تۇركى تەكتەس حالىقتار وزدەرىن «كوك بورىدەن تاراعانبىز» دەپ قاسقىردى كيە تۇتادى. وسى جايلى ءارتۇرلى اڭىزدار ورلىگىنە ەرلىگى ساي كەلىپ، كۇشتىگە باس يمەيتىن، ءتوزىم مەن ەپتىلىگى قاتار جۇرەتىن، ادىلەتسىزدىككە توزبەيتىن، ەشكىمگە كەگىن جىبەرمەيتىن قاسقىردىڭ قاسيەتتەرى ۇرپاعىنا جۇعىستى بولسا ەكەن دەپ تىلەگەن بابالارىمىزدىڭ ارمان-قيالىنان تۋسا كەرەك.
قازاقتار مىنەزدى، سەرتىنە بەرىك، ەرجۇرەك جىگىتتەردى كوكجالعا تەڭەيدى. حح عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىنا قاراي قۇدايسىز قوعام قۇرۋدى كوزدەگەن لەنين باستاعان دىننەن بەزگەن كوممۋنيستەر بۇكىل مۇسىلماندارعا قاسىرەت اكەلدى.
تۇركىستان حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ك.سوروكين: «مۇسىلمانداردىڭ بارىن تارتىپ الۋدا، الۋدى قانا قويماي، وزدەرىن ولتىرۋدە. ءبىزدىڭ اسكەرلەر قورعاۋدىڭ ورنىنا توناپ، قانعا بوكتىرۋدە... ۇرەيى كەتىپ، بەرەكەسى قاشقان حالىق بوسىپ جاتىر... پارتياداعى جولداستار... جاعدايدى تۇزەۋ ءۇشىن ەشقانداي شارا قولدانار ەمەس... ماسكۇنەمدىك پەن بەيباستاقتىق بەلەڭ العان، البەتتە وسىنىڭ ءبارى ءۇشىن پارتيا كىنالى. مۇسىلمان پرولەتارياتى ورىستان كومەك سۇرايدى، ورىس وعان سەنبەيتىنىن ايتادى. مۇسىلمانداردى تۇرتپەكتەپ، قۋدالاپ تۇبىنە جەتۋدە... اق-قاراسىن اجىراتىپ جاتپاي، دۇنيە-مۇلكىن، قاتىن-بالاسىن قۇرتىپ جىبەرىپ جاتقان ءبىزدىڭ وتريادتاردان مۇسىلمان كەدەيلەرىنىڭ سورى قايناۋدا... وسىنشاما قورلىق-زورلىق كورە تۇرا، ولاردىڭ بىزگە قاندايلىق دوستىق سەزىمدە بولارى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى ەمەس پە؟ ولاردى ءبىزدىڭ ءوزىمىز ۇلشىل ەتۋدەمىز...»،-دەپ جازادى. (تۇرار رىسقۇلوۆ، توڭكەرىس جانە تۇركىستاننىڭ ءتۇپ حالقى»، مەمباسپا، تاشكەنت، 1925ج.،101 بەت).
«ماركستىك تۇرعىدان العاندا ەكونوميكالىق جاعىنان ءالسىز قازاقتار ءبارىبىر ءولىپ بىتۋگە ءتيىس»-دەپ شوۆينيست يۆان توبولين ايتقانداي ماسكەۋدىڭ سۇرقيا ساياساتىنىڭ زامانى بولاتىن.
