قازاق تاريحىنداعى سەنساسيالار توپتاماسى
ەربولات قوشقاربايەۆ. ءبىرىنشى جازبا: ەجەلگى شىعىس پەن باتىستاعى قازاقى ىزدەر
ەربولات قوشقاربايەۆ.تاريحي شىندىقتى تۇركىسەنتريستىك تۇرعىدان نەگىزدەۋ قاجەت
بيسميللاحير راحمانير راحيم!
كوزى قاراقتى باۋىرلارىم مەنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى جازبامداعى مالىمەتتەرىم بۇرىن سوڭدى ەش جەردە جاريالانباعان تىڭ ءارى شىن جايتتار ەكەنىنە جانە ولاردى تەك وسى قامشى.كز-تەن عانا العاش وقۋعا مۇمكىندىكتەرىڭىز بارىن قاپەرلەرىڭىزگە سالا كەتكىم كەلەدى. وسى سياقتى مىنا نازارلارىڭىزداعى ءۇشىنشى جانە بۇدان كەيىنگى ءتورتىنشى جازبام دا سىزدەر تاراپىنان العاش وقىلماق. بۇل جازبالارىمنىڭ ورىس، اعىلشىن جانە باسقا تىلدەردە جازىلىپ وزگە جۇرتتاردىڭ قازاقى گيپەربورى مەن قازاقى اتىلانتى جايىن بىلگەندەرىنە دە مۇددەلىمىن، اللا قالاسا. قازاقى كورە الماۋشىلىقتى قويىپ بىردەن وقۋعا كىرىسپەي، الدىمەن جايلانىپ وتىرىپ، ءسال ءپال ۋاقىت تاۋىپ بار زەيىنمەن وقىعاندارىڭىزدى قالار ەدىم. ولاي بولماسا مۇلدەم وقىماي-اق قويعاندارىڭىز ابزال. ويتكەنى، ءسىز مۇندا گيپەربورەيا مەن اتلانتيدانىڭ بىزدىكى ەكەنىن، ال ءبىزدىڭ تاريحىمىز سول كەزەڭنەن باستاۋ الاتىنىن العاش وقۋعا كىرىسكەلى تۇرسىز.
ەندەشە، ىسكە ءسات!
ءبىرىنشى جازبادا رەتروەكسكۋرس جاساي وتىرىپ 550 جىلدى بەرىدە قالدىرىپ، قوسوزەن ارالىعىنا تىرەلگەنبىز. سوندا ءسوز ەتىلگەن «تت» قۇرالىنىڭ كومەگىمەن ەكىنشى جازبامدا تايمىر كەزەڭىنە دەيىن كوكجيەگىمىزدى كەڭەيتتىك. ەندى وسى ءۇشىنشى جازبامدا «گيپات» اببريەۆياتۋراسىمەن بەرىلگەن قۇرال ارقىلى گيپەربورەيا مەن اتلانتيدا كەزەڭىنە دە كەلىپ جەتتىك ...
تاريحىمىزدى نەدەن باستاۋ قاجەت ەكەندىگى بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى دە وزەكجاردى ماسەلەسى بولىپ تۇر. كوپتەگەن پاراديگمالار وزگەرىسى سانسىز ويلار مەن كوزقاراستار تولقىنىن تەربەپ وتىرعانى راس. بۇل تولقىن ەش سايابىرسىمايدى. ول تۇسىنىكتى دە. سەبەبى، تاريح ساياساتپەن استاسىپ كەتكەن. وسىلاي بولعاندىقتان اركىم كورپەنى وزىنە تارتاتىن جاعداي ورىن الىپ قانا قويماي، كەيبىر ەل اتىنان «مايدانعا» شىققان تاريح زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى، ايدى اسپانعا شىعارۋمەن الەك بولسا، ەندى ءبىرى ءبارىن وزىنە تارتىپ، عايىپتان پايدا بولعان كورشىلەرىن اياۋسىز تۇردە جالاڭاش قالدىرۋعا تىرىسىپ باعۋدا.
بۇل بولىمدە مەن تاريحي جايتتاردى ارىدەن جانە ءسال وزگەشە تۇرعىدان قاراۋعا تىرىستىم. بايقاپ قاراساڭىزدار بۇل بولىمدە دە جەتكىلىكتى اكسيوماتيكالىق دەرەكتەردى كەلتىردىم. سوندىقتان ويعا قونىمدا ءبىرشاما دەرەكتەر قىسقاشا عانا بەرىلىپ وتىر.
شىنداپ ارشىپ الاتىن بولسا عىلىمداعى كوپتەگەن دەرەكتەر ميفتەردەن تۇرادى. ءميفتى ءوز الدىنا كۇن تارتىبىنە قويىلىپ، جۇيەلى تۇردە نازار اۋدارۋعا شاقىرىپ تۇراتىن جادۋال دەپ تۇسىنسەك تە بولادى. ول كوپتەگەن ويلار مەن گيپوتەزالار تۋىنداتا وتىرىپ عىلىمي جاڭالىقتار اشۋعا ۇندەپ تۇرعان شىندىقتىڭ جاسىرىن ايسبەرگى سەكىلدى. كەزىندە اڭىز بەن ەرتەگى سانالعان ۇشاتىن كىلەمدەر مەن جەتى قات كوك، اتسىز اربا مەن سيقىرلى اينا: ۇشاقتار مەن عارىشتى يگەرۋ، اۆتوكولىكتەر مەن تەلەديدار رەتىندە بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعى بولىپ وتىرعان جوق پا. وزگە عىلىمداردى قوسا العاندا مەديسينا دا، قۇقىق تا عىلىم رەتىندە قالىپتاسقانى ءۇشىن ەڭ الدىمەن اڭىزدارعا قارىزدار. مىسالمەن ايتساق، اڭىزسىز فەميدا دا، سالا رەتىندە قالىپتاسقان گيگيەنا دا جوق بولار ەدى.
وسىنداي استارىندا بۇكپەسىز شىندىق جاتۋى بەك مۇمكىن اڭىزدار قاتارىنا ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىن جويىلىپ كەتكەن گيپەربورى مەن اتىلانتى وركەنيەتى جايىنداعى بولجامداردى جاتقىزامىز. بۇل ورايدا تىڭ مالىمەتتەردى عانا كەلتىرۋگە نيەتتەندىم. گيپەربورەيا مەن اتىلانتى جايىنداعى بۇكىل اڭىزدى تىزبەكتەۋدەن اۋلاقپىن. وقۋ قۇرالىنىڭ نەگىزگى ماقساتى ول ەمەس. ول جونىندە ونداعان مىڭ توم ەڭبەكتەردىڭ قاتارىندا قازاق تىلىندە، مىسال ءۇشىن ايتساق، ءبىر عانا س. قوندىبايدىڭ «گيپەربورەيا: ءتۇس كورگەن زامان شەجىرەسى»، «قازاق ميفولوگياسىنا كىرىسپە»، «قازاق دالاسى جانە گەرمان تاڭىرلەرى»، «ارعىقازاق ميفولوگياسى» سىندى كوپتەگەن كەلەلى ەڭبەكتەرى بار.
ادەتتەگىدەي، وتە قىسقا تۇجىرىم جاساپ ايتار بولسام گيپەربورى (گيپەربورەيا) ەلى پروتوتۇركىلەر مەكەنى بولىپ تابىلادى. بۇل جەردە نازارلارىڭىزدى بۇرىپ تۇرعان ونىڭ اتاۋىنان ەش شوشۋعا بولمايدى. گيپەر ءسوزى: اۋەلگى، ەرەكشە، شەتكەرى، اسىرە ۇلكەن سەكىلدى كوپتەگەن ماعىنالاردى بىلدىرەتىن بولسا، بورەيا ءسوزى ەش الىپ قوسپاسىز تۋرا ماعىناسىندا «ءبورى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرسە كەرەك. بۇعان شەك كەلتىرگەننىڭ وزىندە بورەيا ءسوزىنىڭ باتىس جۇرتشىلىعى ءتۇسىنىپ جۇرگەندەگىدەي ءمانى دە قازاقى «بوران» ماعىناسىندا الىنعان. ەجەلگى گرەك اڭىزدارى بويىنشا دا بورەي – سولتۇستىك «بورانىنىڭ» قۇدايى بولىپ تابىلادى. باسقا ەش نارسەگە جۇگىنىپ قاجەتى جوق! وسى ءبورى مەن بوران سوزدەرىنىڭ ءوزى-اق گيپەربورەيا اتاۋىنىڭ تۇركىلىك ءمانىن سالىستىرمالى تۇردە 100%-عا تۋرا كورسەتىپ تۇر. وزگە ەلدەر دە قاراپ قالماي گيپەربورەيانى يەمدەنگىسى كەلەدى. رەسەي عالىمدارى بورەيانىڭ ورىسشا «بۋريا» سوزىمەن جانە «بوريس» ەسىمىمەن بايلانىسىن العا تارتىپ، ونىڭ العاشقى ورىس وركەنيەتى ەكەنىن ايتقىسى كەلىپ ءجۇر. بۇل ءتىپتى كۇلكى شاقىرادى دەسەك، ارتىق ايتپايمىز. ءار بىردەن سوڭ بۋريا ءسوزىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ بوران دەگەن سوزدەن الىنعان بولسا، ال بوريس ەسىمى ءبىزدىڭ سيمۆولىمىز سانالاتىن «بارىس» سوزىنەن باستاۋ الادى.
وسىلايشا گيپەربورەيا بوراندى مەكەننىڭ ارعى شەتىندەگى ءبىزدىڭ ارعى اتالارىمىزعا ەتەنە تانىس ءبورىلى مەكەن بولعان. بۇل ويلار قۇرعاق ءسوز ۇندەستىگىنە بولا ايتىلىپ وتىرعان جوق. گومەردىڭ يلياداسىن ەسكە تۇسىرسەك وسىناۋ ءبورىلى مەكەنگە ىنتىق اپوللوندى ىلعي دا بورىلەر قورشاپ ءجۇرىپتى-مىس. بۇنىڭ ءوزى وسىندا كورسەتىلگەن جايتتاردى ناقتىلاي تۇسەتىندەي. گيپەربورى تۇرعىندارىنىڭ ەسىمدەرىنە نازار سالساق تا ولار تازا تۇركى ەسىمدەرى. اباريس، اريستەي ەسىمدەرىنە توقتالاتىن بولساق اباريس، اپارىس بولىپ تا، ابارىس بولىپ تا تۇسىنىلەدى. اريستەي بولسا، ول – ارىستاي. وسى مىسالدان-اق ءۇش بىردەي ارىس پەن بارىس اتاۋلارى تىزبەكتەلىپ تۇر عوي! بۇدان وتكەن قانداي دالەل كەرەك ەندى... جاقسى، وندا گومەرمەن عانا شەكتەلمەيىك. ەجەلگى گرەك اقىنى دەپ اتالىپ جۇرگەن الكەي دە شىعارمالارى مەن گيمندەرىندە گيپەربورى مەن اتىلانتى جايىن ءسوز ەتەدى. وسى جەردەگى ايتپاعىم، وسى الكەيدىڭ ءوزىنىڭ تۇركى ەكەندىگى. الكەي، ول – ءوزىمىزدىڭ الكەي. البەتتە، تىزە بەرسە مۇنداي دەرەكتەر شىعا بەرەدى.
سولتۇستىك مۇزدى مۇحيت باستاپقىدا 1650 جىلى گەوگراف ۆارەنيۋستىڭ ۇسىنۋىمەن گيپەربورەي مۇحيتى[1] دەپ اتالعان. كەيىنگى جىلدارى ءوزىمىزدىڭ ساق بابالارىمىز ەسىمىنە بايلانىستى سكيف مۇحيتى (Oceanus Scythicus)، تۇركى مۇحيتى (Oceanes Tartaricus) دەپ اتالىپ ءجۇردى (باتىس دەرەكتەرى مەن كارتالارىنداعى تۇركىلەردىڭ، تاتارلاردىڭ «تارتارلار» دەپ بەلگىلەنگەنىن ەسكە تۇسىرەيىك)[2]. بۇدان ارتىق قانداي دالەل كەرەك! الايدا، ادەتتەگىدەي ساق پەن تۇركى ەسىمىن تاريحتان ءوشىرۋ نيەتى مۇحيت اتىن سولتۇستىك مۇزدى مۇحيت دەپ وزگەرتۋگە الىپ كەلدى. بۇل مۇحيت ءبىرقاتار ەلدەردە اركتيكا مۇحيتى دەپ تە اتالادى. وسى تۇرعىدان قازىرگى ساتتە مۇحيتتىڭ اتاۋىن ورىسشادان تىكەلەي اۋدارماي قازاق تىلىندە تيىسىنشە اتاعانىمىز – ءبورىلى، بوراندى مەكەندەگى اتا-بابالارىمىزدىڭ اماناتىن ورىنداعانىمىز بولىپ سانالار ەدى. وسىعان بايلانىستى مەن مۇحيت اتاۋىن «تەرىسكەي تۇركى مۇحيتى» نەمەسە ارىقتى مۇحيتى دەپ وزگەرتۋدى ۇسىنار ەدىم. تەرىسكەي تۇركى مۇحيتى دەگەنىمنىڭ ءمانى تۇسىنىكتى بولسا كەرەك. ال ارىقتى دەپ وتىرعان سەبەبىم، اركتيكا ءسوزىنىڭ «ارىق» سوزىنەن باستاۋ العانىنىڭ، ءسويتىپ ارىقتى ءسوزى اركتيكا سوزىنە ۇلاسقاندىعىنىڭ ۋاجدەمەسى. ارىق دەگەنىمىز نە؟ ارىق قالاي پايدا بولادى؟ ارىقتا نە اعادى؟ بۇل ساۋالداردىڭ جاۋابىنىڭ بارلىعى ارىقتىڭ سۋ جىلجيتىن جىلعا ەكەنىن، ونىڭ سۋدىڭ ويىپ كەتكەنىنەن پايدا بولاتىنىن، ارىقتا سۋ اعاتىنىن كورسەتەدى. ال قاراپايىم تىلمەن ۇلكەن دە كەڭ ارىقتى «وزەن» دەپ اتايتىنىمىز بەلگىلى. ولاي بولسا ءبىزدىڭ قۇرىلىقتا تەرىسكەي تۇركى مۇحيتىمەن بايلانىساتىن اتى دا زاتى دا تۇركىلىك ەنەساي سەكىلدى ءىرى سەگىز وزەن، «سەگىز ارىق» بارىن ەسكەرسەك اركتيكا – ارىقتى ەمەي نەمەنە؟ ارىقتى سەكىلدى ارىقتىق دەگەن ءسوز دە بۇعان سۇرانىپ تۇر. تىلىمىزدەگى قىرىقتىق ناۋقانى، نارىقتىق ەكونوميكا تىركەستەرى تارتىبىمەن اركتيكا جاقتا، ياعني «ارىقتىدا»، ارىقتىق مۇحيت ۇعىمى دا ءومىر سۇرۋگە قۇقىلى. مۇحيت اتاۋى بۇلايشا اتالماعاننىڭ وزىندە دە بۇل تىركەس كوك مۇز قۇرساۋىنداعى مۇحيتتىڭ، كوك تۇرىكتەر تىلىنەن شىققانىن ايقىنداپ تۇرسا كەرەك. ەڭ شەتكى، شەتكەرى، پوليار جاقتا دەگەن ويلاردى بىلدىرگەندىكتەن دە ارىقتى مانىندە، «ارى»، «ارى جاقتا»، «ارعى جاقتا» الىستا دەگەن ماعىنا مەن مۇز كەسەپاتىنان ارىعان جەردەن قونىس اۋدارعان ارىقازاقتار قۇنارى قاشقان جەردى «ارىق» اتاپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس. قالاي بولعاندا دا بۇل بىزگە جات ەمەس ...
تەگىندە بورىلەر جەرىندەگى حالىقتىڭ بۇگىنگىگە بەيمالىم جەتىستىكتەرى قاتارىندا مەديسيناسى مەن قۇقىعى دا جوعارى دەڭگەيدە بولعان دەپ ايتۋىمىزعا بولادى. ولار ۇزاق جاساۋ قۇپياسىن بىلگەن. شامامەن 1000 جىلداي عۇمىر كەشكەن. سالاۋاتتى ءومىر سالتى باستى ورىندا تۇرعان. تولقى (تولكا) مەن ەنەساي وزەنى جاعالاۋىندا وليمپيادا سەكىلدى سپورتتىق ويىندار مەن جارىستار وتكىزىلىپ تۇرعان. اسكلەپييدىڭ اپوللوننىڭ ۇلى ەكەندىگى دە ءبورىلى ەلدىڭ مەديسيناسى جايىندا كوپ نارسەنى ايتىپ تۇرعانداي. ءبورىلى ەلدە ءوز جازبا مادەنيەتى جوعارى دەڭگەيدە قالىپتاسقان. ايتپەسە، حيرون مەن اسكلەپيي مەديسينا جايىنداعى ءبىلىم نەگىزدەرىن جازىپ قالدىرماس ەدى. ەجەلگى گرەك گەوگرافى فەوپونت جازبالارى بويىنشا گيپەربورى مەن اتىلانتى اراسىندا ءوزارا ىنتىماقتاستىق جايىنداعى قۇقىقتىق تۇرعىدا رەسىمدەلگەن كەلىسىمدەر دە بولعان.[3]
بۇگىندە ۇرپاقتارى «قايتا تۇلەۋ» كەزەڭىن باسىنان وتكەرىپ وتىرعان ارعى اتالارىمىزدىڭ ءبورىلى مەكەنى شامامەن وسىدان 25-22 مىڭ جىلدار بۇرىن قۇردىمعا كەتتى. ول وركەنيەت عالامات جەر سىلكىنىسى نەمەسە استەرويدپەن سوقتىعىسۋ سالدارىنان جۇرگەن توپان سۋدان جانە سۋدىڭ مۇزعا اينالۋىنان جويىلىپ كەتسە كەرەك. ال ءقازىر ول وركەنيەت ورنالاسقان جەر اۋماعى قازاقتىڭ ارىقتى سوزىنەن تۋىنداعانىنا ەش كۇمان تۋدىرمايتىن اركتيدا، اركتيكا اتالادى. ەندى ارىقتان ءوتىپ اتىلانتى جايىنا كەلەيىك.
