قازىرگى كەزدە قوعامدا ءدىن ماسەلەسى ءجيى تالقىلانىپ جاتىر. الەۋمەتتىك جەلىدە ءبىر-بىرىن «ءسالافيت» نەمەسە «جات اعىم وكىلى»، — دەپ ايىپتاۋشىلاردىڭ سانى كوبەيگەن. وسى پىكىرتالاستارعا بايلانىستى Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى قمدب-عا سۇراق جولداعان بولاتىن. قوعامدا قىزۋ تالقىعا تۇسكەن سۇراقتارعا قمدب ناسيحات جانە قوعاممەن بايلانىس ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى التىنبەك ۇتىسحان ۇلى جاۋاپ بەردى.

قازىرگى كەزدە الەۋمەتتىك جەلىدە «سالافيلەرگە» قاتىستى پىكىر الا-قۇلا. ءتۇرلى اڭگىمەلەر ايتىلۋدا. كەيبىرەۋلەر بالاعى قىسقا، قاۋعا ساقالدىلاردىڭ، ءتىپتى ورامال تاققانداردىڭ ءبارىن «ءسالاف» دەپ اتاپ جاتىر. «ءارۋاققا سىيىنبايمىن» داۋشىلەردى دە اتا دىننەن اداسقاندار تاراپىنا شىعارىپ جاتقاندار دا جوق ەمەس. وسى ماسەلەنىڭ اق-قاراسىن اجىراتىپ بەرسەڭىز. جالپى «سالافيتتەر» دەگەن كىمدەر؟ ولاردىڭ ءداستۇرلى ءدىن وكىلدەرىنەن قانداي ايىرماشىلىعى بار؟       

ءسالافيزم – اراب تىلىندەگى «ءسالاف» سوزىنەن شىققان. «بۇرىنعىلار»، «اۋەلگىلەر»، «وتكەندەر» دەگەن ماعىنالاردى بىلدىرەدى. يسلامدىق تانىمدا «ءسالاف-سوليح» تەرمينى ازىرەتى مۇحاممەد پايعامباردىڭ (وعان اللانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن) زامانىنان باستاپ ءومىر سۇرگەن العاشقى ءۇش بۋىن – ساحابالار، تابيعيندەر جانە اتباعا-تابيعيندەرگە بەرىلگەن اتاۋ. ءسالاف-سوليحيننىڭ جولىن جالعاستىرۋشى ءاھلي-سۋننا ءۋال-جاماعات، ياعني فيقھتا حانافي، ماليكي، شافيعي، حانبالي ءمازھابتارى، اقيدادا ماتۋريدي مەن ءاشعاري سەنىم مەكتەبىنىڭ  وكىلدەرى بولىپ ەسەپتەلەدى.

ال بۇگىنگى تاڭداعى «سالافيلىك» ءىلىمىنىڭ تەوريالىق نەگىزىن سالعان عالىم – يبن ءتايميا (1263-1328). يبن ءتايميانىڭ ۇستانىمدارىن مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھاب (1703-1792) باسشىلىققا الىپ، ناتيجەسىندە «سالافيلىك» ءدىني-ساياسي قوزعالىس پايدا بولدى.  

مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھاب نەگىزىن قالاعان اعىم وكىلدەرى «ءسالاف» ۇعىمىن ءوز ماقساتتارىنا پايدالاندى. اتالمىش اعىم وكىلدەرى وزدەرىن «اقيقات جولىندامىز، سالاف-ساليحتەر اقيداسىن ساقتاۋشىمىز، سولاردىڭ ۇستانعان جولدارىن تاراتۋشىمىز» دەپ، قاراپايىم مۇسىلمانداردى سەندىرمەك بولدى.

مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھاب «كيتابۋت-تاۋحيد» (تاۋحيد كىتابى)، «كاشفۋش-شۋبۋھات» (كۇماندى نارسەلەردەن ارىلتۋ) جانە «كيتابۋل-ۋسۋليس-سالاسا» (ءۇش نەگىز كىتابى)، «ناۋاقيدۋل-يسلام» (دىننەن شىعاراتىن دۇنيەلەر) اتتى ەڭبەكتەردە سالافيلىك كوزقاراستارىن بايانداپ، ءاھلي-سۋننا ءۋال-جاماعات سەنىمىنە قايشى ۇستانىمدارىن ناسيحاتتادى. وسىنىڭ نەگىزىندە مۇسىلمان ۇمبەتىنىڭ اراسىندا قازىرگى تاڭعا دەيىن ۇلاسىپ جاتقان قانتوگىسكە اپارىپ سوقتىرعان الاۋىزدىق تۋىندادى.

