تۇركىستان وبلىسىنىڭ اكىمى جانسەيىت تۇيمەبايەۆتىڭ نازارىنا!

Qamshy.kz  اقپاراتتىق پورتالى كوتەرگەن ماسەلە شىن مانىندە ويلاناتىن جايت. سوندىقتان بۇل ماسەلەنى وبلىستىق اكىمشىلىك الداعى ۋاقىتتا نازاردان تىس قالدىرمايدى  دەپ سەنەمىز.

***

 تاياۋدا وبلىس ورتالىعى ستاتۋسىن العان  قاسيەتتى تۇركىستانداعى ازىرەت سۇلتان  مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق-مۋزەيىنە تيەسىلى اۋماقتا  ەجەلدەن ەۆرەي قورىمى ورنالاسقان. جۇرمەگەن جەرى، بارماعان ەلى جوق مۇسا پايعامباردىڭ ۇمبەتتەرى  باسقا جەر تاپپاعانداي، ءولىسىنىڭ سۇيەگىن  حاق مۇسىلمان ءۇشىن قاسيەتتى كەسەنەنىڭ ناق تۇبىنە اكەپ جەرلەپتى.

 بولاشاقتا تۇركى الەمىنىڭ ورتالىعى بولاتىندىقتان،  ەندى الەمگە ايگىلى قوجا احمەت كەسەنەسى ماڭايىن كەڭەيتۋ ءارى كوركەيتۋ جۇمىستارى قىزۋ قولعا الىناتىنى بەلگىلى. كەسەنە  ءتورت تاراپتان دا تۇگەل  كورىنىپ تۇرۋ ءۇشىن وعان باراتىن كوشەلەردەگى تۇرعىن ۇيلەردى بۇزۋ، تۇرعىندارىن باسقا جاققا كوشىرۋ جەدەل قولعا الىناتىنى ايقىن. ونىڭ بارىنە جەرگىلىكتى تۇرعىندار تۇسىنىستىكپەن قارايتىنىنا سەنىمدىمىز. ءبىراق، قوجا احمەت قورىق-مۋزەيىنە تيەسىلى اۋماقتا ورنالاسقان ەۆرەي قورىمىن قايتپەكپىز؟  ەلىمىزدەگى ەۆرەي مادەني ورتالىعىنا سالساڭ، ونى ولار مادەني مۇرا رەتىندە قالدىرعاندى قالايتىنى حاق. جانە ونى ۇستاپ تۇرۋعا  اقشا تاباتىنى دا ايقىن. ال قورىمدى كوشىرسەك،  وعان نە دەيدى؟ الەمدى بيلەپ وتىرعان  ەۆرەيلەر ەرتەڭ شۋ-شۇرقان  شىعارماي ما؟ الىستاعى يزرايلگە دەيىن  جالتاقتاپ جۇرمەيمىز بە؟ وسى ماسەلەنى، «وگىز دە ولمەيتىندەي، اربا دا سىنبايتىنداي» ەتىپ،   ەرتەرەك تىپ-تىنىش شەشىپ الۋ كەرەك سەكىلدى. بىزدىڭشە، ول يۋدەي     قورىمى قالاي دا باسقا جاققا كوشىرىلۋى كەرەك.

 تۇركىستانعا ەۆرەيلەردىڭ قاي زاماندا تابان تىرەگەنىن انىق بىلمەيمىز. مۇمكىن  سامارقانت جاقتان ءامىر تەمىرمەن ىلەسىپ كەلدى مە، الدە تۇركىستان قوقان حاندىعىنا قاراعان تۇستا كەلدى مە ەكەن؟ ايتەۋىر كونە كوزدەر شاھاردا ەۆرەي كۆارتالى مەن سيناگوگا ءبىز ەسىمىزدى بىلەتىن كەزدەن بار دەيدى. جەرگىلىكتى ەۆرەيلەر شاشتاراز، ەتىكشى، تىگىنشى بولىپتى.  ءبىراق  ءبارى اۋقاتتى تۇرعان دەسەدى. مولاسىنا دەيىن تاس دۋالمەن قورشاپ تاستاعان. وسى ەۆرەي قورىمىنان 1975 جىلى تەمىر تابىتتان  ياھۋديلەردىڭ  قاسيەتتى كىتابى ءتاۋرات (تورا) تابىلىپ، ەل-جۇرت ءبىر دۇرلىككەن. باسىندا ونىڭ ءتاۋرات ەكەنىن  بىلمەگەن. ۇزىندىعى 26 مەترلىك، ەنى 60 سانتيمەرلىك  تەرىگە قاي تىلدە جازىلعانى بەلگىسىز كونە قولجازبا تابىلعانى تۋرالى حابار قازاقستاندى بيلەپ تۇرعان  قونايەۆتىڭ  دا قۇلاعىنا جەتەدى. 1976 جىلى مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ قوعامى م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى ەدىگە تۇرسىنوۆتى الماتىدان ارنايى ءىسساپارعا جىبەرەدى. وعان شىمكەنتتەن عالىم باۋىرجان بايتانايەۆ باستاعان توپ قوسىلادى.  كوميسسيا تەكسەرە كەلگەندە قولجازبانىڭ كونە يۆريت تىلىندە جازىلعانى انىقتالىپ، ارى قاراي لەنينگرادتىق عالىمدار ونىڭ حII عاسىرعا جاتاتىن تاريحي اسا ماڭىزدى ءتاۋرات كىتابى ەكەنىن انىقتاپ، زەرتتەۋگە كىرىسەدى.

2000 جىلدارى تۇركىستاننان تاعى دا ەۆرەيدىڭ ەسكى كىتاپتارى تابىلعان. سويتسە، 1998 جىلى  يزرايل مەن امەريكاعا كوشكەن  بۇحار ەۆرەيلەرىنىڭ سوڭعى تولقىنى  قاسيەتتى كىتاپتارى مەن ءتۇرلى قۇجاتتارىن  الگى ياحۋديلەردىڭ مولاسىنا  كومىپ كەتىپتى. ءسىرا، كەدەننەن ءبارىبىر وتكىزبەيدى دەسە كەرەك. قاتتى جاۋعان جاۋىننان قورىمدى ءقايبىر جىلى سۋ باسقاندا، الگى كومىلگەن كىتاپتاردىڭ شەت-جاعاسى كورىنىپ قالادى دا، تاۋىپ العان كۇزەتشى ولاردى ازىرەت سۇلتان مۋزەيىنىڭ كىتاپحاناسىنا  ساقتاۋعا وتكىزىپتى. ءقازىر مۋزەي قورىندا بولسا كەرەك. ەلىمىزدەگى ەۆرەي مادەني ورتالىعى «كىتاپتار قاسيەتتى سالت بويىنشا كومىلگەندىكتەن تيىسپەۋ كەرەك ەدى» دەگەنى بولماسا، باسقاداي شارا قولدانباپتى.

تۇركىستانداعى ەۆرەي قورىمىنا نەگىزىنەن  بۇحار ەۆرەيلەرى جەرلەنىپتى. سوعىس كەزىندە كەلگەن پولشالىق ەۆرەيلەر دە، كەنتاۋلىق ەۆرەيلەر دە ولگەن سوڭ وسىندا قويىلىپتى. ەۆرەيدىڭ ەسكى سالتى ويىنشا ەركەك پەن ايەل قاتار جەرلەنبەيدى. ول سالتتىڭ  ساقتالعان-ساقتالماعانىن بىلمەيمىز. جىلدا الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن ەۆرەيلەر وسى مولاعا كەپ ءتاۋ ەتىپ كەتەتىن كورىنەدى. مۇندا سوڭعى ەۆرەيدىڭ جەرلەنگەنىنە بىلكىم. بالكىم، ەلۋ، بالكىم، قىرىق جىل وتكەن شىعار.  مۇسىلمان  زاڭى بويىنشا، سۇيەك قۋراعان وتىز جىلدان سوڭ حالىق قاجەتى ءۇشىن  مولانى كوشىرىپ، ورنىنا قالا سالۋعا بولادى. ياعني ەۆرەي  قورىمى كوشىرىلسە، شاريعاتقا شەت ەمەس.

تۇركىستاننان ءقازىر ءتىرى ەۆرەي تاپپايسىز. تۋريستەر بولماسا.  ايدىك قۇلپىتاستارى جارقىراعان قورىمى  تۋرالى  بىلگەنىمىزدى ايتتىق. الماتىنىڭ رايىمبەك كوشەسىندە  جاسىل-جەلەكتى  جەردە ورنالاسقان ەۆرەي قورىمىندا جويىتتەردىڭ ءبىر اۋليەسى جاتقان كورىنەدى، سوعان  الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن يۋدەيلەر كەپ تابىنىپ جاتادى ەكەن. سول سەكىلدى، قوجا احمەتتىڭ ناق جانىنداعى ەۆرەي قورىمىنان دا ءجويىتتىڭ ءبىر اۋليەسى تابىلىپ، تۇبىندە ءبىر جاعىنا مۇسىلماندار، ءبىر جاعىنا ەۆرەيلەر ءتاۋ ەتەتىندەي، ورتاسىنا پالەستيناداعىداي قابىرعا تۇرعىزىلىپ جۇرمەسە بولعانى دا. ايتقان جەردەن اۋلاق، ارينە...  

تورەعالي تاشەنوۆ