اتىلانتىنى، ياعني اتلانتيدانى تىلىمىزبەن ۇندەستىرە اتىلانتى دەپ ايتىپ وتىرمىن. بۇلايشا ايتپاسقا ءلاج جوق. سەبەبى، ءالى كۇنگە ەيىن اتلانتيدا ۇعىمى ناقتىلانباعان جانە ول ءسوزدىڭ شىعۋ تەگى انىقتالماعان. ونىڭ ايقىن بولا قالۋى دا ەكىتالاي. ولاي دەيتىن سەبەبىم، سوناۋ پلاتون زامانىنان بەرى ونىڭ تيمەي مەن كريتيي شىعارمالارىنداعى ديالوگىندا ءسوز بولعان اتلانتتار مەكەنى 2500 جىلداي ۋاقىت زەرتتەلىپ كەلەدى. ءالى دە زەرتتەلە بەرمەك. ءتىپتى وسى ماسەلە «اتلانتولوگيا» دەگەن ۇلكەن سالانىڭ قالىپتاسۋىنا دا اكەلىپ وتىر.
ءار ءتۇرلى دەرەكتەر اتلانتيدانىڭ ۋاقىت كەزەڭىن دە، ورنالاسقان اۋماعىن دا ناقتىلى كورسەتە العان جوق. ولارعا قاراي وتىرىپ اتلانتيكالىق كەزەڭدى شامامەن ب.د.د 100000 - 10000 جىلدار ارالىعى دەپ كورسەتكەنىمىز دۇرىس بولار. البەتتە، اتلانتيدانىڭ قاشان پايدا بولۋىن ايتۋ مۇمكىن ەمەس بولماعاندىقتان، ەڭ بولماعاندا ونىڭ قاي كەزگە دەيىن ءومىر سۇرگەندىگىنە توقتالىپ كورەتىن بولساق بۇل ماسەلەگە بايلانىستى اتلانتولوگتار اراسىندا قالىپتاسقان بىرنەشە كوزقاراسقا تاپ بولامىز. ءبىرىنشى كوزقاراستاعىلار پلاتوننىڭ ايتقاندارىن ۇستانىپ اتلانتيدا ب.د.د. 9500 جىلدارعا دەيىن ءومىر سۇرگەنىن ايتادى. ەكىنشى كوزقاراس جاعىنداعىلار اتلانتيدانىڭ جويىلۋ كەزەڭىن ب.د.د. 1550 – 1226 جىلدار ارالىعى دەپ كورسەتەدى. ءۇشىنشى پىكىردەگىلەر بۇل ۋاقىتتى ب.د.د. 8499 جىلعى 5 ماۋسىم دەپ كورسەتسە، ءتورتىنشى پىكىر بۇل كەزەڭدى ب.د.د. 9750 – 8570 جىلدار ارالىعىندا كورسەتەدى. ال بەسىنشى كوزقاراستى ۇستاناتىنداردىڭ پىكىرى مۇلدەم ەرەكشە. ولار ءتىپتى اتلانتيدانىڭ پايدا بولعان ۋاقىتىن دا بەلگىلىپ قويىپتى. ولاردىڭ پىكىرىنشە اتلانتيدا 12 ملن. جىل بۇرىن پايدا بولىپ، 1 ملن. جىل بۇرىن جويىلعان ەكەن.[4] بۇل بەس كوزقاراستىڭ ءوزى داۋلى جانە باسقا دا پىكىرلەر قانشاما. بۇل جەردە اتلانتيدا قاشان پايدا بولدى، قاشان جويىلدى، قاي جەردە بولدى جانە ت.ب. ماسەلەلەردى تالداۋ ماقسات ەتىلىپ وتىرعان جوق. تەك جوعارىدا ءسوز بولعان گيپەربورى مەن وسى اتىلانتى بولعاندىعىنىڭ شىندىققا جاناساتىنىنا جانە ەكەۋىنىڭ دە تۇركىلىك ءمانى بار ەكەنىنە نازار اۋدارۋدى عانا ماقسات ەتتىم. اڭىزدارداعى كوپتەگەن مەكەندەردى ادامزات قيالىنىڭ جەمىسى دەپ ساناۋعا بولادى. مىسالى: سولتۇستىك امەريكادا بولعان دەپ تۇجىرىمدالاتىن استلان عاجايىپ مەكەنى، التىن مەن كۇمىستەن سالىنعان قالا – ەلدورادا، ءۇندى مۇحيتى مەن تىنىق مۇحيتى استىندا قالۋى مۇمكىن جەرۇيىق مەكەن – لەمۋريا، تيبەت تاۋلارىندا بولۋى مۇمكىن ادام جانى تازارىپ، باقىتقا كەنەلەتىن مەكەن – شامبالا. بۇلاردىڭ بارلىعى دا «بوس» بولماعانىمەن دە قيال جانە ۋتوپيا. ال سولون، پلاتون، الكەي، گەرادوت، الاشتىق ديدار (ديودور سيسيلييسكيي)، ۇلكەن پلينيي، پوسەيدونيي، سترابون، پروكل جانە ت.ب. تاريحي تۇلعالار ءسوز قىلعانداي گيپەربورى مەن اتىلانتى بولعاندىعى شىندىققا ءبىرشاما جاناسادى.
اتىلانتى بالكىم مۇحيتتا نەمەسە پيرەنەي تۇبەگىندە، بالكىم كاسپيي مەن ارال تەڭىزىندە. ول جاعى ارينە بەلگىسىز. ول جونىندە ءبىزدىڭ باسىلىمدار دا ءۇن قوسىپ جاتىر. ءبىر باسىلىمدا مىناداي ويلار كەلتىرىلىپتى: «كەزىندە گرەكتەردىڭ نانىمىنا سايكەس امازونكالار مەن كەنتاۆرلار مەكەندەگەن قازاق دالاسىن ەشكىم دە زەرتتەگەن جوق. ايتپەسە ءبىر ەمەس بىرنەشە التىن ادام تابىلىپ جاتقان ۇلان-عايىر دالادا نەبىر قۇپيا ساقتاۋلى. ارال تەڭىزىنىڭ تابانىنان بىرنەشە قالانىڭ ورنى تابىلدى. ءالى دە تابىلادى. ودان قالدى، وسى تەڭىزدەگى «بارساكەلمەس» ارالىنداعى ادام ميىنا سىيمايتىن تىلسىم جايتتار تاعى بار. ءبالكىم، اتلانتيداتانۋشىلاردىڭ باسىن قاتىرعان اتلانتيدا ارالدىڭ تابانىندا جاتقان شىعار ...».[5]
اتىلانتىنىڭ قۇقىقتىق جاعىنا كەلسەك بۇل ەلدىڭ ون ەكى پاتشاسى التى جىلدا ءبىر رەت پوسەيدون سارايىندا ءماجىلىس قۇراتىن. ولار قابىلداعان زاڭدار التىن مەن مىس قوسپاسىنان جاسالعان ەرەكشە مەتالل – وريحالك قۇيمالارىندا باسىلىپ شىعارىلاتىن. سوت ىستەرى قارالاردا ۇلكەن ءراسىم جاسالىپ، ون بۇقا اكەلىنىپ لاۋازىمدى تۇلعالار انت بەرگەن سوڭ ونىڭ بىرەۋى قۇرباندىققا شالىناتىن. بۇل ورايدا بارلىق قۇلشىلىق وتقا باعىشتالاتىن.[6] بۇل جەردەن وتتى قاستەر تۇتاتىن، تاڭىرگە قۇلشىلىق قىلعان بابالارىمىزدىڭ بولمىسىمەن ۇيلەسەتىن ۇقساستىقتى اڭعارۋىمىزعا بولادى. ۇقساستىقتار مەن انالوگيالار بۇنىمەن عانا شەكتەلمەيدى. ەۋروپاسەنتريستەر بەلدەن باسىپ ءوتىپ جاتقان توپونيمدەر مەن ادام اتتارىنىڭ تۇركىلىك بولعانىنى بىلاي تۇرسىن، تازا قازاقى ەكەنى كۇمان كەلتىرمەيدى. گرەك اتانىپ جۇرگەن پروتوتۇركىلەر پلاتون مەن ديدار (ديودور) مىسىر جانە ەللين تىلدەرىمەن ءمانىن وزگەرتپەگەندە بارلىق اتاۋلاردىڭ قازاقى ەكەنىندە ەش ءشۇبا بولماس ەدى. وسىلاي بولعاننىڭ وزىندە اتىلانتىداعى «تارتار» جەرى وزگەلەردى كوپ ويلارعا جەتەلەگەنىمەن تۇركىلەر ءۇشىن تۇسىنىكتى. اتلانتيدا كەزەڭىنەن اتالىپ بۇل كۇنگە دەيىن ەسپانيا مەن شوتلانديا جەرلەرىندەگى يبەريا، تارتەسس، ەلبا، ولباني، ەترۋريا توپونيمدەرىنەن دە: ىبىراي، تارتىس، ءۇلبى، البان، ەرتۇرىك اتاۋلارىن وڭاي تانيمىز. وزگەرىسكە ۇشىراعاننىڭ وزىندە تازا قازاقى ادام اتتارى بىردەن كوكەيگە قونا كەتەدى. اتلانتيدا اتاۋىنىڭ ءمانى دە ءالى كۇنگە جۇمباق كۇيىندە. گيپوتەزالار وتە كوپ جانە ولاردىڭ ەشقايسىسى اتلانتيدا مانىنە جاقىن جۋىمايدى. ءبىز دە وي قوسار بولساق بىرىنشىدەن، اتلانتيدا اتاۋى «اتىل» ەتىستىگىنەن الىنۋى دا مۇمكىن. اتىلان ءتۇبىرى ارسىلان، ارىستان بولۋى مۇمكىن. ون ەكى پاتشانىڭ التى جىل سايىن «انت» بەرەتىنىن ەسكەرسەك، «اتىل انت»، «اسىل انت»، «باتىل انت» تىركەستەرىنەن دە قۇرالۋى ابدەن مۇمكىن. ەكىنشىدەن، ەگەر اتىلانتى كاسپيي نە ارال تەڭىزى تۇبىندە قۇردىمعا كەتسە، وندا ەدىل، ياعني ەتيل، يتيل، اتيلل، اتيللا اتاۋلارىمەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. ۇشىنشىدەن، اتىلانتى اتاۋىن اتلاس پاتشا ەسىمىمەن، اتلاس تاۋلارىمەن بايلانىستىرىپ جۇرگەندەر تۇرعىسىنان كەلسەك، وندا اتىلانتى اتاۋى دا، سونىمەن ءبىر مەزگىلدە اتلاس تاۋلارىنىڭ اتاۋى دا «اتالاس» سوزىنەن الىنۋى ابدەن مۇمكىن. «الان» ءسوزى دە جاسىرىن تۇرۋى ىقتيمال. اتا-بابالارىمىز ءجۇرىپ وتكەن سۇرلەۋ دەپ قورىتىندى جاساپ وتىرعان اتىلانتى مەكەنىنىڭ استارىندا، تىلىمىزدەگى قاستەرلى اتاۋلار: اتاجۇرت، اتا قونىس، اتامەكەن سوزدەرىنىڭ باستاۋى بولىپ تۇرعان «اتا» ءسوزى جاتۋى دا ىقتيمال. زەردەلەر كوز بولسا بۇل ويلارىمنان تياناقتى قورىتىندى شىعارى انىق. ويتكەنى، ەكى جارىم عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتا دا ارحايزمگە اينالا قويماعان اتلانتيدا، وزىنە ءالى تالاي نازار اۋدارتادى جانە وسىنداعى قازاقشا ماعىناسى دا نازاردا بولادى. ءتىپتى، وسى ويلارىمنان كورىنىپ وتىرعان، گرەك ءسوزى دەپ ايتىلىپ جۇرگەن نەگىزگى ماعىناسى ۇلكەن، كونە، ەسكى دەگەندى بىلدىرەتىن «ارحي» (ارحيۆ، ارحيەپيسكوپ، ارحەولوگ، ارحەولوگيا ت.ب.) ءتۇبىرسوزىنىڭ (پريستاۆكاسىنىڭ) ءوزى «ارعى» دەگەن قازاق ءسوزى ەكەنى كىمدى ويلانتىپتى؟ اتىلانتىلىقتار ەسىمدەرىنە زەر سالساق تا قازاقى بوياۋدى اڭعارامىز: اتلاس (اتالاس)، ۋران (ۇران)، گادير (قادىر) جانە ت.ب. وسى تۇستا ون ەكى پاتشانىڭ ءبىرى قادىر (گادير) اسا جوعارى قىزىعۋشىلىعىمدى تۋعىزعانى جاسىرىن ەمەس. يسپانيانىڭ وڭتۇستىگىندەگى كاديس قالاسى مەن وسى اتتاس تايپا بار ەكەنى نازار اۋدارارلىق بولعانىمەن، قىزىعۋشىلىعىمدى وياتقان نارسە مۇلدەم باسقا ەدى. ول سولون مالىمەت قىلىپ كەلتىرگەندەي «قويدىڭ ەگەسى» رەتىندە تۇسىندىرىلەدى. وسى جەردەن قازاقى دۇنيەتانىمداعى قويدىڭ ءپىرى شوپان اتانى دا كورگەندەي بولامىز. زەرتتەۋشى و. گۋسۋلياك اتلانتيدا جايىنداعى ءبىر ەڭبەگىندە «كۋرەر يۋنەسكو» (1990 ج.، №7) جۋرنالىنداعى حوسە م. ساترۋستەگي دەگەن ەتنوگرافتىڭ دەرەكتەرىن نەگىزگە الىپ پيرەنەي تۇبەگىنىڭ باسك حالقىنىڭ اڭىزىن مىسال ەتىپ كەلتىرەدى. ول اڭىز بويىنشا جالعىز كوزدى، اياعى قيسىق ءبىر مالشى كۇن رايىنىڭ قاتالدىعىنا شامدانىپ، ناۋرىز ايىنا ءتىل تيگىزىپتى. بۇعان نازالانعان ناۋرىز كەك قايتارماققا بەكىنەدى. الايدا ايدىڭ سوڭعى كۇنى بولعاندىقتان، ول ساۋىردەن ەكى جارىم كۇندى سۇراپ الىپ، دۇلەي داۋىل سوققىزعان ەكەن. داۋىلدى بوراننان جىلعالار تولقىپ، وزەندەر ارناسىنان اسىپ ءبىر كوزدى شوپاننىڭ بۇكىل وتارى قىرىلىپ قالادى. ەڭ بولماعاندا سوڭعى تۇياق قالسىن دەپ جارماسقانداعى، ۇركە قاشقان قوي ءمۇيىزى ءتيىپ شوپان جالعىز كوزىنەن دە ايرىلادى.[7] ويلانىپ كورەتىن بولساق ءبىز ءۇشىن سوناۋ جەردىڭ ءبىر قيىرىنداعى باسك حالقىنداعى قوي وتارى مەن ناۋرىز ايى جونىندەگى اڭىز جانە ونىڭ اتلانتيدامەن بايلانىستى بولعانى تازا قازاقى دۇيەتانىم بولمىسىمەن ۇندەسىپ تۇرعانى تاڭ قالدىرماي قويمايدى. جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەر شاعى – ناۋرىز ايىنا قاراتا، قازاق تا «ءساۋىر بولماي ءتاۋىر بولمايدى» دەگەن. ونىڭ ۇستىنە باسقا اي ەمەس، ناۋرىزدا باق-بەرەكەتىن ارقالاپ كەلەتىن قىدىر اتانىڭ، قىزىر اتانىڭ (قادىر) پيرەنەي مەن اتىلانتى جاقتا جۇرگەنى قالاي؟ بۇل جايتتىڭ ءوزى عانا اتىلانتىنىڭ ءسوزسىز ارعى قازاقتاردىڭ مەكەنى بولعانىنان حابار بەرىپ تۇر. اتىلانتى وركەنيەتى بالكىم ناۋرىز داۋىلىنان جويىلىپ كەتكەن شىعار. ارعى تەگى قازاقى بولعان گەرمان تايپالارىنداعى اڭىزداردان دا قادىر ەسىمىن بايقايمىز. سونداي اڭىزدىڭ بىرىندە ودين (وتىن) دەگەن شامان قۇدايدىڭ حودرە اتتى ۇلى بالدر (بالدىر) دەگەن قۇدايدى ولتىرەتىنى ايتىلادى. حودرەنىڭ كوزى كورمەيتىنى جانە ول كەزدە وتتىڭ قاستەرلى بولعانى دا ايتىلعان.[8] ولاي بولسا ودين – وت بەرەتىن وتىن، حودرە (ءحودرا) – قادىر، ال بالدر – بالدىر ەمەس پە! اتىلانتى مۇحيت دەسەك، بالدىر سۋدا – مۇحيتتا، ال اڭىز اتلانتيدامەن بايلانىستى. وتتىڭ قاستەرلى بولعانىنان، اڭىزدا شامان-باقسى جۇرگەنىنەن تاڭىرشىلدىك ەلەمەنتتەرىن بايقايمىز. ناۋرىزدا قىزىر كەلەدى دەپ وت، شىراق جاعاتىن جورالعىنىڭ قازاقتا ءالى دە بار ەكەنىن جوققا شىعارا المايمىز. ەجەلگى كەلتتەر مەن فينن حالىقتارىندا دا اەد دەگەن قاھارمان بار. بۇل جەردەگى اەد (aed) ءسوزى «وت» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن. ەندەشە، دۇنيەتانىمىمىز دا ءتىلىمىز دە باسقا حالىقتارعا ەتالون بولىپ تۇر ەمەس پە. قادىر بەينەسى دانيالىقتار تامسىلدەرىندە دە حاددينگ دەگەن ءبىر كوزدى اقساقال كەيپىندە ايتىلادى. بۇل جەردە حاددينگ ءبىر كوزىن دانالىققا ايىرباستاپ العان دەپ كورسەتىلەدى.
اقيقات ەكەنى ايقىن بۇل جولداردان تىلدەرىن مىڭ بۇراپ كەلتىرە الماعان ەۋروپالىقتاردىڭ قازاقتىڭ قادىر ەسىمىن مىڭ قۇبىلتىپ: كاديس، حودرە، ءحودرا، ءحودر، حاددينگ، گادير دەگەندەرى ءۇشىن سوكپەي-اق قويالىق. سەبەبى، ءوزىمىزدىڭ دە قىدىر، قىزىر، قادىر، ءقادىر ەسىمدەرىن قولداناتىنىمىز راس. بۇل جەردە يسلام ءدىنى ەڭ كەيىنگى ءدىن بولعاندىقتان ءقادىر تۇنىنە بايلانىستى جايلاردى كەلتىرمەي وتىرمىن. بۇل جالعىز مەن ەمەس، ۇلكەن عىلىمي ينستيتۋت نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق ماسەلە بولۋى كەرەك ەدى.
قادىر ەسىمىمەن ۇندەس كەيىپكەرلەرى بار اڭىزدار مىسىر ەلىندە، جاپونيادا، تەرىسكەي تۇركىلەرىندە دە (امەريكاندىق ۇندىستەردە) كەزدەسەدى. مىسىردا، قادىر اتلانت اتالىپ كوكتى قۇلاتپاي تىرەپ تۇرعان اتلاس تاۋى كەيپىندە سومدالادى. جاپون اڭىزدارىنداعى حودەري مەن حووري جايىنا كەلسەك، حودەري «مازداعان وت» – بالىقشىلار مەن تەڭىز قۇدايى بولسا، حووري «وتتى ءسوندىرۋشى» - اڭشىلىق پەن تاۋلاردىڭ قۇدايى بولىپتى. اڭىزدا ءحووريدىڭ حودەريدى جەڭەتىنى ايتىلادى. بۇل جەردە الدىڭعى سىلتەمەدەگى ەڭبەكتىڭ اۆتورى، ءحووريدى اتلانت، ال حودەريدى گادير (قادىر) دەپ جورامال جاسايدى.
قالاي بولعاندا دا گيپەربورى دە، قىزىرلى مەكەن اتىلانتى دا قازاقى-تۇركىلىك مەكەن. ال اتلانتىنىڭ قالاي قۇردىمعا كەتكەنىن ايتۋدىڭ بۇل جەردە ماڭىزى از. سەبەبى، بۇل تاقىرىپتاردى قوزعاۋداعى ماقساتىم ەستە جوق ەسكى زاماندا دا قازاقى-تۇركىلىك ىزدەر بولعاندىعىنان حاباردار ەتۋ عانا. ال الدىڭعى بولىمدە بۇل ويلارىم ەۋروپاسەنتريزمگە قارسى تۇرۋدان تۋىنداعان ادەكۆاتتىق قاراما-قارسى قادامعا الىپ كەلگەندىگىن ايتتىم. دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيومالىق جايتتار بولا تۇرا، ءاۋ باستا جوسپارلانعان قىسقاشا تاريحي جايتتار ۇلعايىپ بارا جاتقاندىقتان، بۇل جاعداي اۆتوردى الداعى ۋاقىتتا ارنايى جەكە كىتاپ دايىنداۋعا جەتەلەي وتىرىپ، تاريح تۇرعىسىنداعى مالىمەتتەر بۇل جەردە ىقشامدالىپ بەرىلۋدە. وسىلايشا، اتىلانتى جايلى ويلارىمىزدى اياقتاي وتىرىپ ول جونىندە كەزىندە ورالىمدى ويلارىمەن بولىسكەن زامانداسىم، ارتىنا تۇششىمدى دۇنيەلەر قالدىرىپ كەتكەن تۇلعا ءامىرحان بالقىبەكتىڭ[9] ويلارىن دا ورتاعا سالا كەتەيىن. ءا. بالقىبەك اتىلانتىنىڭ قۇردىمعا كەتۋىنە توپان سۋ ءجۇرۋى، ءزىلزالا مەن جانارتاۋ اتقىلاۋى سەبەپ بولۋىن جوققا شىعارماي، ءوز پايىمدارىن ءتاۋرات جازبالارى مەن قۇران سۇرەلەرىمەن نەگىزدەيدى: «ولارعا اپات ءامiرiمiز كەلگەن ساتتە، ول جەردiڭ ءۇستiن استىنا كەلتiردiك. سونداي-اق ۇستەرiنە ەرەكشە ءازiرلەنiپ قىزدىرىلعان تاس جاۋدىردىق»، - دەگەن ھۇد سۇرەسىن مىسالعا كەلتىرەدى. اتىلانتى سوزىندەگى ات نە اد تۇبىرلەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ، گرەكشە اتالۋى وزگەرىسكە ءتۇسۋى مۇمكىن ەكەندىگىن كورسەتە وتىرىپ اتىلانتى تۇرعىندارى قۇراندا كورسەتىلگەن «عاد» قاۋىمى بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىن دە كورسەتەدى. ءا. بالقىبەك ويلارىنداعى نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق سالىستىرمالى دەرەك: ۇزىن بويلى دەپ سيپاتتالىپ جۇرگەن اتىلانتىلىقتار بولمىسىنىڭ قۇراننىڭ «اعراف» سۇرەسىنەن كورىنىس تاباتىنى: «سول ۋاقىتتا اللا سەندەردi نۇح قاۋىمىنان كەيiن ورىنباسار قىلىپ، ءارi تۇلعا جاراتىلىسىندا دا ارتىق قىلدى». قۇراندا ايتىلعان عاد قاۋىمىن تاريحي شىندىقتان ىزدەي وتىرىپ ءا. بالقىبەك قۇراننىڭ اقيقات ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەدى. ول عاد قاۋىمىن – ب.د.د ءحۇIII-حII ع.ع. عۇمىر كەشكەن، گرەكيا مەن مىسىردىڭ زارە قۇتىن قاشىرعان ادۋىندى مەملەكەت حات (حەت) مەملەكەتi بولۋى مۇمكىن دەگەن باتىل قورىتىندى جاسايدى. ءا. بالقىبەكتىڭ بۇل بايلامدارىنىڭ دا قيسىنعا كەلەتىنىن اتاپ وتسەك بولادى. عىلىمي باسىلىمداردا حەت يمپەرياسىنىڭ تۇركىلىك بولعانى جونىندەگى دالەلدەر بىرنەنشە مارتە جاريالاندى. اۆتور دا وسى پىكىردە.
پەرۋ حالىقتارىنىڭ ءبىر اڭىزى بويىنشا اللا-سيۋيۋ جەرىندەگى كاچاپۋكارا مۇسىنگە تابىنىپ كەتكەن يامكۆيساپا تۇرعىندارىنىڭ بەيبەرەكەت كەتۋىنەن دولدانعان توناپا قۇداي ءمۇسىن مەن توبەنى دە جەرمەن-جەكسەن ەتىپ ولاردىڭ جەرىن ۇلكەن كولگە اينالدىرىپ، حالقىن سۋعا كەتىرىپتى-مىس.[10] بۇل دا اتىلانتى جويىلۋى جايىنداعى ءبىر ميف. بۇل جەردە اڭىز جەلىسىنەن بولەك ونداعى اتاۋلارعا نازار اۋدارىپ وتىرمىن. توناپا، كاچاپۋقارا، اللا-سيۋيۋ (اللانى ءسۇيۋ، بالكىم الا ساي) اتاۋلارىنىڭ قازاقى-تۇركىلىك ەكەنى سەزىلىپ-اق تۇر.
مىنە وقىرمان تەك قانا ەۋروپاسەنتريستىك كوزقاراسقا توسقاۋىل قويىپ تۇركىسەنتريستىك يدەيانى نەگىزدەۋگە بولا ايتپاق بولعان ءبىر عانا ويىم باسقا دا توركىندەس ويلار تۋىنداتىپ وتىر. تاريحي شىندىقتى ادەكۆاتتى تۇردە زەردەلەۋ تۇرعىسىندا جازىلىپ وتىرعان بۇل پايىمدارىم رەسمي، عىلىمي تاريحقا از دا بولسا كومەگىن تيگىزىپ جاتسا – بۇل تاريحي ادىلەتتىلىكتىڭ سالتانات قۇرۋى فاكتىلەرىنىڭ ءبىرى بولار ەدى.
وسىلايشا 12 مىڭ جىل بۇرىن، بالكىم ودان بۇرىن ءىزىن جوعالتقان گيپەربورى مەن اتىلانتى اتتى پروتوتۇركىلەر وركەنيەتىنىڭ تامىرى سەڭ ءجىبىپ، مۇز قۇرساۋىنان بوساپ شىققان سوڭ قايتا وزەك جىبەرىپ، جايقالىپ بارىپ، ەۋروپاسەنتريزمنىڭ قويۋ بۇلتى تۇمشالاعان سوڭ قايتا سولا جازداعانداي ەدى.
گيپەربورى مەن اتىلانتى قۇردىمعا كەتىپ قايتا تۇلەگەن پروتوتۇركى وركەنيەتىنەن: پروتوقازاق، باسقازاق، اتاقازاق، اعاقازاق، باباقازاق، العىقازاق، ارعىقازاق، ارحيقازاق، ءتۇپقازاق، تۇپكىقازاق، تۇركىقازاق وركەنيەتىنەن قالعان ءبىر جۇرناق بولسا، ول ەكىنشى جازبامدا كورسەتكەنىمدەي، ءسوزسىز تايمىر اتاۋى بولسا كەرەك. تايمىردان وربىگەن ءبىر بۇتاقتان پوليار بويلاي جاعالاي جۇرگەن پروتوتۇركىلەردىڭ ءبىر بولىگى پيرەنەي تۇسىنا كەلسە، تەرىسكەيگە قاراي جايىلعان بۇتاق وركەنىن امەريكا قۇرلىعىنا جىبەرسە كەرەك-تى. نەگىزگى وزەكتى بۇتاق ەۋرازيا تورىندە، ءۇش التاي كوگىندە جايقالعان. وسىلايشا، بۇل كەزەڭدە، بالكىم 22 مىڭ جىل بۇرىن تەرىسكەي تۇركىلەرى (امەريكاندىق ۇندىستەر) جاڭا قونىستارىنا ورنىقسا، ءسىبىر[11] مەن شۋمەر تۇركىلەرى قوس وزەن ماڭىنا ورنالاسادى.
تايمىر جايىندا قىسقا عانا جازىپ وتىرعانىمنىڭ ءمانى وسى ءبىر عانا ءسوز ارقىلى بۇكىل تۇركى بولمىسىنىڭ ايقىن بولىپ تۇرعاندىعىندا. تايمىر ءسوزى بىرىنشىدەن، قازاقشا «تامىر» ماعىناسىن بىلدىرەدى. ءبورىلى مەكەن مەن ارىق (اركتيكا) جاعاسىنان تەرەڭگە بويلاي باستاعان قازاقى-تۇركى الىپ بايتەرەگىنىڭ تامىرى بۇل. ەكىنشىدەن، دەنەمىزگە قان جۇگىرتكەن قان «تامىرى» ماعىناسىن بىلدىرەدى. ۇشىنشىدەن، ارىقتىعا توعىسقان ارىقتاردىڭ (وزەندەردىڭ) جەر انانىڭ «قان تامىرى» ەكەندىگىن كورسەتىپ تۇرعان قازاقى-تۇركىلىك اتاۋ. تامىردان وربىگەن نەگىزگى ەكى بۇتاق جايىن اللا قالاسا ءتورتىنشى جازبادا وتە قىسقاشا ءسوز ەتپەككە نيەتتىمىن.
[1] ru.wikipedia.org
[2] پوسپەلوۆ ە. م. گەوگرافيچەسكيە نازۆانيا ميرا: توپونيميچەسكيي سلوۆار. — 2-ە يزد.، ستەرەوتيپ.. —م.: رۋسسكيە سلوۆاري، استرەل، است، 2001
[3] subscribe.ru: يستوريچەسكيە سلەدى زاگادوچنىح گيپەربورەيەۆ
[4] www.historiar.ru: پرويسحوجدەنيە ي گيبەل اتلانتيدى. داتيروۆكا سۋششەستۆوۆانيا ي گيبەلي اتلانتيدى
[5] www.halyk-gazeti.kz: قۇپياعا تولى اتلانتيدا قايداسىڭ؟
[6] www.redov.ru: ليۋيس سپەنس .اتلانتيدا. يستوريا يسچەزنۋۆشەي سيۆيليزاسيي
[7] atlantida.livejournal.com: ولەگ گۋسۋلياك. تاينا يمەن اتلانتوۆ
[8] atlantida.livejournal.com: ولەگ گۋسۋلياك. تاينا يمەن اتلانتوۆ
[9] ءا. بالقىبەك. قاسقىر قۇداي بولعان كەز. ا. «تۇران». 2008
[10] www.redov.ru: اتلانتيدا. يستوريا يسچەزنۋۆشەي سيۆيليزاسيي
[11] ءسىبىر مەن شۋمەر ۇندەستىگىن و. سۇلەيمەنوۆ زەرتتەۋلەرىنەن بىلە الاسىزدار
پىكىر قالدىرۋ