سوندا «سالافيلىك» اعىمنىڭ باستى قاتەلىكتەرى قايسى؟ تارقاتىپ ايتىپ بەرسەڭىز.

سالافيلىك اعىمىنىڭ باستى قاتەلىكتەرى مەن اداسۋشىلىعى مىنالار: بىرىنشىدەن، قۇلشىلىق ەتپەگەن مۇسىلماندى كاپىر سانايدى. ەكىنشىدەن، ءتاۋحيدتى ۇشكە ءبولۋ ارقىلى مۇسىلمانداردى سەنىم تۇرعىسىنان اداسۋشىلىقپەن ايىپتايدى. الايدا، ەشبىر عالىم جانە ءتورت ءمازھابتىڭ سەنىمىندە دە بۇلاي ۇشكە ءبولىپ تۇسىندىرمەگەن. ۇشىنشىدەن، ءاھلۋ سۇننەت جولىن ۇستانۋشى ماتۋرۋدي جانە ءاشعاري سەنىم مەكتەپ وكىلدەرىن اداسۋشىلىقپەن ايىپتايدى.

حانافي، ماليكي، شافيعي، حانبالي ءمازھابىن ۇستانۋشى مۇسىلماندار ماتۋريدي نەمەسە ءاشعاري اقيدا مەكتەبىنىڭ سەنىم نەگىزدەرىن ۇستاناتىنى بەلگىلى. دەمەك ولاردىڭ سەنىمى بويىنشا كىمدە-كىم ماتۋريدي نەمەسە ءاشعاري اقيدا مەكتەبىنىڭ سەنىم نەگىزدەرىن ۇستانسا، اداسقان مۇسىلمان، ياعني ءاھلۋ سۇننەتكە جاتپايدى. بۇل – ورەسكەل قاتەلىك.

تورتىنشىدەن، اۋليەلەردى زيارات ەتۋگە قارسى شىعادى. اۋليەلەردىڭ كەسەنەلەرىنە بارىپ زيارات جاساعاندى، دۇعا ەتكەن ادامدى مۇشريك، كاپىر بولادى دەپ سانايدى. سول سەبەپتى كەسەنە سالۋ، ءارۋاقتاردىڭ رۋحىنا ساداقا اتاۋدى شيرك دەپ ەسەپتەيدى. مەشىتتەرگە ساداقا بەرۋگە تىيىم سالادى. بەسىنشىدەن، ءماۋلىت مەرەكەسىن اتاپ ءوتۋدى بيدعات سانايدى. پايعامبارىمىزدىڭ (وعان اللانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن) تۋىلعان كۇنىن مۇسىلمانداردىڭ ناداندارى مەن اداسقاندارى عانا تويلايدى، ونداي ارەكەتتى ياھۋديلەرگە ۇقساۋ دەپ ەسەپتەيدى.

التىنشى، بۋكۆاليزمدى ۇستانادى. قۇران مەن سۇننەتتەگى اللا تاعالانىڭ سيپاتتارىن تىكەلەي ماعىنادا ءتۇسىنىپ، جاراتىلىسقا ۇقساتادى ءارى قۇلشىلىققا قاتىستى ايات-حاديستەردى تىكەلەي (زاھيري) ماعىناسىندا ءتۇسىنىپ، امال ەتەدى. ال، ءاھلي سۇننەت عالىمدارى قاجەت جاعدايدا اياتتاردى تىكەلەي ماعىناسىمەن ەمەس، استارلى (ءماجازي) ماعىناسىندا قابىلداعان.

جەتىنشى، سوپىلىق جولدى مانسۇقتايدى. دۇرىس سوپىلىق جولدى ۇستانۋشىلاردى دا اداسقاندار دەپ ايىپتايدى. سەگىزىنشى، بيدعات تۇسىنىگىن ورىنسىز قولدانادى.

بيدعات ۇعىمىن ورىنسىز قولدانىپ، عيباداتقا ەش قاتىسى جوق كەيبىر ىس-ارەكەتتەردى دە بيدعات سانايدى. وسى ارقىلى مۇسىلمانداردى اداسۋشىلىقپەن ايىپتايدى. توعىزىنشى، ءمازھاب ۇستانۋدى بيدعات سانايدى. فيقھي ءمازھابتارعا ەرىپ، ولاردىڭ جولىن ۇستانۋدى جوققا شىعارادى.

