيدى. ول قازاقتىڭ «قالپىن» دا، «سالتىن» دا سىنمەن باعالاپ، حالقىن بىلىمگە، مادەنيەتكە ۇندەيدى. بىلىمگە، مادەنيەتكە ۇندەۋ احاڭدا جانە باسقا دا الاشتىق قايراتكەرلەردە ءحىح عاسىردىڭ اعارتۋشىلارىنان وزگەرەك سيپاتتا. ويتكەنى احاڭ قازاقتى وزگەلەرمەن ءبىلىم مەن مادەنيەت تەڭەستىرەتىنىن، ولاردىڭ ۇلتتىڭ قارۋى مەن قورعانى ەكەندىگىن جاقسى سەزىنگەن. سودان سوڭ دا ول: «مادەنيەتى جوعارى حالىق – مادەنيەتى تومەن حالىقتى از-كوبىنە قاراماي جەم قىلاتىنى ايدان انىق، كۇندەي جارىق اقيقات. 200 ميلليون ءۇندى حالقىن 50 ميلليون اعىلشىن جەم قىلىپ وتىرعانى، 500 ميلليون قىتايدى وزىنەن ون ەسە از جۇرتتار ءاجۋالاپ وتىرعانى – ادام بالاسىنىڭ تەڭدىگى-كەمدىگى مادەنيەتىنە قاراي ەكەندىگىن ىسپاتتايدى» /5، 279/ دەپ جازدى. وتارشىل ساياساتتىڭ جەتەگىندەگى قازاققا ەركىندىك بولماي، ازاتتىق بەرىلمەي ونىڭ ءحالىن تۇزەۋ مۇمكىن ەمەستىگىن تەرەڭ ءتۇسىندى. سوندىقتان، احاڭدار توبى بۇرىنعىشا اعارتۋشىلىق دەڭگەيدە قالا المادى دا بوستاندىق ۇراندارىن جاريالاپ، ساياسي كۇرەسكە شىقتى. ۇلتتىڭ قۇقىعى مەن تەڭدىگىن وتارشىل ۇكىمەت ءوز ەرىكتەرىمەن بەرمەيتىن دە ەدى، بەرمەك تۇگىلى، جىلدان جىلعا قازاق دالاسىنا كەلىمسەكتەردى توگىپ، بەكىنىستەرىن كوبەيتىپ، كەڭ ساحارانىڭ تىنىسىن تارىلتا باستاعان. مىنە، وسىنداي جاعدايدا جاپپاي بيلىگىن ورناتا باستاعان يمپەريا ساياساتىنا قارسىلىق جاساۋ كەرەك بولدى. سولاردىڭ العاشقى قادامى «قارقارالى قۇزىرحاتى» بولعاندىعىن ايتتىق. مۇنداي تالاپتىڭ ورىندالمايتىندىعىن ۇعىنعان قازاق ۇلتشىلدارى ەڭ الدىمەن قازاقتىڭ ءوز ساناسىن كوتەرۋ كەرەك ەكەندىگىن، نامىسىن وياتۋ قاجەتتىگىن ۇعىندى. «قىرىق مىسال» دا، «ماسا» دا وسىنىڭ ايعاعى. ءسويتىپ، قايراتكەر احاڭ، ۇستاز احاڭ اقىندىققا باردى. بولمىسىنان قىزۋقاندىلىقتان گورى سابىرلى، ءتوزىمدى، اقىل مەن قايراتتىڭ ادامى احاڭ پوەزيانى ولەڭ-جىرعا اۋەس كەلەتىن قازاقتىڭ تابيعاتىنا جاقىن بولعاندىقتان ادەيى جازدى. بولماسا، ول كىسىنىڭ اقىندىعى ابايداي تەرەڭ، ماعجانداي كوركەم ەمەس.  تابيعاتىنان اقىن ەمەستىگىن، ايتەۋىر، قازاققا ولەڭ-سوز تاتىمدى بولعاندىقتان، ناسيحات سوزدەرىن ۇيقاس پەن ىرعاققا قۇرعاندىعىن ءوزى دە ەسكەرتكەن بولاتىن.

