بۇگىن - جالپىحالىقتىق ديكتانت كۇنى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ءتىل ساياساتى كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 2018 جىلعى 14 قاراشاسىندا ساعات 11.00 – 11.30 ارالىعىندا رەسپۋبليكا بويىنشا «جالپىحالىقتىق ديكتانت» وتەدى. بۇل دۇرىس ءادىس. ءبىراق ءبىز ءقازىر قولمەن جازۋ جازامىز با؟ ال ونىڭ قانداي پايداسى بار؟ ءۇڭىلىپ كورەلىك.

...ۇلىلاردىڭ عۇمىرى قاشاندا قىز­ىقتى. ويتكەنى تانىمال تۇلعالار ۇنەمى ەلدىڭ نازارىندا. سولاي بولا دا بەرەدى. شىعارماشىلىق ادامى بولسا، ولاردىڭ ارەكەتى ءتىپتى اڭگىمەگە ءجيى وزەك بولاتىنى اقيقات. جازۋشى ءوزىنىڭ تانىمال تۋىندىسىن قالاي جازادى؟ بۇل دا – وزگەنى قىزىقتىراتىن نارسە. بىرەۋ ۋاقىت تالعامايدى. شىعارما جەلىسىن ۇزاق ۋاقىت ميدا «قورىتىپ» جۇرەدى. ءسويتىپ، اپ-سەتتە وتىرىپ جازا سالادى. ءبىراق ونىڭ ءلاززاتى وقىرمان باعاسىن العاننان كەيىن كو­رىنەدى. مىسالى، قىسىلتاياڭ ۋاقىتتا جازعاندى جانى جاقسى كورەتىن جازۋشىلار بار. دوستويەۆسكيي ءوزىنىڭ «ويىنشى» دەپ اتالاتىن ۇلكەن پروزالىق ەڭبەگىن «قىلمىس پەن جازا» رومانىمەن قاتار جا­زىپ، بىرنەشە اپتانىڭ ىشىندە بىتىرگەن. ويتكەنى تاپسىرىس بەرۋ­ءشى باسپا وعان ەكى اپتا عانا ۋاقىت بەرگەن كورىنەدى

ونداعان تۋىندىنى ومىرگە اكەلىپ، الەم ادەبيەتىندە اتى قالعان اگاتا كريستي ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن شىعارماشىلىعى ءۇشىن جايلى جەردى ارمانداپ كەت­كەن دەسەدى. ونىڭ ءومىربايان­دىق پاراعىندا «ءۇي شارۋاشىلى­عىن­داعى ايەل» دەگەن ءۇش اۋىز ءسوز تۇرعان دەسەدى. جۇرتشىلىق ءسۇيىپ وقيتىن جاۋھار دۇنيەلەردى ءومىر­گە اكەلگەن ونىڭ جەكە جازۋ كا­بينەتى دە بولماعان. قازاقشا تە­ڭەۋمەن ايتقاندا، «اتتىڭ جالىن­دا، تۇيەنىڭ قومىندا» وتىرىپ جاز­عان. جۋىناتىن ورىنداعى كىش­­كەنتاي ۇستەلدە، تاماق ىشەتىن جەردە، ءتىپتى ۇيىنە كەلە جاتىپ، ترامۆايدىڭ ىشىندە شىعارما جە­ءلىسىن ارى قاراي جالعاستىرىپ، كەيىپكەرلەرىن سومداي بەرگەن. راسىندا دا، تالانتتى ادام­داردىڭ تاعدىرى قىزىق. بۇكىل ەڭبەگىن ءوز توسەگىنىڭ ۇستىندە ەت­پەتىنەن جاتىپ جازعان ترۋمەن كاپوتە باسقا جەردى قولايلى كورمەگەن. ونىڭ توسەگىنىڭ ما­ڭايى تەمەكى تۇقىلىنا تولى بول­عان. بولمەنىڭ ءىشىن ءتۇتىن جايلاپ، «ىستانىپ» كەتسە دە، كوفەسىن ءىشىپ، جۇمىسىن جالعاستىرا بەرەتىن ترۋ­مەن ماشينكامەن جازۋدى جاق­تىرماعان. ەڭبەگىنىڭ ءبارىن قولمەن جازعان. بۇكىل عۇمىرى جازۋمەن وتكەن اتاقتى جازۋشىلار كەيىن وركە­نيەت جادىسى كومپيۋتەر ومىرگە كەلسە دە، ءبارىبىر قولمەن جازۋدى وزدەرىنە قولايلى كورگەن. 2004 جىلى ومىردەن وتكەن امەريكالىق جازۋشى سيۋزان زونتاگ كەشكە كىتاپ وقىپ، تاڭ ازاندا جازۋدى ءوزىنىڭ ادەتىنە اينالدىرعان. Paris Review جۋرنالىنا بەرگەن سۇح­باتىندا ول «كومپيۋتەرگە ۇيرەنە الماي-اق قويدىم، مەن ءۇشىن فلو­ماستەرمەن نەمەسە كارانداشپەن جازۋ – جان ءلاززاتى» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ءتىپتى كومپيۋتەرمەن كو­ءشى­رىلگەننىڭ وزىندە سيۋزان زونتاگ ارتىنان بۇكىل شىعارماسىن قول­مەن، كارانداشپەن تۇزەپ وتىرعان. ءبىز اتاقتى جازۋشىلاردىڭ جازۋ ماشىعىن بەكەر ايتىپ وتىرعان جوقپىز. جازا ءبىلۋ دە – جانكەشتى جۇمىس. راس، وركەنيەت دامىپ، ۋاقىت ۇزاعان سايىن جا­زۋدا دا ەرەكشەلىك بايقالا باس­تادى. زامان وزگەردى. ءقازىر بارلىق جۇمىس كومپيۋتەر ارقىلى جا­زىلاتىن بولدى. ۋاقىت جىلدام­دىعىنان قالىس قالا المايسىڭ. قولمەن اتقارىلاتىن ءىس ازايىپ بارادى. قولمەن جازۋ دا قالىپ با­رادى. شىعارماشىلىقتى بى­لاي قويعاندا، كارانداش نەمەسە رۋچكامەن دوسىنا، باۋىرىنا، اكە-شەشەسى مەن تۋعان-تۋىسقانىنا قولمەن حات جازىپ وتىرعان ادام­دى كوردىڭىز بە؟ جوق. وركەنيەتتىڭ دامۋى مۇنى قالامايتىن شىعار. ارينە، ەلدىڭ ءبارى اقىن، جازۋشى نەمەسە ونەر ادامى ەمەس قوي. ءبىراق ەستە ساقتايتىن ءبىر نارسە بار: كەيىنگى كەزدە كوپتەگەن ما­ماندار قولمەن جازۋدىڭ پايداسى ۇلكەن ەكەنىن ايتىپ، بۇل ءۇردىستى قايتادان ەنگىزۋ قاجەتتىگىنە دالەل كەلتىرە باستادى. ءبىر جىلدارى امەريكانىڭ فەدەرالدىق جالپى ءبىلىم نورماتيۆىندە ۇيگە بەرىلگەن بارلىق تاپسىرمالاردى قولمەن جازىپ كەلۋ  ماسەلەسىن كوتە­رىلگەن. بۇل پروسەسس ءقازىر فين­لياندياداعى ءبىلىم بەرۋ ۇيىم­دارىندا دا وزەكتى ماسەلە رەتىندە ايتىلىپ كەلەدى. ءتىپتى 2016 جىل­دان باستاپ، ءمۇعالىمنىڭ بەرگەن تاپسىرمالارىن تەك قانا قولمەن جازىپ، ورىنداپ كەلۋ دە ادەتكە اينالدى. جالپى، الەمدىك وركە­نيەتتە ءفيننىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيە­ءسىنىڭ مىقتى ەكەنى بەلگىلى. مۇندا ءمۇعالىمنىڭ مارتەبەسى جوعارى. كەز كەلگەن پەداگوگيكالىق جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن جاس  مامان بىردەن ۇستاز بولا المايدى. مۇعالىمدىككە ىرىكتەپ الادى. نەگە ءبىرقاتار فيندىك ورتا ءبىلىم بەرۋ ورىندارى قولمەن جازۋ ۇردىسىنە كوشتى؟ مۇنىڭ سىرى نەدە؟ مۇنى فيندىك ۇستازدار بىلايشا تۇسىندىرەدى: كومپيۋتەر ادام ومىرىندە ۇلكەن ورىن الادى، قازىرگى زاماندا ونسىز ءومىر جوق. بالالار ۇلكەيىپ، جۇمىسقا ورنا­لاسقاننان كەيىن ءبارى كومپيۋ­تەرمەن جۇمىس ىستەيدى. ول كەزدە قولمەن جازۋ مۇلدە ادىرە قالادى». مۇنىڭ پايداسى نە سوندا؟ فين مۇعالىمدەرىنىڭ پايىمداۋىنشا، وقۋشى بەلگىلى ءبىر ءماتىندى قولمەن جازۋ ارقىلى ونى بىرىنشىدەن وقي­دى، كوشىرىپ ەسىندە ساقتايدى، ەكىنشىدەن، تاعى دا وقۋ ارقىلى ونى زەردەلەيدى. راس، بۇل ساناعا سىڭەتىن، اقىلعا قو­نىمدى-اق نارسە. قولمەن جازۋ ارقىلى وقۋدىڭ پايداسىن كەيىنگى كەزدە امەري­كا­لىق عالىمدار دا ايتا باستادى. Quartz سايتى لۋيزيانادا جاقىن ارادا باستاۋىش سىنىپتان باستاپ، مەكتەپ بىتىرگەنشە كومپيۋتەردى قولدانباي، تەك قانا قولمەن جا­زىپ، وقۋ تۋرالى زاڭ قابىلداي­تىنى تۋرالى جازدى. كوپتەگەن زەرتتەۋلەر بارىسى كورسەتكەن­دەي، كومپيۋتەرلىك وقىتۋ جۇيە­ءسىنىڭ تيىمدىلىگى تۋرالى اڭگىمە اسى­را باعالاۋ، كەيبىر جاعداي­لاردا ونىڭ زيانى دا بار. Washin­gton Post باسى­لى­مىنا بەرگەن سۇح­باتىندا ۆا­شينگتونداعى پەداگوگيكالىق-پسي­حولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسورى ۆيرد­جينيا بەر­نينگەر «التىنشى سىنىپقا دەيىن قولمەن جازىپ ۇيرەنگەن وقۋ­شى­لار ءماتىننىڭ مازمۇنىن بويىنا كوپ سىڭىرەدى جانە ولاردىڭ ويلاۋ قابىلەتى تەرەڭ بولىپ، ءوز پىكىرىن اشىق ايتا الادى» دەگەن پىكىر كەلتىرەدى. شىندىعىندا، ءبىلىم سا­لاسىن­داعى مامانداردىڭ باعا­لاۋىنا قارا­عاندا، مۇنداي ءۇردىس وقۋ­شى­نىڭ مازمۇندى ءتۇسىنۋىن جەڭىل­دەتىپ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن دە ارت­تىراتىن كورىنەدى. Slate ين­تەرنەت-باسىلىمىنىڭ جازۋىنشا،  ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن اقش-تىڭ ورتا ءبىلىم سالا­سىنداعى ءبىرقاتار مەكتەپتەردە كومپيۋتەرلىك تەحنولوگياعا باسا ءمان بەرىلىپ كەلدى، ءتىپتى وقۋشىلار قالامساپپەن (رۋچكامەن) جازۋدان باس تارتتى. ءبىراق ۋاقىت وتە كەلە عالىمدار ءبارىبىر قولمەن جازۋ­دىڭ پايداسى ۇلكەن ەكەنىن العا تارتتى. بىرىنشىدەن، قولمەن جازۋدى ادەتكە اينالدىرعان وقۋ­شىلار جازۋ ارقىلى وقۋدى جىل­دام ۇيرە­نەدى ءارى اقپاراتتى تەز ەستە ساقتاپ، ونى ايتا الادى. فينليانديانىڭ وقۋ جۇيەسىنە سايكەس، ءقازىر رەسەيدىڭ ءبىرقاتار ءبىلىم ورداسىندا دا وقۋشىلاردىڭ كاران­داش­پەن جازۋ ءىسى قولعا الىنا باستا­عان. ويتكەنى سوڭعى مالىمەتتەرگە قاراعاندا، رەسەي ءبىلىم بەرۋ جۇيە­سىندە جاعداي الاڭداتار­لىقتاي بولىپ وتىرعانعا ۇقسايدى. نەگە؟ سەبەپ مىنادا: رەسمي دەرەكتەن ايعاق بولىپ وتىرعانداي، باس­تاۋىش سىنىپتاردا وقيتىن با­لا­لاردىڭ 40 پايىزعا جۋىعى جازۋ مەن وقۋدا قيىندىققا تاپ بولىپ وتىر. ءتىپتى 7-سىنىپتىڭ وزىندە ساۋاتسىز بالالار كوپ. قاتەسىز جازۋ پروبلەماعا اينالدى. ماسەلە مۇعالىمدەردە ەمەس، اتا-اناعا ءتى­رەلىپ تۇر. اتا-انالار مەكتەپتەن تىس ۋاقىتتا بالالارىن قاداعا­لامايدى، ينتەرنەتتەن كوز ال­مايتىن بالالاردىڭ نە قاراپ وتىرعانى بەلگىسىز. كومپيۋتەرلىك ويىندار وقۋشىلاردىڭ ساناسىن جاۋلاپ الدى. كەرەكتى-كەرەكسىز اقپارات بالانىڭ ساناسىن تۇم­شالادى. قولمەن قاتەسىز جازۋعا، دۇرىس وقۋعا ۇيرەنبەگەن بالادان ەرتەڭ قانداي اتا-انا شىعادى؟ راسىندا دا، بۇگىنگى مەكتەپ جا­سىن­داعى بالالاردىڭ ساۋاتتى جازىپ، دۇرىس سويلەي المايتىنى كۇننەن-كۇنگە ايقىندالىپ كەلە جاتىر. ءبىر عانا مىسال، قازىرگى تەحنولوگيانىڭ دامىعان زاما­نىندا ازاماتتاردىڭ ساۋاتتىلىق دەڭگەيىنىڭ قانداي ەكەنىن الەۋ­مەتتىك جەلىدە، فەيسبۋكتە ءجيى جا­زاتىن جازبالارىنان-اق بايقاۋ­-عا بولادى. ءبىز قالاي وقىدىق؟ رەفە­راتتى الدىمەن ىزدەگەن كى­تاپتان تاۋىپ الىپ، قولمەن كو­شىردىك. سيا ساۋىتپەن، كاران­داش­پەن، قالامساپپەن جازدىق. ونى تاعى وقىدىق. مۇنىڭ پايداسى بار ما؟ بار.  وسىدان بەس جىل بۇرىن رەسەيدىڭ شىعىسىنداعى ءبىلىم ورداسىنداعى باستاۋىش سىنىپتا سياسى بار قالامساپپەن جازۋ ءىسى قولعا الىندى. «بالالارىمىز ءۇستى-باسىن بىلعايدى» دەپ بۇل ادىسكە بۇكىل اتا-انا قارسى شىق­تى. رەسەي ءباسپاسوزى مۇنى كەلە­كەگە اينالدىرىپ، تالاي ماقالا جازدى. ءبىراق باستاۋىش سىنىپتا سياسى بار قالامساپپەن جازاتىن مەكتەپ ءقازىر كورشى ەلدە كوبەيىپ كەلەدى. مۇنىڭ سىرى نەدە؟ ما­مان­داردىڭ باعالاۋىنا قارا­عاندا، سيامەن جازۋدىڭ تيىمدىلىگى جوعارى. بالا الدىمەن تازالىققا، ۇقىپتىلىققا جانە ادەمى جازۋعا ۇيرەنەدى. ءقازىر مەكتەپتەگى بالالار ۇيگە تاپسىرما بەرىلسە، ونى ينتەر­نەتتەن دەرەۋ كوشىرىپ الادى دا، مۇعالىمىنە اپارادى. ونى وقۋشى قالاي زەردەلەي الادى؟ وقىپ، قولمەن كوشىرگەن دۇنيەنىڭ تا­نىمى بولەك قوي. بۇل رەتتە رەسەي عالىمى، پسي­حولوگ الەكسەي ميحالسكيي «قول­مەن جازۋ ارقىلى بالانىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى داميدى، وي­لاۋ مۇمكىندىگى تەرەڭدەپ، سويلەۋ بەل­سەندىلىگى ارتادى. سوندىقتان ويىڭىزدى بارىنشا اق قاعازعا جازىڭىز. ارينە، ينتەرنەتتەن كوشىرىپ الىپ، پلانشەتتەن وقۋ جاقسى-اق، ءبىراق اق قاعازداعى اقپارات بارىنشا ەستە ساقتالادى» دەگەندى ايتادى. ارينە، لوگيكالىق تۇرعىدان العاندا، قولمەن جازۋ بارىنشا جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەدى. ادام بالاسى دا سوعان ۇيرەنىپ، مۇمكىن­دىگىنشە قاتەسىز جازۋعا تىرىسادى. مىسالى، كومپيۋتەرمەن جازعان ادام پەرنەتاقتانى باسىپ وتى­رىپ، ءبىر ارىپتەن قاتە كەتسە، ونى ءوشىرىپ، دۇرىس جازا الادى. بۇل قيىن نارسە ەمەس. قالامساپپەن جازعاندا قاتەلىك كەتسە، ونى ءوشىرۋ قيىن. دەمەك، بۇل جەردە مۇقيات، تازا جازا ءبىلۋ ماسەلەسى الدىڭعى ورىندا تۇر. بالا جاستان قاتەسىز جازۋعا ۇيرەنسەك، سوندا عانا ءبىزدىڭ قوعامداعى ساۋاتتىلىعىمىز ايقىن كورىنەدى. ارينە، قازىرگى زاماندا نوۋتبۋك پەن كومپيۋتەر قالامساپ پەن كارانداشتى ىعىستىردى. دە­گەن­مەن اق قاعازعا قاتەسىز جازىپ ۇيرەنگەن ادامنىڭ ساۋاتتىلىعى كومپيۋتەردەگى پەرنەتاقتانى باسقاندا دا انىق بىلىنەدى.

ءبىر عانا مىسال، 2016 جىلى امەريكالىق عالىمدار 50 وقۋ­شىنىڭ جارتىسىنا كومپيۋ­تەر­مەن، قالعانىنا قول­مەن ەسسە جاز­دىرعان. ناتيجەسىندە، قولمەن جازعان وقۋشىلاردىڭ شىعار­ماسى جان-جاقتى ءارى ماز­مۇنى باي بولىپ شىققان. مامان­دار­دىڭ زەرتتەۋ قورى­تىندىسى كور­سەتكەندەي، ادام قولمەن جاز­عاندا ميدىڭ ءار اۋماعىنداعى سويلەۋ، ويلاۋ مەن ەستە ساقتاۋ پروسەس­تەرىنىڭ جۇمىس ىستەۋ ارەكەتى بەل­سەندى بولا تۇسەدى ەكەن. كلا­ۆياتۋرا ارقىلى باسىلعان جاز­بالار مەن اق قاعازعا قولمەن جا­زىلعان پىكىرلەردى ساراپتاي كەل­گەندە سوڭعىسىنىڭ تيىمدىلىگى بايقال­عان. «قولمەن جازۋ ميدى جاتتىق­تىرادى» دەيدى ماماندار. ءبىز ءمۇعالىمنىڭ ءدارىسىن تىڭداعاندا اقپاراتتىڭ 10 پايىزىن عانا سا­ناعا توقي الادى ەكەنبىز. ونى قول­مەن جازىپ العاندا، بۇل سيفر بىرنەشە پايىزعا ۇلعايادى ەكەن. دەمەك، كومپيۋتەرگە سەنە بەر­مەي، كوپ نارسەنى كۇندەلىگىڭىزگە قولمەن جازۋدى داعدىعا اينال­دىرىڭىز...