ءۇمىت ارتقان ۇكىمەتتىڭ حالىققا جاساپ جاتقان وسىنداي قياناتى مەن زورلىق-زومبىلىقتارىنىڭ كۋاسى بولعان تۇركىنىڭ كوكجالدارى: تاتار-مىرسەيىت سۇلتانعالييەۆ، باشقۇرت -زاكي ۆاليدي، قازاق-احمەت بايتۇرسىنوۆ، قازاق-تۇرار رىسقۇلوۆ، وزبەك-نيزاميددين حودجايەۆ، قازاق-عابدۋلحاكيم بوكەيحان، تاتار-سايد عالييەۆتار 1920 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا ماسكەۋدە شىعىس حالىقتارى وكىلدەرىنىڭ ورتالىق بيۋروسىنىڭ كەڭەسىن وتكىزەدى. وسى كەڭەستە تۇرار رىسقۇلوۆ: «تۇركىستان مەن قازاقستاندا قازان توڭكەرىسى بولعان جوق. ورىستار بيلىكتى تارتىپ الدى دا، جەكە دارا بيلەپ-توستەي باستادى. بۇگىنگى كۇنى بۇرىنعى گۋبەرناتوردىڭ ورنىنا ورىس جۇمىسشىسى وتىر. وزگەرگەن ەشنارسە جوق. ورىس وتارشىلدارى مەن ورىستىڭ قىزىل ارمياسىن رەسەيگە قايتارۋ كەرەك. كەڭەس ۇكىمەتى ۇلتتىق قوزعالىستاردى قولداۋى ءتيىس. مۇندا ەشقانداي ۇلتشىلىدىقتىڭ نىشانى جوق. تۇركىستان مەن كاۆكازدا پارتيا ۇيىمدارى قۇرىلىپ، ءبىرىڭعاي مۇسىلمانداردان تۇراتىن قىزىل ارميا جاساقتالسىن» دەسە، زاكي ۆاليدي: «باشقۇرتستاندا پاتشانىڭ شەنەۋنىكتەرى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن جۇمىستان قۋىلىپ، قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن قايتادان قابىلداندى. ول از دەگەندەي كەڭەستىك اپپارات قىزمەتىنە پاتشانىڭ شەنەۋنىكتەرى كىرىپ العان. مۇنداي ساياسات شىعىستاعى توڭكەرىسكە زيانىن تيگىزەدى. سول ءۇشىن شىعىستاعى باسشىلىقتىڭ تىزگىنىن ءوز قولىمىزعا الىپ، ورتالىقپەن الىستان عانا سىيلاسىپ تۇرعانىمىز ابزال»،-دەيدى.
ال، م. سۇلتانعالييەۆ: «ركپ(ب)-نىڭ باعدارلاماسى شىعىسقا ەمەس، باتىسقا ارنالىپ جاسالعان. ونى وزگەرتپەي وسى كۇيىندە قولدانۋ مۇمكىن ەمەس. نەگە ءبىز شىعىس حالىقتارىنىڭ مۇددەسىن قورعامايتىن باعدارلامانى قولداۋىمىز كەرەك.. سوندىقتان ركپ(ب)-نىڭ باعدارلاماسىن وڭدەپ، ونىڭ شىعىسقا ارنالعان نۇسقاسىن جاساۋ ءۇشىن بۇكىل رەسەيلىك مۇسىلمان كوممۋنيستەرىنىڭ سەزىن شاقىرۋ كەرەك»،-دەگەن وي تاستايدى. قاتىسۋشىلار: «بۇكىلوداقتىق مۇسىلمان كوممۋنيستەرىنىڭ سەزىن ورتالىق كوميتەتتىڭ رۇقسات بەرگەن-بەرمەگەنىنە قاراماي، سەزد ماسكەۋدە ەمەس، باكۋ مەن تاشكەنتتىڭ بىرىندە وتكىزىلسىن. رەزوليۋسيانى پىسىقتاۋ ءۇشىن كوميسسيا قۇرامىنا سايد گالييەۆ، ميرسەيت سۇلتانعالييەۆ، زاكي ۆاليدي، تۇرار رىسقۇلوۆ ەنگىزىلسىن»،- دەگەن شەشىمدى ءبىر اۋىزدان قولدايدى. بۇل كەزدە رىسقۇلوۆتىڭ باسشىلىعىمەن تۇركىستاندا مۇسىلمان جىگىتتەرىنەن قۇرىلعان 30 مىڭ اتتى اسكەر جاساقتالىپ، سوعىس ونەرىنە جاتتىعىپ جاتقان بولاتىن. وسى كەڭەسكە قاتىسقانداردىڭ زاكي ۆاليديدەن باسقالارىنىڭ ءبارى 1937-1940 جىلدارى اتىلىپ كەتتى. بۇكىل تۇركىلەردىڭ جوعىن جوقتاپ، ۇلى ماقسات جولىندا تۋعان جەردى تارىك ەتكەن كوك ءبورىنىڭ ۇرپاعى 1970 جىلى 80 جاسىندا تۇركيادا ومىردەن وزادى.
1918-1933 جىلدار اراسىندا قولدان ۇيىمداستىرىلعان الاپات اشارشىلىقتاردان قازاقتار 70 پايىزىنان ايىرىلىپ، جۇزدەرى جاسىرىلماي اشىق اسپان استىندا يت-قۇسقا جەم بولدى. اشتان قىرىلىپ، كومۋسىز قالعان ادامداردىڭ مولاسىنا اينالعان قازاقستانعا 1933 جىلدىڭ 1ء-شى اقپانىندا رەسەيدەن 1ميلليون ادامدى قونىستاندىرۋ تۋرالى گ. ياگودانىڭ قولى قويىلعان №50062 ديرەكتيۆا شىقتى. بۇل قۇجاتتا كوشىپ كەلۋشىلەرگە جۇمىس ورىندارىن اشىپ، ءۇي تاعى باسقا تۇرمىسقا قاجەتتى اۋرۋحانا، مەكتەپ سالۋ جايلى ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىلۋ جايلى ايتىلادى. وسى جىلدىڭ 13ء-شى اقپانىندا ياگودا مەن گۋلاگ-تىڭ باستىعى بەرمان ستالينگە جازعان №50073ء-شى حاتتا 2 ميلليون ادامدى قازاقستانعا جەر اۋدارۋ جوسپارلارىن قالاي ىسكە اسىرىپ جاتقاندارى جايلى ەسەپ بەرەدى.
1937-1940 جىلدارى سول قىرىلعان حالىقتىڭ ومىرىنە اراشا تۇسكەن قايراتكەرلەرىمىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، اتىلىپ كەتتى. بۇل كەز قازاق ۇلتىن مال باعاتىن قۇل مەن ەسىكتە جۇرەتىن كۇڭ رەتىندە عانا قالدىرۋدى ماقسات ەتكەن ماسكەۋدىڭ زۇلىم ساياساتىنىڭ داۋىرلەگەن تۇسى بولاتىن. قازاقتار ۇلتتىق كودتىڭ كۇزەتشىسى – كوكجالدىق مىنەزدەن ايىرىلىپ، تابيعي بولمىسى وزگەرىپ، رۋحى سونۋگە اينالعان وسى ءبىر ازالى كەزەڭدە ستالين باستاعان كەڭەس ۇكىمەتى باسشىلارىنىڭ زۇلىمدىعىن گيتلەردىڭ بۇكىل الەمگە ۇستەمدىك جۇرگىزۋدى كوكسەگەن قانقۇيلى جاۋىزدىعى توقتاتتى. بۇل ەندى ءورتتى ورتپەن سوندىرگەندەي قۇبىلىس بولدى.
قولدان جاسالعان قياناتتان ەڭسەسى ءتۇسىپ، ەسىنەن ايرىلعان الاش ۇرپاقتارى «ەل شەتىنە جاۋ ءتيدى» دەگەندى ەستىگەندە شالاجانسار دەنەلەرگە قان جۇگىرىپ، ارۋاقتانىپ شىعا كەلدى. مىڭداعان قانداستارىمىز وزدەرى سۇرانىپ سوعىسقا اتتاندى. اتا جاۋى جوڭعارلاردى جەڭگەننەن كەيىنگى قازاقتىڭ قاس دۇشپانمەن ەمىن-ەركىن، بەتپە-بەت كەلىپ شايقاسقانى وسى بولدى. زۇلىم ساياساتتىڭ ەزگىسىنەن تەپەرىش كورىپ، وشۋگە اينالعان ۇلتتىڭ كوكجالدىق رۋحى مايدان دالاسىندا قايتا ورالدى. زامان وزگەرگەنمەن كوكجالداردىڭ كۇرەسى توقتاعان جوق. «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ اتالعان قىرعىننان كەيىن 1960-شى جىلدارى ەستەرىن جيا باستاعان شوۆينيستەردىڭ يمپەريالىق پيعىلى باس كوتەرىپ، استى مەن ءۇستى بايلىققا تولى قازاق جەرىنە قايتادان كوز الارتا باستايدى. قازاقتىڭ اسىن ءىشىپ، اياعىن تەپكەن كەڭەس وداعىنىڭ باسشىسى اپەرباقان-كوممۋنيست حرۋششيەۆتىڭ مىسىن باسىپ، قازاقستاندى بولشەكتەۋدەن امان الىپ قالعان جۇمابەك تاشەنوۆتىڭ ءومىر جولى ءيسى تۇركى جۇرتىنا ۇلگى-ونەگە. ءبىر اتتەگەن-ايى، كوك ءبورىنىڭ كيەسى قونعان اسىل ازاماتقا ەلوردامىز استانادا وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىر ەسكەرتكىشتىڭ ورناتىلماۋى ەلدىمىزگە سىن. بۇگىندە قازاقستاندىق قوعام ساياسي-ەكونوميكالىق داعدارىستا ەكەنى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. ونىڭ ۇستىنە بيلىك باسىنداعىلار حالىقتىڭ قالتاسىنا قول سالىپ، قۇلقىننىڭ قۇلىنا اينالعان. ولاردىڭ وسىنداي وسالدىعىن الپاۋىت مەملەكەتتەر ءتيىمدى پايدالانۋدا. اسىرەسە قازاقستان ءۇشىن ەڭ ءقاۋىپتىسى – جۇڭگو ەكسپانسياسى. قارىشتاپ دامىپ بارا جاتقان جۇڭگو دامۋشى مەملەكەتتەرگە نەسيەنى جەڭىلدىكتەرمەن بەرىپ، ولاردى كەلەشەكتە وتارىنا اينالدىرۋ جولىندا وزدەرىنىڭ جىمىسقى ساياساتىن قارقىندى جۇرگىزۋدە. قازىرگى كەزدە بىرنەشە ميلليارد قارىزدار بولعاندىقتان، قىتايدىڭ ءبىزدىڭ ەلگە ىقپالى وراسان. جۇڭگو مەملەكەتىنىڭ قازاقتارعا جاساپ جاتقان ايۋاندىعى بۇۇ-دا، ەۋرووداقتا، امەريكا كونگرەسىندە كوتەرىلىپ، ايداي الەمگە جاريا بولىپ جاتسا دا، ءبىزدىڭ بيلىك قىسىم كورىپ جاتقان قانداستارىمىزعا پانا بولۋعا جاراماي، قاۋقارسىزدىق تانىتىپ، ءمۇساپىردىڭ كۇيىن كەشۋدە.
بۇلاي جالعاسا بەرسە، حح-شى عاسىرداعى رەسەيدەن كورگەن قورلىق پەن تارتقان ازابىمىزدى جۇڭگو قايتالاپ، ارتى ەگەمەندىكتەن ايىرىلىپ، «قازاق» دەگەن ۇلتتىڭ جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان تاۋەلسىزدىگىمىز تۇعىرلى، ازات ۇلت بولىپ قالۋ جولىنداعى كۇرەستە - رۋىنا، جۇزىنە، ۇلتىنا، پارتياسىنا قاراماي ناعىز كوكجالدار بىرىگۋى ءتيىس! سوندا عانا، تەمىرحان مەدەتبەك جىرلاعانداي:
ەڭكەيگەنگە ەڭكەيدىم،
شالقايعانعا شالقايدىم..
قىسقاندا،
قۋ اعاشتان بۋ شىعاردىم.
سىققاندا،
قارا تاستان سۋ شىعاردىم.
اتاندى اسىقپاي اتتىم.
قارسى كەلگەندى،
قازىقتاي قاقتىم.
الشايىپ ءجۇردىم،
تالتايىپ تۇردىم –دەپ، ەشكىمگە جالتاقتاماي، ەن دالادا ەركىن جورتقان كوكبورى بابالارىمىزدىڭ اسقاق رۋحى – ۇلتتىڭ قورعانىنا اينالادى.
رامازان قۇرمانبايەۆ
«اشارشىلىق قۇرباندارى» ءقب-نىڭ ءتوراعاسى.
پىكىر قالدىرۋ