كەڭ ساحارانى، تۇتاس ۇلتتى وياتۋ ءۇشىن گازەت كەرەك ەدى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى باس بولىپ، الاش قالامگەرلەرى بىرنەشە جىل ارەكەت ەتىپ، ايتەۋىر 1913 جىلى ورىنبوردا «ۇلت» گازەتىن دۇنيەگە كەلتىردى. گازەتتىڭ باعىتى جونىندە سول زاماننىڭ كۋاگەرى مۇحتار اۋەزوۆ: «قازاق» گازەتىنىڭ مەزگىلى ادەبيەتكە ۇلتشىلدىق تۋىن كوتەرگەن مەزگىلىمەن تۇستاس. ول ۋاقىت قازاق جۇرتى 1905 جىلدىڭ وزگەرىسىن وتكىزىپ، ەل دەرتىنىڭ سەبەبىن ۇعىپ، ەمىن ءبىلىپ، ەندى قازاقتى وياتىپ، كۇشىن ءبىر جەرگە جيىپ، پاتشا ساياساتىنا قارسىلىق ويلاپ، قۇرعاق ۋايىمنان دا، بوس سوزدەن دە ىسكە قاراي اياق باسامىز دەپ، تالاپ قىلا باستاعان ۋاقىتىنا كەلەدى» /6، 350/ دەپ جازعانى ءمالىم. «قازاق» گازەتى قازاق زيالىلارىنىڭ باسىن قوسىپ، ساياسي كۇرەسكە ۇندەۋدە ۇلى ميسسيانى ورىندادى. اسىرەسە، اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى كەزەڭدە وبلىستىق، ۋەزدىك قازاق سيەزدەرىن ۇيىمداستىرۋدا، قازاق كوميتەتتەرىن اشۋدا، ءبىرىنشى، ەكىنشى جالپىقازاق سيەزدەرىن وتكىزۋدە وسى شىنايى ۇلت باسىلىمىنىڭ ورنى دا، ءرولى دە ايرىقشا بولدى. «قازاقپەن» بىرگە «سارىارقا»، «بىرلىك تۋى» گازەتتەرىندە ۇلت زيالىلارىنىڭ مادەني-اعارتۋشىلىق ۇلتشىلدىعى باسىمىراق بايقالدى. 1917 جىلعى اقپان كوتەرىلىسىنەن كەيىن وسى مادەني-اعارتۋشىلىق كۇرەس، نەگىزىنەن العاندا، ساياسي كۇرەسكە اينالدى.

حح عاسىر باسىنداعى ۇلت زيالىلارىنىڭ ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا قازاق حالقى ءوزىن تۇتاس ۇلت رەتىندە بۇرىنعىدان دا قاتتى سەزىندى. مۇنداي ءوزىن-وزى تانۋ كەزەڭى ەۋروپادا ءحۇىىى عاسىردا جانە ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە قاتتى جۇرگەنىن ىلگەرىدە ايتقان بولاتىنبىز. باتىس ەلدەرىندەگى ۇلتشىلدىق پەن قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ ايىرماسى ۋاقىتتىق جاعىنان دا، ساياسي ءتيپى جاعىنان دا، كۇرەسۋ امالدارى جاعىنان دا اسا ۇلكەن. باتىس عالىمدارى ءوز ەلدەرىندەگى ۇلتشىلدىقتىڭ فورماسىنا قاراپ، جالپى ۇلتشىلدىق قۇبىلىسىنا باعا بەرىپ كەلەدى. ونداي ەۋروپالىق عالىمداردىڭ ۇلتشىلدىق جونىندەگى تۇسىنىكتەرىن، عىلىمي تۇجىرىمدارىن، قاعيداتتارىن جالپى ءادىسناماسىن ءبىز قابىلداي المايمىز. ولاردىڭ مىسالى گەرمانياداعى، فرانسياداعى نەمەسە انگلياداعى ۇلتشىلدىق تيپتەرى. البەتتە، وسى ەلدەردەگى ۇلتشىلدىق ول فرانسۋزدىڭ، نەمىستىڭ، اعىلشىننىڭ ۇستەمدىگىن ناسيحاتتاۋ، ازيا، افريكا، لاتىن امەريكاسى حالىقتارىن مادەني ورەسىن تومەن ساناۋ. مىنە، وسى ۇلتشىلدىقتى كەشەلى، بۇگىنگى فيلوسوفتار، الەۋمەتتانۋشىلار مەن ساياساتتانۋشىلار، تاريحشىلار مەن قوعامتانۋشىلار سىناپ جاتادى. بۇل – دۇرىس، سەبەبى ەۋروپالىقتاردىڭ الگى ۇلتشىلدىعى ول استامشىلدىق ۇلتشىلدىق. ەۋروپالىق ۇلتشىلدىققا بەرىلگەن مۇنداي باعا قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ تابيعاتىنا مۇلدەم كەلمەيدى. سەبەبى، قازاق ۇلتشىلدىعى ول استامشىلدىق، اسىرە، راديكالدى ۇلتشىلدىق ەمەس، قازاقتى ۇلت رەتىندە ساقتاپ قالۋدى مۇرات ەتكەن، قايرات قىلعان تابيعي ۇلتشىلدىق. باسىنۋ، اسقىنۋ ەمەس، امالداۋ قادامى. ال احاڭدار ۇلتشىلدىعىنىڭ ماقساتىندا ەڭسەسى تۇسكەن ۇلتتى وزگەلەرگە تەڭەۋ، «ايداۋعا تۇسكەن جانىن، تالاۋعا تۇسكەن مالىن» قايتارۋ تالابى جاتتى. ەڭ باستىسى احاڭدار ۇلتشىلدىقتى حالىقتى ۇيىستىرۋعا، ءوزىنىڭ ابىرويىن بىلۋگە پايدالاندى. سوندىقتان، ول كەزدەگى قازاق ۇلتشىلدىعى ەشقانداي ساياسي دوكترينا ەمەس نەمەسە ۇلتتىق استامشىلىق ەمەس، تاۋەلدىلىكتەگى ۇلتىنىڭ جاعدايىن كوتەرۋ، ونى بوستاندىققا جەتكىزۋ مۇراتى بولاتىن. قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ پايدا بولۋى جونىندە احاڭ: «قازاق قالام قايراتكەرلەرى قايدان تۋعان، قاشان شىققان دەپ سۇراۋ قويىلسا، جاۋاپ قيىن ەمەس. 1. قازاق قالام قايراتكەرلەرى ورىستىڭ قورلىق كورگەن، تاياق جەگەن، ورىس تابانىندا ەزىلگەن جۇرتتان تۋعان؛ 2. قازاق قالام قايراتكەرلەرى قازاق باسىنا قيىن-قىستاۋ زار زامان ءتۇسىپ، ءۇستىن تورلاپ، قايعى بۇلتى قاپتاعان شاقتا شىققان. قۇل بولعان حالىقتان تۋىپ، قۇلدىقتىڭ قورلىق، زورلىعىن كورىپ وتىرىپ، قازاق قالام قايراتكەرلەرى قالامىن ۇلتىنىڭ اۋىرىن جەڭىلتۋ، اۋىرىن ازايتۋ جولىنا جۇمساماسقا مۇمكىن ەمەس؛ كەمشىلىك كورگەن جۇرتتان تۋىپ، كەمشىلىكتەن قۇتقارۋدى ماقسات ەتىپ، ىلعي سول جولدا جۇمىس قىلعان قازاق قالام قايراتكەرلەرى جۇرتشىل، ۇلتشىل، ياعني حالقىنا جانى اشيتىن، حالقىنىڭ جانى اۋىرعاندا جانى بىرگە كۇيزەلەتىن، باۋىرمال بولماسقا تاعى مۇمكىن ەمەس. ولاي بولماعان بولماسا، وندا تابيعات زاڭىنان تىسقارى، ادامنان شوشقا، شوشقادان كۇشىك تۋعان سياقتى بولىپ شىعادى» /5، 277/ دەپ ۇعىندىرعان. قازاقتان تۋىپ قازاقتىڭ تاعدىرىنا جانى اشۋ تابيعي ءىس، اربىردەن سوڭ ساۋاپتى شارۋا. ءاربىر ۇلتتىڭ مىنەزى، ءداستۇرى، ءتىلى، مادەنيەتى، دۇنيەتانىمى ءبىر، ورتاق دەسەك، وندا ءار ۇلتتىڭ سول اۋەلگى جاراتىلىستان بەرىلگەن ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنە ساي بولماعى جانە ونى قالاماعى تابيعي قاجەتتىلىك. جاراتقان اللامىز ءاۋ باستا ءبىزدى ايتەۋىر ءبىر ۇلتتىڭ ۇرپاعى ەتىپ بار قىلعان سوڭ سول ۇلتتىڭ تىلىندە سويلەپ، توڭىرەكتى تانىپ، تىرشىلىك ەتسەك جاراتىلىسىمىزعا ساي بولعانىمىز. ياعني ۇلتتى ءسۇيۋ دەگەنىمىز – سول ۇلتقا ءتان يگى قاسيەتتەردى، ىزگى مىنەزدەردى ويعا توقىپ، بويعا دارىتىپ، قولىڭنان كەلگەنشە ءبىر شارۋاسىنا جاراۋ دەسەك، احاڭ باستاعان ۇلتشىلدار شوعىرى وتارشىل ۇكىمەتتىڭ توسقاۋىلى مەن تىيىمىنا قاراماي جىگەرلەرىن جانىپ، كۇشتەرىن سارقىپ ۇلتقا قىزمەت ەتتى دە، بۇگىنگى ءبىز ءۇشىن دە، بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن دە ۇلتتى ءسۇيۋدىڭ دە، ۇلت ءۇشىن كۇيۋدىڭ دە ۇلگىسىن كورسەتتى. سول ۇلتتان تۋىپ، سول ۇلتتى سۇيمەۋ، سول حالىقتىڭ وزگەلەردەن كورگەن ءجابىرىن ءبىلىپ، جۇرەك سىزداماۋ، باس اۋىرماۋ مۇمكىن بە، البەتتە، ەسى دۇرىس، ساناسى ءتۇزۋ ادام ءۇشىن مۇمكىن ەمەس! «ادامدىق ديقانشىسى» دەپ جىر جازعان، تۇتاس حالىققا ساۋات اشتىرعان ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ۇلتشىلدىعىن راديكالدى ۇلتشىلدىق دەپ ەشكىم دە ايتا الماس. ەسەسى كەتكەن، ەڭسەسى تۇسكەن حالىققا جالپى ادامزاتتىڭ جاعدايىن ويلا دەگەن ۋتوپيالىق ۇسىنىستى ەشكىم دە تاڭا الماس. ءوزىن جارىلقاي الماي وتىرعان جۇرت، وزگەگە نە دەپ باۋىرمالدىق تانىتسىن. بۇل جونىندە ءماننان تۇرعانباي ۇلى: «قازاق قاتارعا كىرىپ جۇرت بولسىن دەگەن كىسى تاربيەنىڭ جولىنان ايرىلماسقا كەرەك، اۋەلى قازاققا ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن، ادامشىلىق قۇقىعىن بىلدىرۋگە، ونان سوڭ وتانىن تانىتىپ، جاقسى كورگىزۋگە، سونان سوڭ دۇنيەدەگى بارلىق ادام بالاسى باۋىر ەكەنىن ءبىلدىرىپ، كوپشىل ادامدى سۇيگىش قىلۋعا تىرىسۋ كەرەك» /7، 58/ دەپ، قازاقتىڭ الدىمەن كىم بولماعىن ءدال ايتقان.

