جەلتوقسان تۋرالى نە بىلەمىز؟
ساناۋلى كۇندەردەن كەيىن قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا التىن ارىپپەن جازىلۋى ءتيىس، قازىرگى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز ەل بولۋىنا تۇبەگەيلى سەبەپ بولعان جەلتوقسان «وقيعاسى» جاقىنداپ كەلەدى.
نەگە بۇكىل الەم جەلتوقسانعا كوتەرىلىس دەگەن باعا بەرگەندە، تاۋەلسىز قازاقستان ءالى كۇنگە دەيىن «وقيعا» دەگەننەن تانباي كەلەدى؟!
نەگە ازاتتىق ءۇشىن الاڭعا شىققان جەلتوقسانشىلار قازىرگى قوعامدا ءتيىستى قۇرمەت پەن لايىقتى بەدەلگە يە ەمەس؟!
نەگە قازىرگى بيلىك جەلتوقسانعا ءۇستىرتىن قارايدى؟!
نەگە ءالى كۇنگە دەيىن جەلتوقسانعا بايلانىستى شىنايى اقپاراتتار تولىق زەرتتەلمەي كەلەدى؟!
نەگە جەلتوقسانشىلاردىڭ ستاتۋسى مەن دارەجەسىن ايقىندايتىن زاڭ جوق؟!
وسىنداي ماڭىزدى سۇراقتاردىڭ تۇششىمدى جاۋابىن ءبىر ماقالامەن بەرە سالۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن، «قازاقستانداعى جەلتوقسان (1986) كوتەرىلىسىنىڭ تاريحي جانە حالىقارالىق ماڭىزى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيادا وسىعان بايلانىستى اسا قۇندى پىكىرلەر ايتىلعان ەكەن. اتالعان الەمدىك جيىن جەلتوقساننىڭ 30 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا 2016 جىلعى 25 قازاندا استانا قالاسىندا وتكەن. اتالعان حالىقارالىق كونفەرەنسياعا شەتەلدىك جانە وتاندىق كورنەكتى عالىمدار، قايراتكەرلەر، قالامگەرلەر، زيالى قاۋىم وكىلدەرى، جاس زەرتتەۋشىلەر، جەلتوقسانشىلار قاتىستى.
جيىندا ەلىمىزدىڭ اتىنان ءسوز العان حالىق قاھارمانى، سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى، قوعام قايراتكەرى توقتار اۋباكىروۆ: «بۇل وقيعا ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ اقىل-ەسى مەن جان-دۇنيەسىنە عانا ەمەس، سونداي-اق ءار قازاقتىڭ ومىرىنە اسەر ەتكەن ەلەۋلى وقيعا بولدى. ءبىز ءبارىمىز وسى كوتەرىلىستەن كەيىن وزگەردىك» - دەپ، اعىنان جارىلعان ەدى.
ۆەنگريا رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى اندراش باراني: «مەن وزدەرىڭىزبەن باۋىرلاستىق، دوستىق قارىم-قاتىناستاعى ماجار ەلىنىڭ ىستىق سالەمىن اكەلدىم. ازاتتىق جولىنداعى كۇرەس، كوتەرىلىس - وتە ماڭىزدى ماسەلە. الماتىداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى (1986) مەن بۋداپەشتەگى قازان كوتەرىلىسى (1956) – ادامزات تاريحىندا ورنى بار، الەمدىك مارتەبەگە يە كوتەرىلىستەر!» - دەگەن باعا بەردى.
«1986 جىلى قازاقستانداعى «جەلتوقسان كوتەرىلىسى» دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى بولعان ساياسي باس كوتەرۋ - بۇكىل الەمگە ايگىلى فاكت» - دەدى ءوز سوزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتى سارسەنباي ەڭسەگەنوۆ.
قوعام قايراتكەرى، سوۆەتتىك ساياسي تۇتقىن، جەلتوقسانشى حاسەن قوجا-احمەت: «1986 جىلى قازاقستاندا بولعان جەلتوقسان باس كوتەرۋى - «كوتەرىلىس» دەپ باعالانىپ، وعان قاتىسۋشىلار ەرلىگى مەن وتانشىلدىعىنا لايىقتى ادىلەتتى قۇرمەتكە بولەنگەنى ءجون. وسى ارقىلى جەلتوقساندىقتاردىڭ ءوزىن عانا ەمەس، ولاردىڭ ءىسىن ۇلگى ەتە وتىرىپ، كەلەشەكتە وتانىمىزدى، جەرىمىزدى قورعاۋشىلاردى تاربيەلەۋ قاجەت. وسىنداي تاربيە العان ۇل-قىزدارىمىز عانا ەل باسىنا بۇلت ۇيىرىلەر بولسا، جەلتوقساندىقتارداي ەلىمىز بەن جەرىمىزدى قورعاي الماق. وسىنداي تاربيەلى ۇل-قىزدار عانا «ەكى ازاماتتىق» پيعىلىنا توسقاۋىل قويىپ، شەتەلدەرگە ميلليون، ميللياردتارىن تاسىپ-تىعىپ، ۇرپاقتارىن جات ەلدەرگە تۇرعىزاتىن وليگارحتارداي بولمايدى. «وتاندى ءسۇيۋ – يماننان» جانە باتىل دا شىنايى جاۋاپكەرشىلىكتەن» - دەگەن جىگەرلى سوزدەرىمەن سول كەزدەگى جۇرەكتەگى جالىنىنىڭ ءالى دە سونبەگەنىن بايقاتتى.
ق ر ۇعا اكادەميگى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور عاريفوللا ەسىم حالىقارالىق كونفەرەنسيادا ءسوز الىپ: «سوسياليزم ۋاكىتىنىڭ ءوتىپ بارا جاتقانىن جاستار سەزىمتالدىقپەن اڭعاردى.
ونىڭ ايعاقتى كورىنىسى - 1986 جىلى 17 جەلتوقسانداعى كوتەرىلىسى. بۇل كوتەرىلىستىڭ سەبەبى، قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ اۋىستىرىلۋى بايلانىستى بولدى. قازاق دىنمۇحامەت قونايەۆتىڭ ورنىنا ورىس گەنناديي كولبيندى تاعايىندالدى. جاستار بۇل كورىنىستى قابىلدامادى. نەگە؟ بىرىنشىدەن، كولبين – ورىس ۇلتىنان، ەكىنشىدەن، ول تانىمال ەمەس، ۇشىنشىدەن، ول قازاقستان سياقتى ۇلكەن رەسپۋبليكاعا باسشىلىق جاسايتىنداي دارەجەسى دە تاجىريبەسى دە جوق ەدى.
نارازىلىق كوتەرىلىسكە ۇلاستى. سسرو-نىڭ باسشىلارىنىڭ پارىقسىزدىعى ەلدەگى ليبەراليزم مەن دەموكراتيالىق قوزعالىستىڭ ودان ءارى ورشۋىنە تۇرتكى بولدى. كوتەرىلىس جۇرتتى وياتتى. ويلانباعاندار ويلانا باستادى. كوتەرلىسكە قارسى رەاكسياشىل كۇشتەردە باس كوتەردى. كوتەرىلىستى «ايىپتاپ» ءسوز سويلەۋشىلىردىڭ كەيبىرى ءالى ارامىزدا، ەندى تاۋەلسىزدىكتىڭ ءسوزىن سويلەۋدە. ولارعا ءبارىبىر، بيلىك ءسوزىن سويلەۋگە عانا داعدىلانعان «بارىبىرشىلدەر».
قازاقستانداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن كەلىپ، ۆيلنيۋستە، گرۋزيادا جانە كەڭەس وداعىنىڭ باسقادا قالالارىندا توتاريتارلىق، كوممۋنيستىك جۇيەگە ۇيىمداسقان نارازىلىق شارالار ءوتتى. جەلتوقسان كوتەرىلىسى دەموكراتيالىق ءۇردىستىڭ العاشقى نىشانى بولدى.
شوقان ءۋاليحانوۆ «قازاق - بەيبىتشىل حالىق» دەگەن. قازاقتار ەشبىر ەلدى جاۋلاپ الماعان، ونداي نيەتتەرى دە بولماعان. قازاقتاردى جاۋلاپ الۋ ءۇشىن رەسەي مەملەكەتىنىڭ ءۇش ءجۇز جىلعا جۋىق ۋاقىتى كەتتى. رەسەي بوداندىعىنان كەتىپ قازاق حالقى كوممۋنيستىك رەجيمگە تاپ بولدى. جەتپىس جىلداي كوممۋنيستەر بوداندىعىندا بولدىق.
قازاقتار ازاتتىق رۋحىن كەڭەس داۋىرىندە دە جوعالتقان ەمەس. الپىس مىڭعا جۋىق زيالىلارى مەن ەل ازاماتتارىن تۇرمەلەردە ازاپ شەگىپ، اتىلدى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قاساقانا ۇيىمداستىرىلعان ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە ءۇش ملن جۋىق قازاق اشارشىلىقتان قىرىلدى.
فرانسۋز جازۋشىسى رومەن روللان ءوز حالقى تۋرالى «جانى ءسىرى» («جيۆ كۋريلكا») ەكەنىن بايانداپ ەدى. بولشيەۆيكتەر مەن كوممۋنيستەر حالىقتىڭ بوستاندىققا دەگەن رۋحىن جويا المادى. قازاق حالقىنىڭ دا «جانى ءسىرى» بولىپ شىقتى.
شىدامى شەگىنە جەتكەن قازاق جاستارى «مەنىڭ قازاقستانىم» انىمەن سول كەزدەگى برەجنيەۆ اتىنداعى الاڭعا شىقتى. كەيىن بۇل ءان تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ گيمنىنە اينالدى.
قازاق جاستارى «دەرتتى سوسياليزمگە» ناقتى نۇكتە قويدى. ءسوسياليزمنىڭ الاسۇرۋى (جانتالاسۋى) بەس جىلعا سوزىلدى. 1991 جىلى قازاقستان ءوزىن تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە جاريالادى» - دەدى، ءسوسياليزمنىڭ قۇلدىراۋى جايلى بايانداماسىندا.
قىرعىز رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ ەكس-توراعاسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور زاينەدين كۋرمانوۆ قىرعىز جاستارىنىڭ قازاق باۋىرلارىنا كومەكتەسۋ ءۇشىن توپتاسىپ، جاسىرىن الماتىعا جولعا شىققانىن، ولاردى ەكى ەلدىڭ شەكارا ايماعىنداعى ميليسيا بولىمشەلەرىندە ۇستاپ، كەرى قايتارعانى جونىندە اقپارات بەردى. بەيرەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازاقستاندىق قانداستارىن قولداۋ ءۇشىن كوتەرىلىسكە نيەتتەنگەن قىرعىز جاستارىنىڭ سانى مىڭعا جەتىپ جىعىلعان.
جەلتوقسان جايلى ماسەلە كوتەرىلگەندە بۇقارانىڭ كوپشىلىگى مۇنى ورىستاردىڭ قازاق حالقىنا وزبىرلىعى رەتىندە قابىلدايدى. شىن مانىندە، بۇل جەردە ماسەلە ۇلتتا ەمەس، پروبلەما سول كەزدەگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسىنداعى بيلىك وكىلدەرىنىڭ ساياسي قاتەلىگىندە بولدى. تالاي ورىستىڭ زيالى قاۋىمى قازاق حالقىنىڭ باس كوتەرۋىنە ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاۋ رەتىندە قاراپ، ءادىل باعا بەرە بىلگەن. جوعارىدا اتالعان حالىقارالىق كونفەرەنسيادا دا رەسەيدىڭ بەلگىلى ساياساتكەرلەرى ءسوز الىپ، سالماقتى ويلارىن ورتاعا سالعان بولاتىن. سونىڭ ءبىرى رەسەي مەملەكەتتىك گۋمانيتارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ۆلاديمير كۋدرياۆسيەۆ (ماسكەۋ) جانە رەسەي فەدەراسياسى پرەزيدەنتى جانىنداعى مەملەكەتتىك قىزمەت جانە رەسەي حالىق شارۋاشىلىعى اكادەمياسى فيليالىنىڭ دوسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى سەرگەي كوزلوۆ (نوۆوسيبيرسك). ۆ. كۋدرياۆسيەۆ ءوز بايانداماسىندا: «1986 جىلعى «جەلتوقسان» سيندرومى، سونىڭ ىشىندە ساياسي بيۋرو مەن قۇرىلىمدىق كۇشتەردىڭ باسشىلارىنىڭ ارەكەتتەرى ەشقانداي ەتنوپسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەردى ەسكەرمەستەن جۇزەگە اسىرىلدى. مۇنداي ماسەلەلەردى ءار ۇلتتىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى مەن ونىڭ مەنتاليتەتىن ەسكەرە وتىرىپ جاسالۋى ءتيىس ەدى» - دەپ، سول كەزدەگى كەڭەستىك جۇيەنىڭ ساياسي قاتەلىگىن بەتىنە باستى. س. كوزلوۆ بولسا: «ايتا كەتۋ كەرەك، 1986 جىلدىڭ جەلتوقسان وقيعاسى رەسەي دەموكراتيالىق قوزعالىسى تاراپىنان جوعارى باعاعا يە بولدى، اتاپ ايتسا، ا. ساحاروۆ، ب. ەلسين، ە. ەۆتۋشەنكو، ا. ۆوزنەسەنسكيي، ر. گامزاتوۆ جانە تاعى باسقالار بار. پروگرەسشىل رەسەيلىك ەليتا جەلتوقسان كوتەرىلىسىن قولداپ قانا قويعان جوق، سونىمەن قاتار وعان ايماقتاعى جانە الەمدەگى گەوساياسي جاعدايدىڭ وزگەرۋىنە اسەر ەتكەن فاكتور رەتىندە جوعارى باعالادى» - دەگەن بولاتىن.
بۇدان وزگە كونفەرەنسياعا قاتىسقان مونعوليا پارلامەنتىنىڭ ۆيسە-سپيكەرى جانە ەكس-مينيسترى، مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق قايراتكەر سوگ لوگيين مىرزانىڭ دا پىكىرىن ايتپاي كەتۋگە بولماس. وندا ول: «ۆەنگريا مەن چەحوسلوۆاكياداعى ريەۆوليۋسيادان كەيىن جەلتوقسان العاشقى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق كوتەرىلىس بولدى، ول ءوزىنىڭ «قايتا قۇرۋعا» دەگەن قۇلشىنىسى مەن اشىقتىعىنىڭ ناتيجەسىندە الەمدە ايتارلىقتاي رەزونانس تۋدىردى. بۇل ءوز كەزەگىندە بۇكىل كەڭەستىڭ قۇرامىنا كىرەتىن سوسياليستىك ەلدەردەگى قوعامدىق جانە ۇلتتىق سانانى ءدۇر سىلكىندىرىپ، ينتەلليگەنسياعا، عالىمدارعا، ساياساتكەرلەرگە وي سالدى. سول ەلدەردە ءوز حالقىنىڭ مۇددەسى مەن بولاشاعى جايلى ويلاي باستادى. ولاردىڭ رۋحتارى مەن پاتريوتتىق سەزىمدەرى ارتتى. ءدال سول تۇستا اتالعان قۇندىلىقتاردىڭ حالىقارالىق ماڭىزى بار ەدى» - دەگەن پىكىر ايتتى. بۇدان باسقا ۋكراينا، وزبەكستان، ءازىربايجان جانە باسقا دا ەلدەردەن كەلگەن عالىمدار مەن ساياساتكەرلەر، سونداي-اق، ءوزىمىزدىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرى تالاي-تالاي باعالى پىكىرلەرىمەن ءبولىستى.
قورىتا ايتقاندا جەلتوقساننىڭ تاريح ساحناسىندا لايىقتى باعاسىن، ورنىن الۋى بولاشاق ۇرپاعىمىزدىڭ الدىندا ءسىز بەن بىزگە سىن.
كەنجەگۇل تەرگەمبايەۆا،
قازاقستان رەسپۋبليكاسى جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى
