ەگەمەندىك العاننان بەرى بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا كەتىپ، ادام تاربيەسى توقتادى. وتباسى ينستيتۋتى ىدىراۋعا شاق قالدى. سول جانباعىستىڭ قامىندا شاپقىلاعان جىلداردان باستاپ ەلدەگى يدەولوگيا قىزمەتىنىڭ السىرەۋىنەن ءبىز ۇلكەن زيان تارتتىق. كەزىندەگى مەكتەپتەن باستالاتىن پيونەر، كومسومول سياقتى يدەولوگيالىق ۇيىمداردى قازاقي بالامامەن اۋىستىرا المادىق.

استانا مەن الماتى قازاقتىڭ باس قالاسى، قوس قالانى كورە وتىرىپ شەتەل ازاماتتارى قازاق ەلىن باعالايدى، ال  مۇنداعى مەملەكەت تۋلارى، ەلتاڭبا، ءتۇرلى-تۇستى جالاۋلار، مەشىت  كۇمبەزدەرى، سونىمەن قوسا كوشە اتتارى مەن قوعامدىق كولىك ءتىلى، ايالداماداعى سان مىڭ جارناما، ب ا ق ءتىلى مەن ءدىلى، ماڭدايشالار، جۇرت كوپ باراتىن ساياباقتار ەلدىكتىڭ ايناسى، يدەولوگيامىزدىڭ كورسەتكىشى جانە وسىندا جۇرگەن ادامداردىڭ ىس-ارەكەتى، ءسوز سويلەۋى بولماق.

الماتى كوشەلەرىندەگى ماڭدايشالارداعى الاباجاق سۋرەتتەر مەن شەتەل جازۋلارى، قاتە جازىلعان قازاق سوزدەرى، ايالداماداعى سۇمدىق سۋرەتتەر، ۇياتسىز جارنامالار، سەلدەي اعىپ جاتقان بۇگىنگى اقپاراتتىڭ تەڭىزى ءوسىپ كەلە جاتقان جاستاردىڭ ىشكى دۇنيەسىن، تالىم-تاربيەسىن تاس تالقان ەتۋدە.

بۇگىنگى تاڭدا سول توقتاعان ادام تاربيەسىن قايتا جالعاستىرۋعا، وعان جان ءبىتىرۋدى ويلاعان ەلباسى بيىلعى ءوز جولداۋىندا «جاستار مەن وتباسى ينستيتۋتى كەشەندى قولداۋ، مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باسىمدىلىعىنا اينالۋ ءتيىس»،- دەپ اتاپ كورسەتىپ، كەلەسى جىلدى «جاستار جىلى» دەپ بەكەر بەلگىلەمەسە كەرەك.

قوعامداعى يدەولوگيالىق باعىتتاعى بارلىق نارسەنى قاداعالاۋعا جەرگىلىكتى ىشكى ساياسات جانە يدەولوگيا ءبولىمى مىندەتتى. ولاردىڭ تەك ءتۇرلى ءىس-شارا وتكىزۋمەن  جۇمىستارى بىتپەيدى. كوشەدەگى سان مىڭ  جازۋلاردان باستاپ ادامداردىڭ كيىم-كيىسى، ءجۇرىس-تۇرىسى، قوعامدىق كولىك ءىشى مەن سىرتى، قوعامدىق كولىككە مىنە قالساڭ، «اقشا سال، بيلەت ال» دەگەن جۇرگىزۋشىنىڭ جاعىمسىز داۋسى مەن اياق استىنان جەردەن شىققانداي  «كارتوچكالارىڭىز بەن بيلەتتەرىڭدى دايارلاپ وتىرىڭدار» دەگەن تەكسەرگىشتەر ايقۇلاقتانىپ قودىراڭداپ كەتەدى ەكەن. مۇنىڭ بارىعى ەلىمىزدىڭ قانداي دەڭگەيدە ەكەنىن كورسەتىپ بەرەدى.

ب ا ق تۇزەلمەي، ەل تۇزەلمەيدى،  ادامدى سول باسپا ءسوز، ينتەرنەت، تەلەجاشىك تاربيەلەيدى. ەلدىكتىڭ كوزگە كورىنبەيتىن تىزگىنى اتالمىش قىزمەتكەرلەردىڭ قولىندا. ادامداردىڭ قانداي كيىم كيۋى، ارينە، ءوز ەركىندە، دەسە دە كۇن ىستىق بولىپ كەتتى دەپ جالاڭاش ەل الدىندا جۇرۋىنە، كولىكتى تىرداي بولىپ ايداۋىنا جول بەرىلمەۋى كەرەك. باق-تاعى كينو، جارناما، سۋرەت، جاڭالىقتارعا شاماسى جەتكەنشە ارالاسۋى كەرەك، كەيبىر اقپارات پەن ونى تاراتۋشى باسقا بولعانمەن، ەل بىزدىكى، حالىق بىزدىكى. سەنىڭ بالاڭا بەرگەن كەرەمەت تاربيەڭدى سول تەليەۆيزور ءبىر ساعاتتا تاس-تالقان ەتەدى. زياندى كىم تارتتى؟

