بۇگىن تاۋەلسىز قازاق ارحەولوگياسىنىڭ سەركەسى زەينوللا ساماشتىڭ تۋعان كۇنى. قازاقتىڭ ۇلتتىق تاريحىنىڭ تەگىن تەكتەپ، مىڭ جىلدىقتارعا تارتاتىن مادەنيەتىنىڭ مايەگىن ارحەولوگيالىق بۇلتارتپاس دايەكتەرمەن دالەلدەۋگە اقىل-پاراساتىن ارناپ كەلە جاتقان پروفەسسور اعامىزدى 70 جاسقا تولعان مەرەيتويىمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىز جانە اقىن الماس احمەتبەك ۇلىنىڭ وسى تاقىرىپقا ارنالعان ساپار ەستەلىگىن ۇسىنامىز.

2017ء-نىڭ سوڭعى مەزگىلى – تاۋىق جىلى قاناتىن ءبىر قاقسا قولدان سىتىلىپ، كەلمەسكە كەتەتىن ۋاقىت.

بۇل جىل مەن ءۇشىن ءسانى دە، ءمانى دە مول ساپارلارعا تولى بولدى. الماتىدا - الاتاۋ قويناۋىندا الەمدىك ۋنيۆەرسيادا ءوتتى. كورەرمەنى بولىپ، كوك تۋدى سەرپىپ تۇردىق. استاناعا بارىپ، ەكسپو-2017 كورمەسىنىڭ اشىلعانىن كوردىك، وزەكتەن ورگەن ولەڭىمىزدى ارنادىق. ەلىمىزدىڭ اڭىزدى، ابىزدى، اياۋلى ولكەلەرى ماڭعىستاۋدا بولىپ، كاسپييدە جۇزدىك. سىرداريا مەن توبىل وزەنىنە بەتىمىزدى جۋدىق. اسىرەسە اتامەكەنىم شىعىس قازاقستانعا بىرنەشە قايرىلىپ، سەمەي – وسكەمەن، جيدەباي-تارباعاتاي، الاكول – جايساڭكول دەپ تۇكپىر-تۇكپىرىن تۇگەندەگەندەي بولدىم. قالام ۇستايتىن ادامعا ءار ساپارى اسەرلى اڭگىمە عوي.  «ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت»، – دەپ، بەرەلگە بارعانىما توقتالعىم كەلدى.

شىلدەنىڭ باسىندا ەڭسەلى باۋىرلارىمىزدىڭ ءبىر توبى قاتونقاراعايعا شاقىردى. جازدىڭ جازيرا شاعى، التايدىڭ قۇلپىرىپ تۇرعان تۇسى. الماتىدان وسكەمەن قازىرگى ۇشاقتار ءۇشىن ءبىر ساعاتتىق عانا جول. جەتىسۋدىڭ تۇستىگىنەن كوتەرىلەسىز دە، بالقاشتىڭ شىعىسى مەن الاكولدىڭ اراسىنان ءوتىپ، تارباعاتاي جوتالارىنىڭ الاسارىپ، تولاستار تۇسىنان ەرتىس بويىنا قاراي ەڭكەيە باستايسىز. وسىنشاما گۇلزار ولكە ەلەستەي عانا ەستە قالادى. وسكەمەننەن ارى تاۋ جولىمەن تارتىپ وتىرىپ، جايساڭ ويپاتىنا ساماردىڭ تۇسىنان تۇسەسىز دە، كولىگىڭىزبەن پارونعا شىعىپ، ۇلكەن نارىننىڭ تۇسىنان جايساڭكولدىڭ ارعى جاعاسىنا جەتەسىز. الداعى كومبە – قاتونقاراعاي. ءبىزدىڭ توپباسىمىز وسى قاتوننىڭ جىگىتى – قايرات احمەتوۆ. قاتوننىڭ ىرگەسىندەگى توپقايىڭنىڭ تۋماسى.

تابيعاتتىڭ تاماشا كەلبەتى ونسىز دا كوتەرىڭكى كوڭىلدى جەلپىندىرىپ جىبەرەدى عوي. جەر بەتى تىزەدەن كوك شالعىن. انادايدا ورمانى سىڭسىعان بەتكەيلەر. جۇرت جاپپاي بيە بايلايدى ەكەن. كەزەكتى ۇيگە سالەمدەسىپ كىرىپ بارامىز دا، اماندىق بىلگەلى كىرگەنىمىزدى، اسىعىس جۇرگەنىمىزدى ايتامىز. «اسىقساڭدار قىمىز ىشىڭدەر، الدە ساۋمال ما؟»، – دەيدى. قىشقىلتىم ءيىسىن بۇرقىراتىپ، سارقىمىزىن ساپىرا باستايدى. قىمىزبەن ءموپ-مولدىر ارا بالى بىرگە كەلەدى. بۇنداعى جۇرت بالدى شاي قاسىقپەن كوسىپ الادى دا، قىمىزعا ارالاستىرىپ ىشەدى ەكەن. بۇرىن بۇندايدى كورمەپپىن دە.

اۋىلىنا ساعىنىپ كەلگەن جىگىتتەردىڭ ەرتەڭگى تىرلىگى – ارۋاقتار، اتا-بابالار جاتقان زيراتقا زيارات ەتۋدەن باستالادى. توپقايىڭداعى ورمان اراسىندا ورنالاسقان اۋقىمدى زيراتتىڭ ەلەۋلى الاڭقايىندا قاليحان جاتىر. قازاقتىڭ قايسار مىنەزدى قالامگەرى – قاليحان ىسقاق. قالەكەڭنىڭ رۋحىنا قۇران باعىشتاپ، ول كىسى جايلى ەستەلىك ايتتىق. ال قاتونقاراعايعا كىرەبەرىستە جول بويىنا  قاراتاي بابانىڭ الىپ ەسكەرتكىشى قولادان قۇيىلعان. تاريحقا تاعزىم – رۋحاني جاڭعىرۋ دەگەن وسى بولار دەپ ويلايسىڭ. ەسكەرتكىشتىڭ قارسى جاعىنداعى ءقابىرستاندا ديداحمەت ءاشىمحان جاتىر. جازۋشىنىڭ زيراتى ەكەنىن ايگىلەيتىن ويلى ديزاينمەن ادىپتەلگەن زيراتتىڭ تورىنەن جايدارمان جازۋشىنىڭ اقجارقىن بەينەسى بىزگە قارايدى. قالانىڭ ورتالىعىندا ورالحان بوكەيدىڭ جاستىق شاعىن بەينەلەيتىن قولا ءمۇسىن تاۋعا قاراپ تۇر. جىگىتتەر اۋىلعا بارعان سايىن وسى ەسكەرتكىشتەردى اينالىپ شىعادى ەكەن. سەبەبى: وزدەرى قويعان – وزدەرى تۋعان ولكەنىڭ تاريحىنا، وڭىردەن شىققان ايگىلى تۇلعالارعا دەگەن وزگەشە قۇرمەت پەن وزدەرى جاساتقان تۋىندىلار – ەسكەرتكىشتەر عوي بۇل.

ءبىز بۇقتىرمانى ورلەپ جولعا شىعامىز – ورالحان بوكەيدى، بالامەر ءساحاريدى تۋعان اۋىلداردان وتەمىز. الدىمىزدا قازاق جەرىنىڭ ەڭ شىعىس شەگى – قازاق دالاسى دەگەن الىپ كەمەنىڭ كەمەرىندە جاتقان بەرەل مەن ارشاتى. ارامىزداعى ەڭ جاسىمىز عاني شايماردان وسى ارشاتىنىڭ تۋماسى. ءوزىنىڭ بالالىق شاعى وتكەن اۋىلعا ءجيى كەلىپ، قولداۋ كورسەتىپ، ءارتۇرلى شارالار ۇيىمداستىرىپ تۇرادى. وسى جولى دا ارىسى تاۋلى التاي، بارىناۋىلدان، بەرىسى ەلىمىزدىڭ ءار تۇكپىرىنەن ءبىراز جۇرت سول ءعانيدىڭ شاقىرۋىمەن جينالعانبىز. ءداستۇرلى شاراعا قاتىسىپ، اسەرلى ءسوزىمىزدى ارناپ، ولەڭىمىزدى وقىعان سوڭ كوپ ايالداماي بەرەل قورعانىنا بۇرىلدىق. توبىمىزبەن كەلدىك. ءبىزدى «التاي - تۇركى حالىقتارىنىڭ التىن بەسىگى» دەگەن تياناققا توقتاتقان وسى قاتونقاراعايداعى بەرەل قورعانى عوي.

تاۋ اڭعارىندا تەڭ قابىرعالى ءۇشبۇرىش پىشىنىندەگى اۋماعى ەكى-ۇش شارشى شاقىرىم بولاتىن جازىق – تەپ-تەگىس تەكشە. ەجەلگى زاماننىڭ سيقىرلى پانتەونى. قاندىسۋ مەن ارشاتى سياقتى اساۋ وزەندەر قوسىلىپ كەلىپ، قاسىنان اعادى. تاۋ وزەنى قانشا مىڭ جىل تاسىسا دا بۇل تەكشەگە شىقپاعان، جەر ءپىشىنى بۇزىلماعان. كوك شالعىنى جايقالىپ، الۋان بوياۋ گۇلدەرى جامىراپ تۇر. بۇگىندە بۇل ماڭ قورشالعان، قورعالعان.