ونىنشى، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءسالت-داستۇرىن،  مادەنيەتىن قابىل ەتپەيدى. ون ءبىرىنشى، زايىرلى مەملەكەتتى، كونستيتۋسيانى، مەملەكەتتىك رامىزدەردى مويىندامايدى، اسكەري انتتى قابىل ەتپەيدى.

«ءسالافيزم» اعىمى ءوز اراسىندا بىرنەشە تارماقتارعا بولىنەدى. نەگىزگى ءدىني ۇستانىمدارى ورتاق بولعاندىقتان بارلىعى دا ەلىمىزدىڭ بىرلىگى مەن ءدىني تۇراقتىلىعىنا ءقاۋىپتى. قازىرگى تاڭداعى وزدەرىن «ءسالافيمىز» دەپ اتاپ جۇرگەن اداسۋشى اعىم مەن بۇرىڭعى وتكەن «سالافۋس-ساليحين» اراسىندا ەشقانداي بايلانىس جوق دەپ ناقتى ايتا الامىز.

سالافيلەر الەمدە جانە ەلىمىزدە ورىن العان لاڭكەستىك ارەكەتتەرگە سەبەپكەر بولدى. مۇنداي لاڭكەستىك ارەكەتتەر اسىل دىنىمىزگە دەگەن تەرىس كوزقاراس تۋدىرۋدا.

قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى مۇسىلمان جاماعاتىن سالافيلىك اعىم مۇشەلەرىنىڭ تەرىس ۋاعىزدارىنا ەرمەۋگە شاقىرادى.

سوپىلىق دەپ قالدىڭىز، بۇل ماسەلەگە قاتىستى وقىرمانداردىڭ دا ويى ەكىگە جارىلعان جاعدايى بار. ءبىرى سوپىلىقتى قازاقتىڭ بايىرعى ءدىنى دەپ اتاسا، ەكىنشىسى، بۇل پىكىرمەن كەلىسپەيدى. قمدب «سوپىلىق» باعىت تۋرالى نە ايتادى؟

سوپىلىق دەگەن اتاۋ كەيىننەن شىققانىمەن، شاريعات دەرەككوزدەرىندە ءاۋ باستان بار. سوپىلىق – اللانىڭ راقىمىنا جاقىنداۋدى ۇيرەتەتىن، ادامنىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىن كۇناھارلىقتان تازارتىپ، بارلىق ارتىقشىلىقتاردى بويعا ءسىڭىرۋدى ۇيرەتەتىن رۋحاني ءىلىم. سوپىلىق جول – پەندەنىڭ اللاعا جەتۋ جولىنداعى باعىتىن نەمەسە جۇيەسىن ۇيرەتەدى. اللاعا جەتۋ – ونى تانۋ، وعان دەگەن شىنايى ماحاببات. بۇل – قۇلشىلىقتا ىقىلاستى بولۋ، تىيىم سالىنعان نارسەلەردەن اۋلاق بولۋ، ءناپسىنى، جۇرەكتى جامان مىنەزدەر مەن ادەتتەردەن ارىلتىپ، كوركەم مىنەزبەن كەمەلدەندىرۋ دەگەن ءسوز. سول ءۇشىن سوپىلىق – جۇرەكتى كۇنادان، ءناپسىقۇمارلىقتان تازالاپ، كوركەم مىنەزدى قالىپتاستىرۋ ءىلىمى دەپ اتالادى.

قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن ادامداردىڭ سوپىلىق جولدى ۇستانىپ، ۇلكەن قاتەلىكتەرگە جول بەرىپ جاتقانى اقيدا جانە فيقھ ءىلىمىن ۇيرەنبەگەندىكتەن تۋىنداپ وتىر. اقيدانى، شاريعاتتى بىلمەي تۇرىپ سوپىلىقتى ۇستانۋ بۇرمالاۋشىلىققا اكەلىپ سوقتىرادى.

قمدب ۇستازدارىنىڭ تانىمال وكىلدەرىنىڭ ءبىرى ارمان قۋانىشبايەۆ پەن ابدۋعاپپار سمانوۆتى «ءسالافيت» دەپ پىكىر بىلدىرۋشىلەر بار. فەيسبۋك الەۋمەتتىك جەلىسىندە «قمدب-دا سالافيتتەر نە ىستەپ ءجۇر؟» دەگەن سۇراق ءجيى قويىلىپ قالادى. بۇل تۋرالى نە ايتا الاسىز؟

قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ ورتالىق اپپاراتىنا نەمەسە ونىڭ ايماقتاعى وكىلدىكتەرىنە قابىلداناتىن ازاماتتار الدىن-الا ءمۇفتياتتىڭ ساراپتاۋ كوميسسياسىنان مىندەتتى تۇردە وتەدى. قمدب عالىمدارى بولاشاق يمام-مولدالاردى جان-جاقتى سىناقتان وتكىزەدى. سەنىمى مەن ۇستانىمىن ايقىندايتىن ساۋالدار قويىلادى. سوندىقتان، ءمۇفتيات عالىمدارى بولاشاق ءدىن قىزمەتكەرىنىڭ ءبىلىمى مەن سەنىمىنە، تاجىريبەسى مەن مۇسىلماندىق سيپاتىنا اسا ءمان بەرەدى.

ءسىزدىڭ ساۋالىڭىزعا ورالساق، ارمان قۋانىشبايەۆ پەن ابدۋعاپپار سمانوۆ «ءسالافيت» ەمەستىگىن جەتكىزەمىز. قمدب-نىڭ رەسمي قىزمەتكەرلەرىن «ءسالافيت» دەپ اتاۋ – دۇرىس ەمەس. بۇل – جاماعات اراسىندا تۇسىنبەۋشىلىك، ءتىپتى بۇلىك تۋدىراتىن اۋىر ءسوز. ونداي بۇلىككە جول بەرمەۋىمىز كەرەك.   

ال ءسىز مىسال ەتىپ وتىرعان پىكىر جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنبەي ايتا سالىنعان اڭگىمە دەپ ەسەپتەيمىن. مۇنى ءمۇفتياتقا جابىلعان جالا دەپ ايتۋعا بولادى. قمدب – ەلىمىزدەگى جالعىز يسلامدىق باعىتتاعى ءدىني بىرلەستىك، كۇللى مۇسىلمان جاماعاتىنىڭ قاراشاڭىراعى. رەسمي ءدىني بىرلەستىكتە ءداستۇرلى ءدىنىمىزدى ۇستانعان قىزمەتكەرلەر جۇمىس ىستەيتىنىن ايتا كەتكىم كەلەدى.

حالىق اراسىندا «اسىل ارنا» تەلەارناسىنا، ونىڭ ۇجىمى مەن باسشىلىعىنا قاتىستى ءارتۇرلى اڭگىمەنىڭ ايتىلىپ جۇرگەنى راس. بۇل ماسەلەدە سىزدەردىڭ پىكىرلەرىڭىز قانداي؟ قمدب «اسىل ارنانىڭ» ءدىني مازمۇنداعى تەلەونىمدەرىن قاداعالاي ما؟

قمدب مەن «اسىل ارنا» تەلەارناسى اراسىندا ارنايى ءوزارا ىقپالداستىق مەموراندۋمىنىڭ قابىلدانعانىن ايتىپ كەتكەن ءجون. ءبىزدىڭ مامانىمىز، بىلىكتى يمام نۇرجان تالاس ۇلى «اسىل ارنادا» شاريعي رەداكتور رەتىندە جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ ميسسياسى – ەفيرگە شىعاتىن تەلەباعدارلامالاردى ارنايى شاريعي ساراپتاۋدان وتكىزۋ. قمدب-نىڭ «اسىل ارناداعى» وكىلى تەلەونىمدەردى قاداعالاپ، ءتيىستى نۇسقاۋلىقتار بەرىپ وتىرادى. سونىمەن قاتار، تەلەارنادا «ماتۋريدي مەكتەبى» دەپ اتالاتىن ارنايى تەلەجوبا ەفيردەن كورسەتىلىپ كەلەدى. ماقسات – ءداستۇرلى سەنىم مەكتەبىمىزدى، ءداستۇرلى ءمازھابىمىزدى «اسىل ارنا» ارقىلى حالىققا ناسيحاتتاۋ. بۇل باعىتتا ورتاق جوبالارىمىز بەن قىزمەتىمىز جالعاسىن تابا بەرەدى دەپ ەسەپتەيمىز.     

اسەل بولات قىزى