بالاباقشالار ۇلتتىق ناقىشپەن ساۋلەتتەنۋى، حالىق ەرتەگىسىمەن اۋىزدانۋى، ەپوستىق جىرىمىزداعى باتىرلار سۋرەتىن سالدىرتۋى كەرەك. مەكتەپتەر ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك باعدارلاما بويىنشا ناقتىلى قوعامعا  كەرەكتى پاندەر وقىتۋى ءتيىس. (بۇل كۇندە مەكتەپ پەن جوعارى وقۋ ورنىندا بىرەۋ انا باسپادان، بىرەۋ مىنا باسپادان وقۋلىق الدىرىپ جاتىر). مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ۇزدىك مامانداردى تاڭداپ، قارجىلاندىرىپ، ارناۋلى وقۋلىق جازاتىن ينستيتۋتتاردى مىقتاپ دامىتۋدى قولعا الۋ ماقسات.

ناعىز يدەولوگيا كوشەدە، ايالدامادا، ساياباقتا، ماڭدايشالاردا، مەكتەپتە، ۋنيۆەرسيتەتتە كورىنىس تابادى. بۇگىنگى عالامتور شەكارانى كەرەك ەتپەيدى. بۇكىل الەم كىشكەنتاي ەلدىمەكەنگە اينالعان بۇل شاقتا كىمنىڭ عالامتورداعى ۇلەس سالماعى باسىم سول الەمنىڭ قوجاسى دەگەن ءسوز. سوندىقتان ءبىز وزىمىزگە-وزىمىز انتيۆيرۋس قويۋدى ۇمىتپاعانىمىز ءجون. ال وسى توسقاۋىلدى كىم قويادى؟ ونى ءار جەردەگى ىشكى ساياسات جانە يدەولوگيا ءبولىمى قويادى.

الماتىداعى سەيفۋلين داڭعىلى مەن شولوحوۆ كوشەسىنىڭ قيىلىسىنداعى ساياباقتا لەنيننىڭ ەسكەركىشى ءالى تۇر. لەنين قايدا، ءبىز قايدا، سوۆەت وداعىنىڭ تاق مۇراگەرى رەسەيدىڭ ءوزى كەرەك ەتپەي قويعان سول كۇن كوسەمدى ءبىز ءالى سارى مايداي ساقتاپ، كولەڭكەمىزدەن قورقىپ وتىرمىز. نەگە؟

بۇگىنگى تاڭدا كوپ وتباسىلار «زامان كوشىنە ىلەسەمىز» دەپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ جۇگىن ءوز قولدارىمەن قيىنداتىپ وتىر، ايتار بولساق كەزىندە ءبىر بەسىكپەن ءبىر اۋىل بالاسى ەر جەتسە، بۇگىندە ءبىر ءسابيدىڭ باسىندا ءبىر اۋىلدىڭ بالاسىنا جەتەتىن بەسىكتىڭ ءتۇر-تۇرى مەن ويىنشىقتار بار، كەرەك ەمەس كەيبىر زاتتاردى ۇيگە جيناي بەرەمىز، ءجۇرىپ تۇرعان ماشينامىزدى ساتىپ، قارىزدانىپ، قىمبات ماشينا ساتىپ الامىز، اقشامىزدىڭ جوعىن ەلەمەستەن نەسيە الىپ توي جاسايمىز، بۇل ءۇشىن ءالى دە تالاي جانتالاسۋ كەرەك. بۇل دا تۇزەتۋگە ءتيىستى يدەولوگيانىڭ ءبىر ءتۇرى.

قازاق قوعامى ستاليننەن قالعان قاعازدى تۇگەندەپ بولا الماي ءجۇر. ءبىر قاعازدى ون قاعازبەن راستاي المايسىڭ، ادام اناسىنىڭ قۇرساعىنا پايدا بولعاندا قاعازدى جيناۋ باستاپ، قارا جەردىڭ قوينىنا كىرگەن سوڭدا ءبىرازعا دەيىن قاعاز جينالادى. وسىلاي بۇكىل حالىق قاعاز جيناپ شارشاپ جۇرەدى. ءبىر ءۇيدىڭ اۋىرى مەن جەڭىلىن كوتەرەتىن نار ازاماتى وتباسىنىڭ قاعازىن جيناۋىمەن اينالىسىپ، بۇكىل تىرلىگى توقتايدى، سوندا ونىڭ وتباسى تۇرماق ءوزىن كىم باعادى؟

بارلىق مەملەكەتتىك مەرەكەلەرىمىز جانە ءداستۇرلى مەرەكەلەرىمىز دەرلىك ورىس حالقىمەن تىعىز بايلانىستى، سولاردىڭ تاريحىن، ءداستۇرىن ۇگىتتەپ كەتەتىن سياقتىمىز. مىسالعا: جاڭا جىل كەلگەندە شىرشا ءىلىپ، روجدەستۆونى تويلاتادى، اياز-اتا بالالارىمىزعا ورىسشا اۋەنمەن سىيلىق بەرەدى. 8ء-شى ناۋرىز ورىسشا سويلەپ كەلەدى، 1 ساۋىردە ىلعي وتىرىك الدايدى، 1ء-شى مامىر حالىقتار دوستىعى دەپ سان ءتۇرلى تىلدە ءان سالادى. 9 مامىر جەڭىس كۇنى دەپ  ستالينگرادتى ساعىنا ەسكە تۇسىرتەدى.

از كۇندە قار جاۋادى، بۇكىل ەل قالىڭ قارلارىن كوشەگە لاقتىرادى. ءبىز كوشەدە اۋزىمىزداعى تۇكىرىكتى بەت-الباتى تۇكىرۋگە، قولداعى قوقىس قاعازدى تاستاي سالۋعا قالاي ءداتىمىز بارادى. «بۇل ءبىزدىڭ  ءوز وتانىمىز، ءوز قالامىز»،- دەپ ءبىر ساتكە ويلانىپ، قوقىس جاشىگىن ىزدەسەك قوي. مىنە، وتانشىلدىق يدەولوگيا.

                                                          ***

مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ساندارى جالتىراپ، كويلەكتەرى بەلىندە شولتاڭ-شولتاڭ ەتەدى، جانىڭ اشيدى. وسىنداي وڭباعان كيىمدى تىگىپ، سونى ساتىپ وتىرعان كيىم فابريكاسىنا ناليسىڭ. بەرىسىن ايتساق، ونى كورگەن 9،10،11-سىنىپ وقۋشىلارى تۇندە تەليەۆيزوردان، قول تەلەفوننان كورگەن ىستەردى قايتالاعىسى كەلەدى، ارىسىن ايتقاندا، بۇكىل قوعامعا توسقاۋىل قويا الماي، زاردابىن تارتىپ وتىرعان پەدوفيلدەردى قوزدىرعان وسى قىسقا كويلەك ەمەس پە؟ ءبىز بۇل ارادا قىز بالالار حيدجاپ كيسىن دەپ ايتقىمىز كەلىپ وتىرعان جوق، دەسە دە ول قاسيەتتى قۇران كارىمدە «ايەل ادامدار اۋرەت جەرىن جابۋى» ەسكەرتىلگەن. ارينە، ول كامەلەت جاسقا تولعاندارعا مۇسىلماندىق پارىز رەتىندە باعىتتالىپ ايتىلىپ وتىر (مۇسىلمان كامەلەت جاسقا تولعان، اقىل-ەسى دۇرىس، ەركىندىكتە بولۋ العى شارتىمەن). مەكتەپ كويلەگى از-ماز ۇزارىپ، توبىققا جەتپەي تۇرسا جەتەدى. جەل شايقاعاندا اشىلىپ كەتپەسە، جەتكىلىكتى ەمەس پە؟!

 الدىمدا جالاڭاشقا جاقىن كيىممەن كەتىپ بارا جاتقان قىز-كەلىنشەك قۇددى مەنىڭ كوز الدىما توبەسىنە دوللار مەن ەۆرونى بايلاپ الىپ، جارقىلداتىپ، بارشا ەلگە بارىن كورسەتىپ بارا جاتقان مومىن بايدى ەلەستەتەدى. جالاڭاش ايەل دە وسىنداي، ءتىپتى، ونىڭ بايلىعى جاڭاعى مومىننىڭ بايلىعىنان الدەقايدا ارتىق. سوسىن وتباسى بۇزىلىپ، قوعامنىڭ استان-كەستەنى شىعادى. قازاق ايەلدەرى وسى ۋاقىتقا دەيىن حيدجاپسىز-اق، ۇستىلەرىن تاماشا بەينەدە جابىق ۇستاپ كەلدى ەمەس پە؟ اينالايىن، قىز-كەلىنشەكتەر-اۋ، سۇلۋلىق دەگەن ول سانادا قالىپتاسادى. مىسالعا افريكاداعى قارا ناسىلدىلەر ءوز قىزدارىن سۇلۋ دەپ تامسانادى، ءبىزدىڭ قازاق ساناسىنداعى سۇلۋلىق ۇياتتى جەرىن جابۋدى بىلدىرەدى.

 «ماڭگىلىك ەل» دەگەن مەجەگە جەتۋ ءۇشىن ءبىز بۇكىل قوعام بولىپ جۇمىس جاساپ، ىشكى مادەنيەتىمىزدى كۇشەيتىپ، ءوزىمىزدى جانە ۇرپاعىمىزدى وتانشىلدىق سانادا تاربيەلەۋىمىز، يدەولوگيامىزدى مىقتى ۇستاۋىمىز قاجەت.

نۇرحالىق ابدىراقىن

 قازۇۋ PhD دوكتورى، الەم حالىقتارى جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى