وسى ورايدا، بىزگە تۇسىنىكسىز اسكەري قارۋ-جاراق اتاۋلارى انا ءتىلىمىزدىڭ سوزدىك قورى مەن قۇرامىندا ساقتالعانمەن، ولاردىڭ بۇل كۇندە قازىرگى ارميا تىلىندە سيرەكتە بولسا كەزدەسەتىنىن بايقادىق. سوندىقتان اسكەري وقۋ ورىندارىندا ارنايى ءپان رەتىندە قازاقتىڭ اسكەري ونەرىنىڭ ءبىر سالاسى قارۋتانۋ ماسەلەسىن وقىتۋ جەتكىلىكتى تۇردە ءالى دە قولعا الىنا قويعان جوق دەسەك، ارتىق ايتقانىمىز ەمەس. وسى كەمشىلىكتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا، قازىرگى زامانعى اسكەري ونەردە ۇمىت بولا باستاعان قازاقتىڭ ەجەلگى زامانىنان بەرى كەلە جاتقان كەيبىر قارۋ-جاراق اتاۋلارىنىڭ (قارۋتانۋ ماسەلەسىنە) ماعىناسىنا توقتالىپ، وقىرمان نازارىنا مىسالدار ارقىلى بەرۋدى ءجون كوردىك.
ا) شابۋعا جانە كەسۋگە ارنالعان قارۋ:
بالتا – وتكىر ءجۇزدى، ەكىنشى جاعى شۇيدەلى، اعاش شاباتىن سابى بار قۇرال.
ايبالتا – ۇزىن ساپتى، وتكىر ءجۇزدى، جارتى اي بەينەسىندەگى سوعىس قارۋى. ورتا ازيا مەن قازاقستانعا ايبالتا ەڭ بەرى دەگەندە XIV-XV عاسىرلاردا تاراعان. سابىنىڭ ۇڭعىدان وتەر ەكى جاعى تەمىر قۇرساۋمەن شەگەندەلگەن. جەرگىلىكتى ۇستالار ايبالتانى قوشقار ءمۇيىز ويۋ-ورنەكتەرىمەن بەزەندىرۋدى ەرەكشە ونەرگە اينالدىرعان.
بازار جىراۋدا:
ايبالتانى مۇقالتقان،
قايىڭدا قاتتى بەز بولار.
«قوبىلاندى باتىر» جىرىندا:
ايبالتام تاسقا وتپەيدى،
جاماندار ءسوزدى كەكتەيدى،
جۇرمەيمىسىڭ، قۇرداسىم،
قىزىلباستىڭ ەلىنە.
زەرتتەۋشى ا. قۇرال ۇلى ايبالتا ءسوزىنىڭ قاتىسۋىمەن جاسالعان ەرتەدە التىن جاقتى ايبالتا جانە بەس اسپاپ ايبالتا قارۋ تۇرلەرى بار ەكەندىگىن اتاپ كورسەتەدى.
قىلىش – شاۋىپ تۇسۋگە ىڭعايلاپ بولاتتان ىستەلگەن وتكىر ءجۇزدى، ۇزىنداۋ كەلگەن، تۇتقالى يمەك قارۋ. قىلىش نەگىزىنەن اتتى اسكەر قارۋى. قىلىش ەرتە زاماندا جاۋعا قارسى سوعىستاعى باستى قۇرالداردىڭ ءبىرى بولدى، ب.ز.ب. 2-مىڭ جىلدىقتا ءار ەلدە پايدالانعان. قازاق حالقىنىڭ تۇرمىستىق كاسىبىندە ورمەك ارقاۋىن بەكىتۋگە قولدانىلاتىن اعاش قۇرالدى دا قىلىش دەپ اتايدى.
ماحامبەتتە:
ات – جىگىتتىڭ مايدانى،
قىلىش – جاننىڭ دارمەنى،
ءولىم –حاقتىڭ پارمەنى.
بازار جىراۋدا:
الماس قىلىش اسىنىپ،
جەبەسى بولات نايزا العان.
اق الماس – اق سەمسەر، وتكىر قىلىش، ناركەسكەن.
ماحامبەتتە:
دۋلىعالى باس كەسىپ،
دۇشپانىنىڭ قانىنا
اق الماسىن سۋاردى-اي.
بازار جىراۋدا:
قولىنا بايراق، تۋ العان
نايزاسىن قارعا اسىنىپ،
الماسىن قانعا سۋارعان.
«قوبىلاندى باتىر» جىرىندا:
توبىلعى اتقا ەر سالدى،
اق الماستى قولعا الدى.
جالاڭقات – قىلىش. جالعىز بايلاناتىن قىلىش.
«قوبىلاندى باتىر» جىرىندا:
دەنەگە وقتى دارىتپاس
ءداۋىت سوققان جالاڭقات.
نەمەسە:
مىنۋگە كەرەك قازانات،
بەلىنە كەرەك شار بولات،
دەنەگە كەرەك جالاڭقات.
جىردا جولدارىنان «جالاڭقات» ءسوزىن «قىلىش» مانىندە تۇسىنسەك، ال جىر تۇسىنىكتەمەسىندە «جالاڭقات» ءسوزىن «كيىم، جالاڭ شاپان» مانىندە بەرىلگەن. بىزدىڭشە، «جالاڭقات» ءسوزى جىر تۇسىنىكتەمەسىنەن كەتكەن قاتە بولۋى مۇمكىن.
ناركەسكەن – cوم بولاتتان سوعىلعان ەكى ءجۇزدى ءتۇزۋ قىلىش. ناركەسكەننىڭ باسقا قىلىشتان وزگەشەلىگى – ونى اسىل مەتالدان ەكى ءجۇزدى ەتىپ جاسايدى. سابىن سۇيەكتەن نەمەسە مۇيىزدەن جاساپ، التىننان نەمەسە كۇمىستەن اشەكەي، ورنەك سالادى، اسىل تاستار ورناتادى. ناركەسكەندى حاندار قولباسشىلارعا، باتىرلارعا سىيعا تارتقان. ناركەسكەن اتادان بالاعا اۋىساتىن مۇرا، مۇلىك بولىپ ەسەپتەلگەن.
سەمسەر – بولاتتان ىستەلگەن ەكى ءجۇزدى وتكىر قارۋ.
«قوبىلاندى باتىر» جىرىندا:
بەلىنە سەمسەر ىلەدى،
اق ساۋىتىن كيەدى،
نوعاي بوركىن كيەدى.
الداسپان – 2. جەكپە - جەك شايقاستا سىلتەسەتىن سەمسەر.
«ەر شوبان» جىرىندا:
الداسپان اۋىر قىلىش بايلاعان،
سىپايشىلىق بۇ-دى دەپ،
الا بىلەك وق سالعان.
شالكيىز جىراۋدا:
دۋلىعالى باc كەسكەن
ەرلەردىڭ الداسپاننان يگى قولى بولار ما!.
جىر جولدارىنان قازاقتىڭ جاۋگەرشىلىك زامانىندا قىلىشتىڭ اق الماس، ناركەسكەن، سەمسەر، جالاڭقات، الداسپان ت.ب. ءتۇرىن قولدانىلعانىن كورەمىز. قازىرگى ارميادا قىلىش قارۋى قولدانىلمايدى، تەك ونى سالتاناتتى جاعدايدا الىپ ءجۇرۋ ءۇشىن پايدالانىلادى. ال «قىلىشتاسۋ» ەلەمەنتى قازىرگى سپورت ءتۇرى «فەحتوۆانيا» دەگەنگە جاقىن كەلەدى.
ب) تۇيرەۋگە جانە كەسۋگە ارنالعان قارۋ:
قانجار – تۇيرەۋگە جانە كەسۋگە ارنالعان قارۋ. قۇرالدى سىرتقى پىشىنىنە قاراي وتىرىپ، جاقىن ۇرىس قارۋلارىنا جاتقىزۋعا بولادى. بۇل قارۋدىڭ العاشقى تۇرلەرى نەوليت زامانىندا، كەيىن قولا داۋىرىندە قايتالانادى،- دەلىنسە، ال سوزدىكتە: «قانجار - بەلگە بايلاپ جۇرەتىن ەكى ءجۇزدى، ۇشى ۇشكىر وتكىر پىشاق»،- دەپ بەرىلگەن.
«قوبىلاندى باتىر» جىرىندا:
قانجار قالدى قايىسىپ،
سەمسەر قالدى مايىسىپ.
«الپامىس باتىر» جىرىندا:
اق قانجارىن سۋىرىپ،
زاماناسىن قۋىرىپ،
شۇباردى باسقا شابادى.
ۆ) سوققى جاساۋ، ۇرۋ جانە تۇيرەۋگە، شانشۋعا ارنالعان قارۋ:
ارحەولوگيالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، شاقان قويان قولتىق ۇرىستىڭ باستى قارۋ بولسا كەرەك. دەگەنمەن، قانجارعا قاراعاندا، شاقان تۇرلەرى شىعىس، سولتۇستىك جانە ورتالىق قازاقستان ايماقتارىندا عانا كەزدەسەدى.
سوزدىكتە: «شاقان (چەكان) – سوققى جاساۋ مەن تۇيرەۋگە ارنالعان قۇرال. ەكى بولىكتەن تۇرادى: شاقاننىڭ ءوزى، ياعني زاقىمدايتىن بولىگى جانە ۇستاپ جۇرەتىن اعاش سابى نەمەسە تۇتقاسى،- دەپ بەرىلگەن.
نايزا – ۇشى ىستىك، مەتالدان ىستەلگەن ۇزىن اعاش سابى بار، قادالعىش نەمەسە لاقتىرمالى سوعىس قارۋى. العاشقى دا ۇشى ۇشتالعان تاياقتان جاسالادى. بەرتىن كەلە ۇزىندىعى 1،5 – 5 م. دەيىن جەتەتىن اعاش ساپقا تاستان نەمەسە سۇيەكتەن (تاس عاسىرىندا) مەتالدان (قولا داۋىرىنەن باستاپ) ۇشكىر ۇش ورناتىلعان تۇرلەرى شىقتى. قازاق باتىرلارى مەن جاۋىنگەرلەرى دە نايزامەن قارۋلاندى.
دوسپامبەت جىراۋدا:
التى قۇلاش* اق نايزا،
ۇسىنىپ شانشار كۇن قايدا.
ابىل اقىندا:
ەمەن ساپتى بولات نايزا
سىندى دەيدى ۇڭعىسىنان.
جوعارىداعى جىر جولدارىنان نايزانىڭ نەدەن جاسالعانىنا قاراي تۇرلەرىن بايقاۋعا بولادى: اق نايزا، اتپا نايزا، بولات نايزا، قوڭىراۋلى نايزا، جالاڭ نايزا، قاراعاي نايزا، تولعاۋلى نايزا، قيمالى نايزا، جەلەكتى نايزا ت.ب.
سويىل – قولعا ۇستاۋعا ىڭعايلاپ جونعان، قارۋ رەتىندە پايدالانىلاتىن مىقتى، ۇزىن اعاش.
بۇقار جىراۋدا:
اق مىرزامدى ءولتىردىڭ
اق سويىلمەن توبەلەپ
ۋا، سەن تانىماي كەتىپ بارامىسىڭ؟،- دەگەن جولدارداعى «اق سويىل» ءسوزى – سۇيرەتە-سۇيرەتە ابدەن اعارعان سويىل»،- دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.
«قامبار باتىر» جىرىندا:
تارتا سوقتى (سويىلىن)
بەرە الماي كوپكە تۇرىستى؛
... «سوقتىعا كورمە بىزگە!» – دەپ،
الشىورازدان ساۋعا سۇرادى.
«الپامىس باتىر» جىرىندا:
موينىنداعى سوتامەن
ءارقايسىسىن ءبىر سالدى.
اسامەنەن باسقا ۇردى،
تۇرا الماستاي تاس قىلدى،- دەگەن جىر جولىنداعى «سوتا» ءسوزى «شوقپار» ماعىناسىندا قولدانىپ تۇر. مۇمكىن، جىردى جەتكىزۋشى «شوقپار» ءسوزىنىڭ و باستاعى العاشقى فورماسى جەرگىلىكتى ديالەكتىدە «سوتا» ءسوزى ەكەنىن ءبىلىپ، جىر ارقاۋىنا قوسقان-اۋ دەگەن ويعا جەتەلەيدى.
سۇڭگى – بىرنەشە قىرلى، ۇشى ۇشكىر، تەمىردەن، بولاتتان جاسالعان اعاش ساپتى قارۋ.
«قوبىلاندى باتىر» جىرىندا:
اسىلدان سوققان سۇڭگىمدى،
ىرعاي الىپ ساپتاۋعا.
نۇرىم جىراۋدا:
ەرلەر ءوتتى قاراسام،
كوك سۇڭگىسىن وڭگەرگەن،
اۋزىن كوپكە تەڭگەرگەن.
... اق سۇڭگىسىن* وڭگەرىپ،
جاۋعا جالعىز جونەلگەن،- دەگەن جولدارداعى «كوك سۇڭگى – اسىل مەتالدان، بولاتتان جاسالعان قىمبات سۇڭگى،- دەگەن ماعىنانى بىلدىرسە، ال *اق سۇڭگى – سۇڭگىنىڭ سابى اق بولاتتان جاسالعاندىعىنا بايلانىستى اتالۋى مۇمكىن-اۋ،- دەپ ويلايمىز.
شوقپار – ءبىر باسى دوڭكيىپ جۇمىر كەلگەن سوعىس قارۋ. تۇركى حالىقتارىندا كونە زاماننان قولدانىلىپ كەلگەن سوعىس قارۋى. سويىلدان قىسقا، باس جاعى جۇمىر بولادى. مۇنى ىرعاي، توبىلعى، قايىڭ سياقتى قاتتى اعاشتاردان جاسايدى. ىرعاي، توبىلعىدان شوقپار جاساعاندا ءتۇبىرىن قوسا قازىپ الادى دا، باس جاعىن جۇمىرلايدى. كەيدە شوقپاردىڭ باسىنا تەمىر نەمەسە قورعاسىن قۇيادى.
قاتتى اعاشتان جاسالعان، باسى قوس جۇدىرىق شامالاس، سابى 90-110 سم سوعىس قارۋى.
«الپامىس باتىر» جىرىندا:
اۋىرلىعى ءبىر باتپان
بۇرشاقتاي شوقپار ۇرادى.
گۇرزى // كۇرزى – ەرتە زامانداعى سوعىس جانە اڭ اۋلاۋ قۇرالى؛ شوقپار، تەمىر شوقپار. ەرتەدە پاليسا، بۋلاۆا اتالىپ، ورىستىڭ جاياۋ اسكەرىنىڭ قۇرالى، كەيىننەن بيلىك بەلگىسى بولعان. قازاقتا گۇرزى باتىرلار جىرىندا كەيدە ەسكى ءدىني تۇسىنىكتەردە كەزدەسەدى. مىسالى، ءدىندار ادامدار گۇرزىنى جەرلەنگەن ولىكتەن سۇراق الۋعا كەلگەن پەرىشتەلەردىڭ قولىنداعى زات ماعىناسىندا كورگەن.
ەرتە دۇنيەدە قاعانات بيلەگەن حاندارىمىز حان تاعىنا وتىرعاندا كۇرزى ۇستاپ وتىرۋ ءداستۇر بولعان. سودان بەرى كۇرزى بيلىكتەگى كۇش يەسىنىڭ رامىزدىك بەلگىسى بولىپ سانامىزدا قالدى.
«الپامىس باتىر» جىرىندا:
قولىنداعى كۇرزىمەن
كەتتى سالىپ باسىنا.
وسى ۇرعان كۇرزىگە،
قۇلار ەدى شاپقاندا،
قويقاپتىڭ تاۋى، تاسى دا.
كەلتەك – شوقپاردىڭ شاعىن ءتۇرى.
«قامبار باتىر» جىرىندا:
قولىندا ءبىر-بىر كەلتەگى،
جىن ۇرعانداي بۇرقىلداپ،
ادامنىڭ ءبارىن جينادى.
ساق ەتەر – بوس مويىن شوقپار.
دوسپامبەت جىراۋدا:
ساق ەتەر ءتيدى سانىما،
ساقسىرىم تولدى قانىما.
جىر جولدارىنان شوقپاردىڭ ەڭ كونە ءتۇرى - گۇرزى//كۇرزى، ال شاعىن ءتۇرى - كەلتەك، ساق ەتەر ت.ب. كەزدەستىردىك.
قورىتا كەلگەندە، الدىمىزعا اسكەري قارۋ تۇرلەرىن تىلدىك تۇرعىدان تالداۋدى ماقسات ەتپەگەندىكتەن، عالىم ر. سىزدىقوۆا: «اسىرەسە، بۇگىنگىدەي انا ءتىلىمىز – قازاق ءتىلىنىڭ دارەجەسى كوتەرىلىپ، الەۋمەتتىك جۇگى ارتقان كەزدە، وسى ءتىلدىڭ بارشا بايلىعىن يگەرۋ، تاريحىن ءبىلۋ – رۋحاني پارىزىمىز بولماق»،- دەپ جازعانداي، اسكەري قارۋ تەرميندەرىن وزگە تىلدەن اۋدارما، كالكا ارقىلى قابىلداۋدا گورى، حالىق اۋىز ادەبيەتى مۇرالارىندا كەزدەسەتىن اسكەري قارۋ-جاراق اتاۋ-تەرمين سوزدەرگە ۇڭىلە زەرتتەيتىن ۋاقىت جەتتى. ولاردى ۇلتتىق اسكەري تەرمينولوگيا اياسىندا جۇيەلەۋ – ءتىل ماماندارى مەن اسكەري ماماندارىنىڭ الدا تۇرعان كەلەلى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى.
ماناسباي قوجان ۇلى
پىكىر قالدىرۋ