جولباستاۋشىمىز قۇرمەت شايماردان ۇلى دەگەن زيالى جىگىت ەدى. ول مەكتەپ وقىپ جۇرگەندە وسى تەكشەنىڭ تاستارىن تازالاپ، شاپبالىق جاسايتىندارىن ايتىپ، تاۋ ساعالارىنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ كەلەدى. ءقازىر مۇندا مۇراجاي، كەڭسە عيماراتتارى سالىنعان. ورتالىق بولاشاق تاريحشىلار مەن ارحەولوگتاردىڭ تاجىريبەدەن وتەتىن باعدارلامالىق جۇمىستارىن جولعا قويعان. پاتشا مۇردەسى دەپ اتاعان ەكى ادام دەنەسى جانە توعىز جيرەن ايعىر ەر تۇرمانىمەن تابىلعان قورعان عالىمداردىڭ اسپەتتەۋىمەن قالپىنا كەلتىرىلىپ، ءقابىر ۇستىنەن شىنى كۇمبەزدى عيمارات تۇرعىزىلعان.

عالىمداردىڭ اسپەتتەۋىمەن دەگەننەن شىعادى – ءقازىر بۇل جەردە عالىمداردىڭ كوكەسى، تاۋەلسىز قازاق ارحەولوگياسىنىڭ سەركەسى، پروففەسسور زەينوللا ساماش وتىر. ءبىز  ول كىسىگە ارنايى كىرىپ، سالەم بەردىك. عالىم جۇمىس ۇستىندە ەكەن. وسى بەرەلدى بەلگىسىنەن تانىعان، ونىڭ بەدەلدى دۇنيە ەكەنىن اشىلماي تۇرىپ توپشىلاعان سوناۋ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى قيىندىقتارعا قاراماي حالىقارالىق جوبا تاعايىنداعان وسى كىسى. فرانسۋزدارمەن بىرلەسىپ اتقارىلعان وسىناۋ اۋقىمدى جوبانىڭ ءار قادامىن ورنىقتىرىپ، العاشقى كومبەنى قاسىقپەن قازعان، قانداۋىرمەن ارشىعان، قاۋىرسىنمەن تازالاعان، ءسويتىپ ارعى مىڭجىلدىقتاردىڭ تۇڭعيىعىندا جاتقان تاريح كىلتىنىڭ توبەسىنەن ءتۇسىپ، تەگىمىزدىڭ جاڭا بەلەستەرىن اشقان اعامىز عوي – پروفەسسور زەينوللا ساماش.

قاتوندىق جىگىتتەر زەينوللا اعامىزعا «ونسىزدا تابيعاتىمەن تانىمال قاتونقاراعايدىڭ بەدەلىن بەرەل عاجايىپتارى ارقىلى تاعى دا ءبىر بيىككە كوتەرگەنىڭىز ءۇشىن»، – دەپ العىستارىن ايتىپ جاتتى.

مۇراجايعا كەلۋشىلەر جاز ايىندا مولىعادى ەكەن. دايىندىقتان وتكەن جاس ماماندار جاتىق اڭگىمەمەن تانىستىرىپ ءجۇردى. ال ءبىز پروفەسسوردىڭ وزىنە قولقا سالدىق: «ءوز قولىڭىزبەن اشقان، 20 جىل بويى اقىل مەن پاراساتىڭىزدى ارناپ كەلە جاتقان نىسانداردى، جاڭادان اشىلىپ جاتقاندارىن، جوسپارعا الىنعاندارىن ءوزى باستاپ ءجۇرىپ تانىستىرۋىن» وتىندىك. زەكەڭ ءسال ويلاندى دا كومەكشىلەرىن ەرتىپ، ءبىزدىڭ توپقا قوسىلدى. ارى قاراي پروفەسسوردىڭ باستاۋىمەن ەكى مىڭ، ەكى جارىم مىڭ جىلدىق تاريحقا اسەرلى ساياحات باستالدى دەيسىڭ.

ءبىز اڭگىمەنى ارى قاراي جالعار ەدىك، ءبىراق ونىمىز پروفەسسوردىڭ لەكسياسىنان العان كونسپەكتىگە ۇقساپ كەتەتىندەي. ودان گورى سىزدەرگە «بەرەل قورعانى»، «زەينوللا ساماش» دەيتىن كىلت سوزدەردى ۇسىنعاندى ءجون كوردىك. قۇندى ماعلۇماتتارعا تولى پاراقشالاردى ءوزىڭىز اقتارارسىز.

التاي  – قازاقتىڭ ايبارى، التىن ايدارى.
التاي – تۇركى حالىقتارىنىڭ التىن بەسىگى.

الماس احمەتبەك ۇلى اقىن، قازاقستاننىڭ مادەنيەت قايراتكەرى، تارباعاتاي اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى.