بۇل – XX عاسىردا بۇكىل رەسپۋبليكانى اسىراعان اۋىل. 1909 جىلى قارعالىدا شۇعا فابريكاسى سالىنعاندا ەلىمىزدىڭ ءار اۋماعىنان حالىق جينالىپ، وسىندا جۇمىس ىستەدى. كاسىپورىن بۇكىل رەسپۋبليكانى، ءتىپتى شەت مەملەكەتتەردى ءتۇرلى-تۇستى ماتامەن قامتاماسىز ەتتى. ءبىر كەزدەگى ۇلكەن كەنت بۇگىندە قاڭىراعان اۋىلعا اينالعان. اسەت بەيسەۋوۆ، تالعات مۇسابايەۆ سىندى ايتۋلى ازاماتتاردى دۇنيەگە اكەلگەن قارعالى اۋىلىنىڭ ايانىشتى كۇيى تۇرعىندارىن الاڭداتىپ وتىر. 20 مىڭنان استام حالقى بار اۋىل جاعدايىنا كوڭىلدەرى تولار ەمەس. زەينەتكەرلىككە شىققان قاريالار ءوز زامانىندا دۇركىرەپ تۇرعان كەنتتى ساعىنسا، جاستار جاعى رۋحاني دەمالۋ بىلاي تۇرسىن، كوڭىل كوتەرەتىن ورىن جوق دەپ ناليدى. اۋىلدا سۋ دا بار، گاز دا تارتىلعان. تەك ەسىك-تەرەزەسى ۇڭىرەيىپ بوس تۇرعان، قۇرىلىسى باستالىپ، اياقتالماي قالعان، ءىشى قوقىسقا تولى عيماراتتار جۇرتتى قىنجىلتادى. Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى قارعالى اۋىلىنا بارىپ، ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن ءوز كوزىمەن كورىپ قايتتى.
اۋىلدا ءبارى بار...
ۇزىناعاش اۋىلىنان 11 شاقىرىم قاشىقتا، تاۋ بوكتەرىندە ورنالاسقان قارعالىنىڭ تابيعاتى كوز تارتارلىق. 1909 جىلى شۇعا فابريكاسى سالىنعاندا اۋىلدىڭ العاشقى ىرگەتاسى قالاندى. باسىندا «قارعالى»، ال 1937 جىلدان كەيىن «فابريچنىي» دەپ اتالدى. 2007 جىلى الماتى وبلىسى ءماسليحاتىنىڭ شەشىمىمەن اۋىلعا و باستاعى «قارعالى» دەگەن اتاۋى قايتا بەرىلدى.
ءقازىر قارعالى اۋىلدىق وكرۋگىندەگى حالىقتىڭ جالپى سانى – 20 مىڭ 805 ادام. 15-كە جۋىق جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىك بار. «الماتى كونفەتتەرى» كاسىپورنى، ەسىك-تەرەزە شىعاراتىن سەح، ەكى ناۋبايحانا جۇمىس ىستەيدى. اۋىلدا بەس ورتا مەكتەپ بار. تاۋەلسىزدىك جىلدارى 50-دەن استام شارۋا قوجالىعى اشىلعان: ءىرى قارا، قوي-ەشكى، جىلقى، قۇس ءوسىرىپ وتىرعان اۋىل تۇرعىندارى تاماقتان تاپشىلىق كورمەيدى.
اكىمشىلىك ىشىندەگى كىتاپحانا
كوركىنە كوز تويمايتىن اسەم تابيعاتىن تاماشالاپ، كاسىپورىندارىنىڭ جۇمىسىمەن سىرتتاي باقىلادىق. ءبىراق ەستيتىن قۇلاق بولسا، حالقىنىڭ ايتار مۇڭى كوپ. اۋىل تاريحىمەن تانىسۋ ماقساتىندا كىتاپحاناعا كىرىپ-شىقتىق. قارعالى اۋىلىنىڭ كىتاپحاناسىندا ەل مەن جەردىڭ وتكەن-كەتكەن ومىرىنەن سىر شەرتەتىن باسىلامدار جەتىپ ارتىلادى ەكەن. ءبىر وكىنىشتىسى، 10 مىڭنان استام كىتاپ كىشكەنتاي بولمەنىڭ ىشىنە سىرەسىپ ارەڭ سىيىپ تۇر. ادام اينالاتىن ورىن جوق. سونشاما رۋحاني قازىنا ءۇشىن جەرگىلىكتى اكىمدىكتىڭ ءبىر بولمەسى عانا بەرىلگەن.
1964 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ تۇرعان اۋىل كىتاپحاناسىنىڭ بۇعان دەيىن جەكە عيماراتى بولماعان. كىتاپحاناشى مايرا تاكەنوۆا «بارعا قاناعات»، - دەپ شۇكىرشىلىك ەتىپ وتىر.
«مىنا كىتاپتىڭ ءبارىن رەت-رەتىمەن ورنالاستىرىپ قوياتىن جايلى ورىنعا زار بولىپ قالدىق. بولمە بەرىپ وتىرعان اكىمدىككە راحمەت»، - دەدى كىتاپحاناشى.
قاڭىراپ قالعان عيماراتتار
اۋىلدىڭ قاق ورتاسىندا، اكىمدىككە جاقىن تۇسىندا اتاۋلى كۇندەر تويلاناتىن الاڭ بار. ناۋرىز، جەڭىس كۇنى، ءبىلىم كۇنى، جاڭا جىل مەيرامدارى تۇگەل وسى الاڭدا وتەدى. تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنشا، ونداي كۇندەرى الاڭ بەزەندىرىلىپ، مەرەكەلىك كوڭىل-كۇي سىيلايدى. الايدا توي تارقاسىمەن قوقىسقا تولاتىن الاڭنىڭ جاعدايىنا الاڭدايتىن ەشكىم جوق. شاشىلعان قۇمىرالار مەن سىنعان ىدىستاردىڭ قالدىعى بىرنەشە كۇن بويى جاتا بەرەتىن كورىنەدى.
الاڭنىڭ وڭ جاق بولىگىندە قۇرىلىسى باستالىپ، اياقتالماي قالعان ۇلكەن عيماراتتى بىردەن بايقاۋعا بولادى. تۇرعىندارىنىڭ سوزىنشە، عيماراتتى 1990 جىلدارى «مادەنيەت ءۇيىن» سالامىز دەپ تۇرعىزا باستاعان ەكەن. بۇل حاباردى ەستىگەن قارعالىلىقتاردىڭ قۋانىشىندا شەك بولماعان. «رۋحاني ازىعىمىزدى مادەنيەت ۇيىنەن الاتىن بولدىق»، – دەسىپ بىر-بىرىنەن ءسۇيىنشى سۇراپ تا جۇرگەن. الايدا سول جىلدارى-اق عيمارات قۇرىلىسى بەلگىسىز سەبەپتەرمەن توقتاپ قالعان.
تۇرعىندار وسى ءىستى قولىنا الىپ، قۇرىلىستى قايتادان جالعاستىرىپ اكەتەتىن قالتالى ازامات تابىلسا دەگەن ارىز-ارماندارىمەن ءبولىستى. سوندا اۋىلدىڭ كىتاپحاناسى دا اكىمشىلىككە قاراپ قالماس پا ەدى؟!
جابىق تۇرعان مىنا عيماراتتىڭ دا جاعدايى ءماز ەمەس. العاشىندا كينوتەاتر بولىپ اشىلعان. ونىڭ ءىسى وڭعا باسپاعان سوڭ 2000 جىلداردىڭ باسىندا جاستاردىڭ بي بيلەيتىن ورداسىنا اينالىپتى. قارعالى جاستارى وسى كلۋبقا جينالىپ كوڭىل كوتەرەتىن-دى. ءتىپتى كينوتەاتردىڭ جۇمىسىن جاڭعىرتادى-مىس دەگەن سىبىس تاراعان. الايدا ايتىلعان ءسوز جەردە قالىپ قويدى. سىرتى قورشالىپ، ءىشى قاڭىراپ تۇرعان بۇل ۇسقىنسىز عيماراتتى كورگەن حالىقتىڭ كۇرسىنۋدەن باسقا امالى جوق. اۋىل جاستارى قىدىرىپ، بوي سەرگىتىپ قايتۋ ءۇشىن سوناۋ ۇزىناعاش اۋىلىنا نەمەسە الماتىعا بارادى.
ال بوس تۇرعان عيماراتتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە اكىمدىك تە، ونى جەكەشەلەندىرىپ العان يەسى دە اسىقپايتىن سياقتى.
ال مىنا ءبىر ءۇي 1990 جىلدارى ورتكە ورانىپ، سودان بەرى يەن تۇر. ءبىر بولمەدەن شىققان ءتىلسىز جاۋ بەس قاباتتى ءۇيدى تۇگەل جالماعان. ابىروي بولعاندا، زارداپ شەككەن ادام جوق. تەك ۇيسىز-كۇيسىز دالادا قالعاندارى بولماسا...
بۇل ءۇي «سول كۇنگى ءورتتى ۇمىتپاڭدار» دەگەندەي اڭعال-ساڭعال بولىپ ءالى تۇر. مۇنى قايتا جوندەپ، رەتكە كەلتىرەتىن نەمەسە بۇزىپ تاستاپ، ورنىنا تاعى ءبىر ءۇي سالاتىن ءبىر جاننىڭ تابىلماعانىنا اۋىل تۇرعىندارى قاپالى.
قازاقستاننىڭ العاشقى فابريكاسى
مىناۋ – ءوز زامانىندا اتى دۇركىرەپ، بۇكىل رەسپۋبليكانى اسىراعان قارعالى شۇعا كومبيناتىنىڭ قالدىعى. قارعالى اۋىلىنىڭ ءوزى اتالمىش كومبيناتتىڭ قۇرىلۋى نەگىزىندە پايدا بولعانىن جوعارىدا ايتتىق.
قۇندى ماتا ونىمدەرىن شىعارعان شۇعا كومبيناتى 1909 جىلى قۇرىلىپ، 2000 جىلدارعا دەيىن توقتاۋسىز جۇمىس ىستەپ كەلگەن. فابريكا ءونىمى تەك قازاقستان ىشىنە عانا ەمەس، رەسەيگە، ۋكرايناعا، ورتالىق ازياعا، ءتىپتى قىتايدىڭ كەيبىر اۋداندارىنا ەكسپورتتالاتىن. سوعىس جىلدارى بۇل كاسىپورىندا مايدانداعى جاۋىنگەرلەرگە شينەل توقىلدى.
قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن كومبيناتتا 3500-عا جۋىق جۇمىسشى 3 اۋىسىمعا ءبولىنىپ جۇمىس ىستەدى. توڭكەرىسكە دەيىن فابريكا جىلىنا 150 مىڭ مەتر شۇعا وندىرسە، 1986 جىلى 3 ملن 685 مەتر ءتۇرلى-تۇستى ماتا شىعاردى.
الايدا XX عاسىردىڭ كاسىپورىن ديرەكتورى بولعان مارات ءالىموۆ ومىردەن وزعان سوڭ عاسىرعا جۋىق دۇركىرەپ تۇرعان فابريكانىڭ جاعدايى مۇلدە ناشارلاپ كەتكەن. 2006 جىلى كومبينات جۇمىس ىستەۋىن دوعاردى. ءۇش مىڭعا جۋىق ادام جۇمىسسىز قالىپ، كومبيناتتى ءوز يەلىگىنە العان ادام تاريحى تەرەڭدە جاتقان شۇعا فابريكاسىن دوڭگەلەتىپ اكەتە المادى.
كاسىپورىننىڭ بۇگىنگى ءحالى وسىنداي. قارعالى اۋىلىنداعى جاسى كەلگەن ءار تۇرعىننىڭ شۇعا فابريكاسىنا ەڭبەگى سىڭگەن. قاي قاريادان سۇراساڭ دا كومبيناتپەن بايلانىستى جاستىق شاعىن ەسكە الىپ، كوكىرەگى قارس ايرىلا كۇرسىنەدى.
جارتى عاسىر ءومىرىن شۇعا كومبيناتىنا ارناپ، سوندا جۇمىس ىستەگەن بادىر سالىموۆپەن تىلدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. تۇرىك ۇلتىنىڭ وكىلى 1944 جىلى سولاقاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن جامبىل اۋدانىنا وتباسىمەن جەر اۋدارىلىپ كەلگەن. سودان بەرى قازاقستان بۇل كىسىلەردىڭ وتانىنا اينالدى. كومبينات جۇمىسىن توقتاتقانىمەن، بادىر اتا كەزىندە بىرگە جۇمىس ىستەگەن امانتاي اتا مەن ورىنتاي اتانى جانىنا الىپ، كۇندە تاڭەرتەڭ فابريكاعا بارادى. بۇل ادەتكە بويلارى ۇيرەنىپ قالعان.
«1962 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەدىك. جاقسى جۇمىس ىستەدىك، بارىمىزدى سالدىق. كوپ ماراپاتتالدىق تا. ءسويتىپ 1991 جىلى سوۆەت وداعى قۇلاعاننان كەيىن فابريكانىڭ جۇمىسى ناشارلاي باستادى. سول جىلدارى ديرەكتورىمىز دا قايتىس بولىپ، فابريكا وزگەنىڭ قولىنا ءوتتى. ول يەلىك ەتە المادى. دەگەنمەن 2006-عا دەيىن ىستەپ تۇرعان. ءبىز دە فابريكانىڭ قايتا وڭالىپ كەتۋىنەن ءۇمىتىمىزدى ۇزبەي، كۇندە تاڭەرتەڭ جۇمىسقا اتتاناتىنبىز. الايدا سول جىلدارى كومبينات دارمەنسىز حالگە ۇشىراپ، بانكروت بولىپ، اقىر سوڭى جابىلىپ، بىرنەشە مىڭ ادام جۇمىسسىز قالدى»، – دەيدى بادىر اتا.
ال بۇگىندە كومبيناتتىڭ تەك قالدىعى قالعان. ءىلىنىپ تۇرعان پلاكاتتاردان سوۆەت وكىمەتىنىڭ ءىزىن عانا كورەسىڭ.
«وسى كومبيناتتىڭ جۇمىسى قايتا باستالىپ، ءوز ءىسىن جالعاستىرسا ەكەن»، – دەگەن ارمانىن اۋىل حالقى جاسىرمادى.
قارعالى اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ جايقالعان تابيعاتى دا، ءبىلىم الاتىن مەكتەپتەرى دە، تاماق ونىمدەرىن شىعاراتىن فابريكالارى دا بار. الايدا ءتۇرعىندار كەشە عانا دۇركىرەپ تۇرعان اۋىلدى مىنانداي كۇيگە تۇسىرگەن كىم ەكەنىن تۇسىنبەي دال. وسىنىڭ ءبارىن قولىنا الىپ، «اۋىلدى كوركەيتەمىن» دەگەن ءبىر جاس بۋىننىڭ شاقپاي جاتقانىنا ەگدە ادامدار ناليدى. ال اۋىل اكىمىن تۇرعىندارىنىڭ جارتىسى تانىمايدى. سەبەبى ەسەپ بەرۋ كەزدەسۋلەرىنىڭ قاشان، قالاي وتەتىنىنەن حابارسىز. ول كەزدەسۋگە تەك مۇعالىمدەر مەن دارىگەرلەر باراتىن كورىنەدى. ال قالىڭ جۇرتشىلىق ءجيى اۋىساتىن اكىمدەردىڭ ءتۇرىن دە كورگەن ەمەس.
«ول اكىمدى اۋىل ىشىنەن سايلاسا جاقسى عوي. وزگە اۋداننان اكەلىپ قويادى، ونى اۋىل جاعدايى الاڭداتار دەيسىڭ بە؟!»، – دەپ اھ ۇرادى بادىر اتا.
پىكىر قالدىرۋ