ۇلتشىلدىقتىڭ نەگىزگى ماقساتى – ۇلتتىڭ ازاتتىعى. الاش قايراتكەرلەرى سول ءۇشىن كۇرەستى. ولار جەتپەگەن ازاتتىققا ءبىز جەتتىك. دەگەنمەن، ۇلت ازاتتىق العاندا ونىڭ بارلىق ماسەلەسى شەشىلە قويمايدى. ءسويتىپ، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە ۇلتشىلدىق جالعاسادى. بۇل ۇلتشىلدىقتىڭ نەگىزگى ماقساتى – مەملەكەتقۇراۋشى ۇلتتىڭ كەشەگى وتارشىلدىق پسيحولوگيادان ارىلۋى، ۇزاق ۋاقىت وتارشىلدىق زامانىندا جوعالتىپ العان نەمەسە كومەسكىلەنگەن ۇلتتىق سانانى جاڭعىرتۋ. بۇگىنگى سوزبەن ايتساق، مەملەكەتتىك ۇلتشىلدىق، ونى جۇمسارتىڭقىراپ باتىستىق ىڭعايمەن مەملەكەتشىلدىك دەپ ءجۇرمىز. تاۋەلسىزدىك العالى جيىرما جىل ۋاقىت ىشىندە ۇلت زيالىلارى كوتەرىپ كەلە جاتقان ءتىل ماسەلەسى قازىرگى كەزدە ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزگى ماسەلەسىنە اينالۋدا، سوندىقتان بۇعان رەسمي بيلىك بۇگىنگىدەن دە بەلسەنە كىرىسكەنى ءجون دەگەن ويلار ايتىلىپ ءجۇر. قازىرگى كەزدە قازاق زيالىلارىنىڭ ۇلتتىق ماسەلەلەردى باتىل كوتەرۋىنە مىناداي نارسەلەر سەبەپ بولۋدا. بىرىنشىدەن، ءالى كۇنگە دەيىن حالىق ساناسىنىڭ كەشەگى وتارشىلدىق زارداپتارىنان ارىلا الماي جاتۋى؛ ەكىنشىدەن، ءتىل ماسەلەسىنىڭ تولىق شەشىلمەۋى؛ ۇشىنشىدەن، جاھاندانۋمەن بىرگە كەلىپ جاتقان جات جۇرتتىقتار ىقپالىنىڭ كۇشەيۋى. سوندىقتان قازىرگى كەزدە قوعامدا ازاماتتىق ۇلتشىلدىق، ەتنيكالىق ۇلتشىلدىق، مادەني ۇلتشىلدىق كورىنىستەرى بولا بەرمەك. ويتكەنى، ۇلت ماسەلەسى ەگەمەندىك تۇسىندا تولىق ءارى قارقىندى شەشىلمەۋى – مەملەكەتقۇراۋشى ۇلتتىڭ ءوز مەملەكەتىنىڭ تاعدىرىنا الاڭداعان مەملەكەتتىك ۇلتشىلدىعىنىڭ وركەندەۋىنە كەڭىنەن جول اشۋدا.

بۇگىنگى ۇلتشىلدىقتا ساياسي رەڭكتەن، ساياسي ۇرانداردان گورى قازاق حالقىنىڭ ءتىلىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ، ءداستۇرىنىڭ ءوز ەلىندە سالتانات قۇرسا دەگەن ازاماتتىق، مورالدىق قۇقى جاتىر. ۇلتتىق ماسەلە كوتەرىپ جۇرگەن زيالىلار قازاق حالقىنىڭ الدەبىر باسقا حالىققا ۇستەمدىگى جونىندە ەمەس، قازاق ۇلتىنىڭ وسى ەلدىڭ، جەردىڭ يەسى رەتىندەگى قۇقىنىڭ دۇرىس شەشىلگەنىن قالايدى. سوندىقتان، بۇگىنگى ۇلتشىلدىققا ساياسي ەمەس، رۋحاني-مورالدىق مازمۇن ءتان. ول قازاقتىڭ تىلدىك، ءدىني مادەني بىرلىككە ۇمتىلىسىنان بايقالادى. ياعني، قازاق دەربەس ۇلت رەتىندە ءوزىنىڭ بىرەگەيلىگىن ءوز ەلىندە ساقتاۋعا ۇمتىلسا، ونىڭ قانداي ابەستىگى بار. بۇگىن ۇلت رەتىندە توپتاسۋدىڭ دا، بىرلەسۋدىڭ دە ارقاۋى مەن دىڭگەگى – انا ءتىلىمىز، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى. ەندەشە، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قوعامنىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جاڭعىرۋىنا ىلەسە الماي وتىرعان قازاق ءتىلىنىڭ قوعامداعى ءرولى جونىندە ءوزىن «قازاقپىن» دەپ سانايتىن ءاربىر ازاماتتىڭ الاڭداۋى تابيعي قۇبىلىس. مۇنداي ازاماتتاردىڭ قاتارى كوبەيگەن سايىن ۇلت تا، مەملەكەت تە كۇشەيمەك.

ەربول تىلەشوۆ

قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى

تىلدەردى دامىتۋ جانە قوعامدىق-ساياسي جۇمىس كوميتەتى

ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى تىلدەردى دامىتۋدىڭ

 رەسپۋبليكالىق ۇيلەستىرۋ-ادىستەمەلىك

ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى