2012 جىلى بۇكىل الەمدىك نوبەل ادەبيەت سىيلىعىن الىپ، دۇنيەجۇزىن جالت قاراتقان جۇڭگو قالامگەرى مو يان تۋرالى ءتۇرلى پىكىرلەر الەمدى شارلاپ كەتتى... قازاق ەلىنىڭ ادەبيەتتانۋشىلارى مەن ساراپشىلارى دا ەلدەن وقىعان نەمەسە ەستىگەنى بويىنشا ءوز پىكىرىن ايتا باستادى. ءبىراق، مو يان مەن ونىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى ماردىمدى اقپاراتتى ءالى الا الماي كەلەمىز.

وسىعان وراي qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى ءال-فارابي اتىنداعى قازءۇۋ-نىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتى جۇڭگو ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى، قىتايتانۋشى، جازۋشى، اۋدارماشى، PhD دوكتور نۇرقالىق ابدىراقىن مەن بەلگىلى جۋرناليست ءالىمجان ءاشىم ۇلىنىڭ  سۇحباتىن ۇسىنادى. بۇل اڭگىمەدەن مو يان جانە ونىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى اقيقاتتىڭ قىرى مەن سىرىنا  كوز جەتكىزەسىز.

نۇرقالىق ابدىراقىن. PhD دوكتور، 2004-2007 جىلدارى تۇركىستانداعى ق. ياسساۋي اتىنداعى قازاق-تۇرىك حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە حانزۋ تىلىنەن ساباق بەردى 2007 جىلدان باستاپ ءال-فارابي اتىنداعى ءقۇۋ-نىڭ شىعىس تانۋ فاكۋلتەتىندە جۇڭگو ادەبيەتىنەن ساباق بەرەدى.

ن. ابدىراقىن «قازىرگى حانزۋ ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى»، «جاڭا زامان حانزۋ ادەبيەتى»، «حانزۋشا-قازاقشا فرازەولوگيالىق سوزدىگى» «كونە جۇڭگو ادەبيەتىنىڭ حرستاماتياسى»، قاتارلى وقۋلىقتار مەن سوزدىكتەردىڭ جانە «قىتاي-قازاق تىلىندەگى باستۋىش-بايانداۋىشتىق سويلەمدى سالعاستارا زەرتتەۋ» اتتى موناگرافيانىڭ اۆتورى.  ونىڭ ان-ارىس باسپاسىنان «ءيىرىم» اتتى رومان شىققان (2010 ج)، «اڭساۋ» اڭگىمەلەر جيناعى(2016ج)،  قازۇۋ باسپاسىنان شىققان. سوىنمەن بىرگە جۇڭگو تىلىنەن قازاق تىلىنە «جۇڭگو ميفتەرىن» جانە «دانالىقتىڭ دايەگى» اتتى ەكى كىتاپتى اۋدارعان. بۇگىنگى تاڭدا ونىڭ پۋبليستيكالىق ماقالالارى مەن وي- تولعامدارى مەرزىمدى باسپاسوزدە جارىق كورىپ كەلەدى.

– نۇرقالىق مىرزا، تاۋەلسىز قازاق ەلىنە جۇڭگو ادەبيەتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن سىرلى، جۇمباق الەم بولىپ كەلەگەنى شىندىق. ورىس اۋدارماشىلارى ارقىلى جۇڭگو ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى لي باي مەن لۋ ءشۇندى شەت جاعالاپ بىلگەنى بولماسا، 2012 جىلى دۇنيە ادەبيەتى ايدىنىنا سۋنامي بولىپ كەلگەن مو ياننىڭ شىعارماسىن بىلمەك تۇرماق، ءوز اتىن دا ەستىمەگەنىمىزدى مويىنداۋىمىز كەرەك. الايدا الەمدىك نوبەل ادەبيەت سىيلىعىن العان مو يان تۋرالى وزگەلەردەن قالعىسى كەلمەگەن ءبىزدىڭ ءبىرلى-جارىمدى قالامگەرلەر مەن ادەبيەتتانۋشىلار ءارتۇرلى ويلارىن ايتا باستادى. كوبىسى شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ، اسىرەسە ورىس قالامگەرلەرىنىڭ ايتقانىنا جۇگىنىپ ءجۇر. سوندىقتان ءسىز مو يان تۋرالى اڭگىمە باستاۋدان بۇرىن مو ياننىڭ شىعارماشىلىعىن قالىپتاستىرعان جاڭا زامان جۇڭگو ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا قىسقاشا توقتالا كەتسەڭىز؟

– جاڭا زامان جۇڭگو ادەبيەتىن تومەندەگى التى تاريحي كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى.

ءبىرىنشى كەزەڭ: جۇڭگو جاڭا ادەبيەتىنىڭ باستالۋ كەزەڭى (1898-1916). وسى كەزەڭدە، جاڭا زامان جۇڭگو ادەبيەتىنەن وركەنيەت، ەستەتيكالىق تالعام كورىنىس تابا باستادى، ءبىراق بۇل كەزدەگى جۇڭگو ادەبيەتىنىڭ ءتىلى تۇسىنىكسىز بولدى. كەيىنگى «باي حۋا 白话» قوزعالىسى، كىشكەنە بولسا دا ءتىلدى تازارتتى. 1898 جىلى ليڭ چيچاۋ梁启超 «ۋن يان文言 جوعالتايىق، باي حۋا 白话عا كوشەيىك» - دەگەن ۇران تاستادى. بۇل كەزدە پروزا، سانۋن جاقسى جازىلدى، پوەزيا مەن دراما توقىراعان ەدى. ليڭ چيچاۋدىڭ «جاڭا دەموكراتيا» دەگەن ۇرانىمەن ادەبيەتتە زاماناۋيلىق باعىت كورىنىس بەردى. مىنە وسى كەزدەن باستاپ جۇڭگو جاڭا زامان ادەبيەتى باستالدى.

ەكىنشى كەزەڭ: بۇل كەزەڭ قازىرگى زامان جۇڭگو ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى (1917-1927) سانالادى. مۇندا ادامزات وركەنيەتى، ەستەتيكا لۋ ءشۇن شىعارمالارىنان بايقالدى، سونىمەن بىرگە وعان ىلەسە جوۋ زورىن، جوۋ زىچيڭ قاتارلى «سان ۋن» جازۋدىڭ شەبەرلەرى پايدا بولسا، ءشۇي جىمو، ۋن يدو قاتارلى اقىندار بۇرىنعى بوستىقتى تولتىردى. وسى كەزەڭدە كوپتەگەن ادەبي توپتار مەن ادەبي جۋرنالدار ءار ءتۇرلى مەرزىمدى  باسىلىمدار پايدا بولىپ، ادەبيەتتى رەفورمالاۋ جونىندە حۋ شى جانە چين دۋچيۋ قاتارلى قالامگەرلەردىڭ ماقالالارى «جاڭا جاستار» جۋرنالىندا جاريالاندى. «جاڭا جاستار» جۋرنالى «كىسىلىك قۇقىق، تەڭدىك ، ەركىندىك» دەپ ۇرانداتۋمەن بولى. ولار 1917 جىلعى رەسەيدەگى قازان توڭكەرىسىنەن اسەرلەنىپ جۇڭگو قوعامىنا ماركسيزمدى لي داجاۋ اتتى قالامگەر ارت-ارتىنان ماقالا جازىپ ۇگىتتەدى، كوممۋنيزم جەلى ەستى.  مىنە وسىلاي ادەبي اعىمدار قالىپتاستى. ارتىنشا جوۋ زورىن، ءشۇي ءديشان قاتارلى 12 قالامگەردىڭ باستاۋىندا «ادەبيەتتى زەرتتەۋ» قوعامى قۇرىلىپ وعان 170 جازۋشى مۇشە بولدى.  ولار  پروزا، پوەزيا ايلىق جۋرنالىن  جارىققا شىعاردى، جالپى 132 سان شىقتى. گو مورو باستاعان قالامگەرلەر «تاپقىرلاۋ» قوعامىن قۇرىپ شەتەل ادەبيەتىن جان سالا اۋداردى، وسىلاي رەاليستىك،  رومانتيكالىق، زاماناۋيلىق جاڭا زامان جۇڭگو ادەبيەتى شىنىمەن قالىپتاسىپ ۇلگەردى.

ءۇشىنشى كەزەڭ: قازىرگى زامان جۇڭگو ادەبيەتىنىڭ كەمەلدەنگەن شاعى (1928-1949). بۇل كەزەڭدە ادامدىق وركەنيەت پەن ەستەتيكالىق تالعامدى جازۋ بارىنشا جوعارىلادى، ادەبيەت ءوز الىنشە كەمەلدەنە ءتۇستى، ماۋ ءدۇن، با جين، چىن ءسۇڭۋن، لي جيە قاتارلى پروزيكتەر مەن ساۋ يۋ سىندى اتاقتى دراما مايتالماندارىمەن تولىقتى، حى چيپاڭ دەگەن سان ۋن جازۋشىسى ءوزىن جاقسى كورسەتتى، «بەيجىڭدىك» جانە «شاڭحايلىق ادەبيەتشىلەر» توبىنان  داي ۋاڭشۋمەن بيان جىلين ولەڭدەرى وقىرمانعا جول تارتتى، جاڭ ايليڭ مەن چيان جوڭشۋدىڭ  اڭگىمەلەرى تەرەڭ ويلىلىعىمەن ەستە قالدى. 40-جىلداردا «باتىس وڭتۇستىك اقىندار» توبى قالىپتاسىپ پوەزيا شارىقتاۋ شىڭىنا شىقتى، ال لاۋ شى پروزادا ءوز بيىگىن تاپتى. وسى كەزدە ادەبيەتتە ەكى ءتۇرلى جول بولدى، ساياسي ادەبيەت جانە تازا ادەبيەت دەپ جىكتەلدى. 30-جىلداردا پرولەتاريات ادەبيەتى بولسا، 40-جىلداردا ازاتتىق ادەبيەتى بولدى، ساياسيلانباعان ادەبيەت بۇل كەزدە  وتە از بولدى، دەسە دە تازا ادەبيەت ءوز بيىگىندە ساقتالدى.

ءتورتىنشى كەزەڭ: بۇل كەز جۇڭگو ادەبيەتىنىڭ بۇرىلىس كەزەڭى بولدى (1949-1976).  ادەبيەتتەگى ادامزات وركەنيەتى، ەستەتيكالىق كورىنىستە وراسان زور وزگەرۋ بولدى. بۇل كەزدە ادامداردا ساياسي كوزقاراس ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى، رۋحانيات ەكىنشى ورىندا تۇردى. دەمەك، ساياسات بارلىق ادەبيەتتىڭ وزەگى بولدى. جازۋشىنىڭ بارلىعى «قىزىل» ادەبيەتشىگە اينالدى.  مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ الدىنداعى «قىزىل» ادەبيەت «ستيحيالى قۇدايشىلدىق» ادەبيەتكە كوشتى. وسىلاي ەستەتيكادان ارىلىپ، ەجەلگى جۇڭگو ادەبيەتىنە ۇقساپ قالدى. باي مازمۇندى جاڭا زامان ادەبيەتى قالىپشىل، ءبىر جۇيەگە باعىنعىش، ءمۇساپىر بەينەگە ەنىپ السىرەدى، بوس ماقتاۋ مەن بەلگىلى ءبىر شەڭبەردىڭ ىشىندە تۇنشىقتى، 1957 جىلدان كەيىنگى ادەبيەت مۇلدە توقىرادى،  جاسىرىن جازاتىن،  ءبارىن ىشىنە ساقتايتىن، جازعاندى كومىپ، تىعىپ قوياتىن «جەر استى ادەبيەتىنە» اينالدى.

بەسىنشى كەزەڭ: بۇل كەز وسى زامان جۇڭگو ادەبيەتىنىڭ دامىعان كەزەڭى. (1976-1989) 1985 جىلدان باستاپ جۇڭگو جاڭا زامان ادەبيەتى ەرەكشە ءبىر جاڭا قارقىنمەن دامىدى، وسى كەزەڭدە «جارالى ادەبيەت» «قايتالاي ويلاۋ ادەبيەتى» «رەفورما ادەبيەتى» سياقتى ادەبي اعىمدار قالىپتاستى، سولاي ادەبيەت وتە تەز جاڭاردى، ادەبيەتتەگى «قۇدايدىڭ» ورنىنا «مەندى» اۋىستىردى. وسىلاي ادامدىق وركەنيەتتى، جوعارى ساتىدا جازا باستادى. وسىدان كەيىن 1985 جىلى «تامىرىن ىزدەۋشىلەر» «وسى زاماندانۋشىلار» «الدا جۇرگەندەر» قاتارلى ادەبي اعىمدار مەن ۇردىستەر قالىپتاستى. مىنە وسىلاي جاڭا زامان ادەبيەتى قاتتى وزگەرىپ جاڭاردى، باتىستىڭ قۇندىلىقتارىن دارىپتەۋ ادەبيەتتە تومەندەپ، ءوز ۇلتتىق توركىنىن، تامىرىن قايتا تاپتى، ەجەلگى كىسىلىك قۇندىلىقتاردى دارىپتەي باستادى، ءور كوكىرەك «مەننىڭ» ورنىنا كىشىرەيگەن «مەن» اۋىستى. دەمەك بۇل كەزەڭ جۇڭگو ادەبيەتىنىڭ وزەگىنە قايتا ورالعان كەزەڭى، ەستەتيكا جاڭارىپ، ەركىن ويلاۋ كەلىپ، ادەبيەت شىنىمەن دە ىشكى توڭكەرىسىن باسىنان وتكەردى، ولەڭدەر دە سان الۋان فورماعا ەندى، ادەبيەت حالىقتىڭ الدىندا شىنداپ ءوز مىندەتىن اتقارا باستادى.

التىنشى كەزەڭ: بۇل كەزەڭ جۇڭگو ادەبيەتىنىڭ مودەرنيستىك كوپ باعدارلى (1989 جىلدان بۇگىنگە دەيىنگى) كەزەڭى. لوگيكالىق ويلاۋدىڭ دامىعان كەزەڭى، بۇندا حح عاسىردىڭ 90-جىلدارىندا ادامداردا تۇتىنۋ، قۇن (نارىقتىق) كوزقاراسى ادەبيەتكە سان الۋان تۇردە ەنە باستادى، ءححى عاسىردا تۇتىنۋ ءقوزقاراسى ناقتىلى باعىتقا، ءبىر جۇيەلىلىككە قاراي ويىستى. 1992 جىلدان باستاپ قىتايدا بازار ەكونوميكاسى قاتتى دامىدى، وسىلاي ادەبيەتتە نارىققا مىقتاپ بەيىمدەلدى، ادەبيەتتە قۇن كوزقاراسىن دارىپتەيتىن سان الۋان باعىتتاعى شىعارمالار جازىلدى. بۇگىندە جۇڭگو جاڭا ادەبيتى «رەاليزم ادەبيەت»، «جاڭا ءداۋىر ادەبيەتى»، «ايەلدەر ادەبيەتى»، «كەلەشەك ادەبيەتى» دەپ سان-ساققا ءبولىندى. رەاليزم ادەبيەتى مەن فانتاسيكالىق ادەبيەت بىر-بىرىمەن قاتتى ارالاسىپ كەتتى، قازىرگى تاڭدا ادەبيەتتە تۇتىنۋ، قۇن (نارىقتىق ) كوزقاراسى تومەندەپ كەتتى.

ەندى مىنە عالامتور ادەبيەتى قالىپتاسىپ، وتە قاتتى دامۋدا. ينتەرنەت ادەبيەتىندە جازبا ءتىلدىڭ ورنىن اۋىزەكى ءتىل باستى، ءتىپتى «بيزنەس جانە شەنەۋلىك» ادەبيەتى جاندانا ءتۇستى. ءبىراق ادامدىق وركەنيەت، ەستەتيكا تومەندەمەدى. شەتەلدە تۇراتىن (ەميگرانت) قىتايلىق جازۋشىلىر الەمى دە قالىپتاستى، سونىمەن بىرگە تايۋان، شياڭ گاڭ، ماكاۋ ادەبيەتى تاعى بار. 1،2،3 كەزەڭ ادەبيەتىن قازىرگى زامان（现代文学） جۇڭگو ادەبيەتى دەپ، 4،5،6 كەزەڭ جۇڭگو ادەبيەتىن وسى زامان（现代文学）  دەپ ءبولىپ قاراستىراتىن ءداستۇرلى ءبولۋ ءادىسى دە بار.

– وسى زامان جۇڭگو ادەبيەتىندەگى مودەرنيستىك تەندەنسيا قاي كەزدەن باستاۋ الدى؟

– 1978 جىلى جەلتوقساندا دىڭ شياۋپيڭ بيلىگى ورناعاننان كەيىنگى ەكونوميكالىق رەفورما مەن «اشىق ەسىك ساياساتىن» جۇرگىزۋ تۋرالى شەشىمىن جاريالاعاننان باستاپ (جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءىىى پلەنۋمى 11-شاقىرىلىمى) 1989 جىلى 4 ماۋسىمداعى تيانانمين الاڭىنداعى وقيعاعا دەيىنگى ارالىق «جاڭا كەزەڭ» دەپ اتالادى. بۇل كەزەڭدە 1919 جىلعى 4 مامىر قوزعالىسى كەزىندە پايدا بولعان جاڭا مادەنيەت مەن «مادەني توڭكەرىستە» قيراپ قالعان ادامي قۇندىلىقتاردى قالپىنا كەلتىرۋ،  جانە باتىس ادەبيەتى مەن ونىڭ كوركەمدىك، ەستەتيكالىق ءتاسىلىن وزىنە ۇلگى ەتۋ، كوپتەگەن مودەرنيستىك، پرومودەرنيستىك جانە پوستمودەرنيستىك باعىتتار مەن توپتاردىڭ پايدا بولدى. حح-عاسىردىڭ 90 جىلداردان سوڭ  جۇڭگو مۇلدە ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىرادى، ساۋدا-ساتتىق  ەكونوميكاسى جانداندى، جۇڭگو حالقىنىڭ ەگىستىك ەگۋگە دەگەن ماحاباتىن ساۋدا-ساتتىققا دەگەن قىزىعۋشىلىعى  باسىم ءتۇستى، بارشا جۇڭگو ۇلتى جاڭا نارىقتىق كوزقاراستىڭ ىشىندە ءومىر ءسۇردى،  «دامۋ دەگەن داۋ جۇرمەيتىن شىندىق»، «جالپىحالىقتىق ىشكى ءونىم» دەگەن كوزقاراستى  جانە  عىلىم ارقىلى دامۋ باعىتىن ۇستاندى، ۇزدىكسىز رەفورما جاساۋ، ۇزدىكسىز ورتاعا بەيىمدەلۋ، ۇزدىكسىز العا ىلگەرىلەۋ دەگەن سياقتى ءتۇرلى باعىتتاردا ۇرانداتتى. وسى زامان جۇڭگو ادەبيتىندە وراسان زور وزگەرىس پايدا بولدى، بۇندا ادامدار تانىمدىق جاقتان تومەندەپ، ساۋدا-ساتتىق  ەكونوميكاسىنىڭ  جەتەگىمەن تۇتىنۋ مادەنيەتى قالىپتاستىردى، وسىلايشا وسى زامانداعى مادەنيەتتە، ادەبيەتتە ادمدىق قۇقىق ، ازاماتتىق سانا ماسەلەسى كوتەرىلدى، شەتەلدە تۇراتىن جۇڭگو جازۋشىلارى مەن شەتەلدىك كۇشتەردىڭ ىقپالىندا ادەبيەت كوپ باعدارلىلىققا بەيىمدەلدى، ادامداردىڭ گۋمانيتارلىق رۋحاني سۇرانىستارى ءسوز بولا باستادى، ادەبيەتتە ىشكى يرىمدەر تومەندەپ، بۇگىنگى جارگون سوزدەر ەنە باستادى، تۇتىنۋ مادەنيەتى، ادەبيەتتە ءتۇرلى ءتۇستى وي-تولعامدار بەينەلەنەتىن بولدى، جاڭا عاسىردىڭ جاڭا ماسەلەلەرى كورىنىس تابا باستادى. ادەبي شىعارماشىلىقتا جازۋشىلارعا ءوز ويىنداعىسىن ەركىن جازۋعا تولىعىمەن مۇمكىندىك بەرىلدى، ادەبيتتە بۇگىنگى كۇننىڭ ۇساق-تۇيەك تاقىرىپتارى جانە زاماندانۋ دەپ ۇياتسىزداۋ دۇنيەنى جازۋ ءوز الدىنا ۇردىسكە اينالدى. سونىمەن قاتار بۇگىنگى كۇننىڭ تۇتىنۋ مادەنيەتىن دارىپتەۋ باستى نازارعا ۇستالدى. حح-عاسىردىڭ سوڭعى مەزگىلدەرىندە تەك تومەن قاراپ الىپ كىتابي جازعىشتىقتىق وزگەرىپ، ناقتى بولعان ىستەر عانا جازىلىپ، اقپاراتتىق، ديداكاتيپتى شىعارمالار جارىققا شىقتى. ءححى-عاسىردا جازۋشىلارعا ماتەريالدىق قاجەت قامتاماسىز ەتىلىپ، ولارعا رۋحاني، قوعامدىق ماسەلەلەرگە شىنداپ كىرىسۋگە مۇمكىندىك بەرىلدى. سول سەبەپتى دە ادەبيەتكە قازىرگى زامان مادەنيەتى قاتتى اسەر بەرىپ، ادەبيەتتە كوپ باعدارلى مودەرنيستىك تەندەنسيا جول بەرىلدى.

– ال وندا الەمدى تاڭعالدىرعان، ءبىزدى تامساندىرعان قالامگەر مو ياننىڭ  ءومىرى مەن شىعارماشىعىنا توقتالا كەتسەڭىز؟

 – مو يان 1955 جىلى 17 اقپاندا، شاندوڭ پروۆينسياسىنىڭ گاۋمي اۋدانى، دالان اۋىلىنداعى پيڭان قىستاعىندا ءبىر كەدەي ديقان وتباسىندا دۇنيە كەلەدى. اكەسى – گۋان يفان بالالارىن قاتال تارتىپپەن ۇستاعان ادام بولعان. مو يان – گۋان وتباسىنىڭ ءتورتىنشى بالاسى. شىن اتى – گۋان مويە. 1979 جىلى دۋ چيڭلان اتتى قىزبەن ۇيلەگەن. 1981 جىلى گۋان شياۋشياۋ اتتى قىزى دۇنيەگە كەلگەن. مو ياندىنىڭ بالا كەزىندە اتاسى ەلگە: «سۇيكىمدى ەمەس دەي كورمەڭدەر. ول – تەمىرقازىق، كەيىن ۇلكەن ادام بولادى»، – دەگەن ەكەن. ۇلكەن اتاسى گۋان سوڭفىڭ انا مەن بالالار سىرقاتىنا مىقتى ءداستۇرلى ەمشى، ال ءوز اتاسى گۋان ياوني اڭگىمەشىل، ەرتەك-اڭىزداردى كوپ بىلەتىن قارت بولعان.

2010 جىلى حاڭجوۋ قالاسىنداعى لوڭچۋانعا بارىپ اتا تەگىن ىزدەگەن مو يان سول جەردىڭ تۇرعىندارىنا: «مەنىڭ قازىرگى تۇرعان جەرىم گاۋميعا بارعان گۋان تەگىنىڭ جيىرما ءتورتىنشى، لوڭچۋانداعى گاۋ تەگىنىڭ وتىز التىنشى ۇرپاعىمىن»، – دەپ ايتىپتى. 1950 جىلداردىڭ سوڭىنان باستاپ، اسىرە سولشىلدىق تۋدىرعان اۋىر زارداپتار – اۋىل جۇرتىن جاپپاي كەدەيشىلىككە، اشارشىلىققا، ەكونوميكالىق جوقشىلىققا اپارۋمەن بىرگە  تاپقا، جىككە ايىرعان سول كەزدەگى ساياسي قۇقاي ونىڭ وتباسىن «جوعارى ورتا ديحان» دەپ اتاپتى. وسى جايلارعا بايلانىستى تۋىنداعان پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەر ونىڭ بۇدان بىلايعى پروزالىق تۋىندىلارىنا ىقپال جاساعان.

مو يان بەسىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە «مادەنيەت توڭكەرىسى» بۇرق ەتە قالىپ، وقۋ توقتايدى. جەلىككەندەر كوتەرىلىس توڭكەرىس جاساۋعا كىرىسەدى. ال، مو يان اۋىر ەڭبەككە جەگىلەدى.

اۋىر ءارى ماقساتسىز ەڭبەكتەن قۇتىلۋ ءۇشىن ۇلكەن اتاسىنان قالعان ءداستۇرلى ەمشىلىكتى ەكى جىلداي ۇيرەنگەن مو يان ەمشىلىك قاسيەتىنىڭ  تومەندىگىنەن ناتيجە شىعارا الماسىن ءبىلىپ، ونى تاستايدى. سوسىن ءبىر امالىن تاۋىپ ماقتا فابريكسىنا تارازىشى بولىپ جۇمىسقا تۇرادى.

مو يان تالاي دۇنيەنى «قۇلاقپەن وقي باستاعان». ول: «200 نەشە جىلدىڭ الدىندا، مەنىڭ تۋعان اۋى­لىمدا حيكايات ايتۋدىڭ اسقان شەبەرى پۋ سۋڭليڭ ءومىر سۇرگەن. ءبىزدىڭ قىستاقتاعى كوپتەگەن ادامدار جانە مەن سونىڭ رۋحىن جالعاۋشىسىمىز. مەن ۇجىمدىق ەڭبەك ءىس­تەيتىن اتىزدىڭ باسىندا، ءوندىرىس وتريا­دى­نىڭ قوراسىندا، اتام مەن اپامنىڭ ىس­تىق سىپىسىنىڭ (ەدەن) ۇستىندە، اۋەل دەسەڭ قي­­رالاڭداپ كەتىپ بارا جاتقان اربانىڭ ءۇس­تىندە كوپتەگەن سىرلى اڭگىمەلەردى، تاريحي اڭىزداردى، قىزىقتى ەرتەگىلەردى ەستىدىم. بۇل حيكاياتتار جەرلىكتى جەردىڭ تابيعاتىمەن، اۋلەت تاريحىمەن تىعىز بايلانىسىپ جاتقاندىقتان شى­نايى سەزىلەتىن. ءتىر­شىلىك اتاۋلىنىڭ جانى بار دەپ سەنەتىنمىن. ۇلكەن اعاشتى كورسەم، قۇرمەت كورسەتەتىن­ءمىن. ۇشقان قۇستى كورسەم، ول قالاعان كە­­­ءزىن­دە ادامعا وزگەرۋى مۇمكىن دەپ قيال­دايتىنمىن. بەيتانىس ادامعا جولىقسام، ول قايسى حايۋاننان وزگەردى ەكەن دەپ كۇ­ءمان­داناتىنمىن»، – دەيدى. اشارشىلىق، جالعىزدىق، ادامدى جالىقتىراتىن ءبىر سىدىرعى اۋىل ءومىرى كەزىندە، مو يانعا ەڭ قىزىقتى ادەت كىتاپ وقۋ بولىپتى. وعان سان الۋان كىتاپتى شانحايدا وقيتىن ۇلكەن اعاسى گۋان موشيان جەتكىزىپ تۇرادى.

مو يان جانە ءبىر سوزىندە: «1976 جى­لى قاڭتار ايىندا ارمياعا قابىلدان­دىم. شەشەم ۇيلەنۋ تويىنداعى اسەمدىك بۇيىمىن ساتىپ، ماعان الىپ بەرگەن ءتورت تومدىق «جۇڭگو جالپى تاريحىن» ار­­قا­لاپ مەن جاقسى كورەتىن ءارى وتە جەك كو­رە­ءتىن تۋعان جەرىمنەن ۇزاپ شىعىپ، ءومىرىمنىڭ ما­ڭىز­دى كەزەڭىن باستادىم. 1984 جىلى ەمتيحان تاپسىرىپ «ازات­تىق ارميا كوركەمونەر» ينستيتۋتىنىڭ ادە­بيەت فاكۋلتەتىنە ءوتتىم»، – دەيدى. اسكەردە ول جاي سولداتتان ساياسي كوميسسار، ۇگىت-ناسيحات قىزمەتكەرى، كىتاپ باسقارۋشى، وقىتۋشى، تاعى باسقا جۇمىستاردى اتقارا كەلىپ، 1986 جىلى «اسكەري ونەر ينستيتۋتىن» تامامدايدى. 1991 جىلى بەيجىڭ  پەد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ لۋ شۇن ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ شىعارماشىلىق اسپيرانتۋراسىن ءبىتىرىپ، ادەبيەت پەن ونەردەن ماگيسترلىك دارەجە الادى.

ايگىلى جازۋشى مو يان ءقازىر جۇڭگو ونەر اكادەمياسىنىڭ ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ پرەزيدەنتى، شياڭ گاڭ «گۇڭ كاي» ۋنۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى ادەبيەت دوكتورى، چيڭ داۋ عىلىمي-تەحنيكالىق ۋنۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى، 1980 جىلى اۋىل-قىستاق ءومىرىن جازۋدان جۇلدەگەر بولعان. 2006 جىلعى قىتايداعى باي-قۋاتتى جازۋشىلارىنىڭ 20-شى ورنىن يەلەندى. 2007 جىلى جۇڭگو جازۋشىلارىنىڭ ىشىنەن جاسامپاز جازۋشى بولىپ ءبىرىنشى ورىندى ەنشىلەنەدى. 2011 جىلى «باقا» رومانىمەن  قىتايدا 8 كەزەكتى ماۋ دۇن ادەبيەت سيلىعىنىڭ يەگەرى اتاندى. 2011 جىلدىڭ 24 قاراشاسىندا  8 كەزەكتى جازۋشىلار سەزىندە ول جۇڭگو  جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسار ءتوراعاسى بولىپ سايلاندى.  2012 جىلدىڭ مامىر ايىنان باستاپ دۇڭ حۋا پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتىندە قوسىمشا لەكسيا وقىدى. 2012 جىل 11 قازان كەشكى جەتىدە الەمدىك نوۆەل ادەبيەت سىيلىعىنا قول جەتكىزدى. 2012 جىلدىڭ 13 قازانىندا ونىڭ شىعارماشىلىعىن انگليا «ءۇي باۋ» اقپارات كوزى بارشا الەمگە تانىستىردى. ونىڭ تىرناق الدى كوركەم شىعارماسى – «كوكتەمگى ءتۇننىڭ جاڭبىرى قۇيا باستادى» اتتى اڭگىمەسى. ءتولقۇجاتىنا اينالعان  شىعارماسى – «قىزىل جۇگەرى» رومانى.

– مو ياننىڭ بۇگىنگە دەيىن قانشا رورمانى، قانشا پوۆەستى جانە اڭگىمەلەرى باسپادان جارىق كورگەن؟

      –   روماندارى:

1. «قىزىل گاۋليان اۋلەتى» (2004جىل، قاڭتار، «بۇگىنگى دۇنيە» باسپاسى).
2. «وتشاڭ اۋلەت»  (2004 جىل، قاڭتار، «بۇگىنگى دۇنيە» باسپاسى).
3. «جانناتتاعى سارىمساق ءانى». (2003 جىل، شىلدە، «جاستار تولقىنى» باسپاسى).
4. «41 زەڭبىرەك»، (2003 جىل، شىلدە، «جاستار تولقىنى» باسپاسى).
5. «دار اعاشى» (2004 جىل، قاڭتار، «بۇگىنگى دۇنيە» باسپاسى).
6. «ون ءۇش قادام» (2003جىل قازان، «جاستار تولقىنى» باسپاسى).
7. «ەت جەندى» (2004 جىل قاڭتار، «جۇڭگو جۇمىسشىلار» باسپاسى).
8. «ءومىر مەن ءولىم كۇرەسى» (2006 جىل قاڭتار، «جازۋشى» باسپاسى).
9. «اراق ەلى»، (2008 جىل، قىركۇيەك، «شانحاي مادەنيەت» باسپاسى).
10. «قىزىل اعاش»، (2009 جىل، «شانحاي مادەنيەت» باسپاسى).
11. «باقا» (2009 جىل، «شانحاي مادەنيەت» باسپاسى).

پوۆەستەرى:  «اق ماقتا»، «التىن ءشاشتى ءسابي»، «جارىلىس»، « گاۋلياڭ اراعى»، «ءيتتىڭ سوقپاعى»، «عاجايىپ ءولىم»، «قۇرىلىس جولى»، « شاتتىق»، «قىزىل قاناتتى قۇمىرسقا»، « اكە»، «سولداتتاعى ساپتاسىنمەن كەزدەسۋ» «گۇل قۇشاقتاعان قىز»، «قىزىل قۇلاق»، « شىتىرمان ءتۇس»، «ءسانقويدىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنى»، «كۇلكى جانە كۇلدىرگى»، «ءومىر»، «ۇستاز بارعان سايىن كۇلدىرگىلەندى».

اڭگىمەلەرى: «التى باقان تەپكەن اق يت» اتتى اڭگىمەلەر جيناعى (2004 جىل، قاڭتار «بۇگىنگى دۇنيە» باسپاسى). «ءمولدىر ءسابىز» اتتى اڭگىمەلەر جيناعى (2004جىل، قاڭتار، «بۇگىنگى دۇنيە» باسپاسى). «ولەڭ ايتقىش دۋال» اتتى اڭگىمەلەر جيناعى (2005جىل، قاراشا، «جازۋشى» باسپاسى). «سيىر» اتتى  اڭگىمەلەر جيناعى (2004 جىل، ءساۋىر، ۇلتتىق باسپاسى) جانە «ءۇي ۇستازبەن كەزدەسۋى» اتتى  اڭگىمەلەر جيناعى (2004 جىل، ءساۋىر، ۇلتتىق باسپاسى). ونىڭ كينوعا اينالعان شىعارمالارى: «قىزىل جۇگەرى»، «اق ماقتا»، «ۇستاز بارعان سايىن كۇلدىرگىلەندى»، «كۇننىڭ قۇلاعى بار»، «التى باقان تەپكەن اق يت».

– مو يان جاسامپازدىعىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى نەدە دەپ ويلايسىز؟  

– ونىڭ تۋىندىسىندا قيال مەن شىندىق ۇشتاستىرىلادى. مو يان بۇل جاعىنان الدىنا جان سالمايتىن جازۋشى. سونىمەن بىرگە ونىڭ الەمگە باسقاشا كوزبەن قارايتىن ەرەكشەلىگى جۇرتتى ەلەڭ ەتكىزبەي قويمايدى. مو ياننىڭ تاريحي كوزقاراسى وتە تەرەڭ. ول ەجەلگى ميفتەرمەن اڭىز اڭگىمەلەردى بالا شاعىندا جاتتاپ جانە الەم حالىقتارىنىڭ العا باسار اۋىز ادەبيەتىن جاقسى بىلگەندىكتەن ونىڭ تاڭعاجايىپ تاماشا دۇنيەلەر جازۋىنا داڭعىل جول اشقان. مو يان شىعارماشىلىعى ۇشقىر قيال مەن تارتىمدى فانتاستيكاعا ساباقتاسىپ جاتادى. مو يان – جۇڭگو ادەبيەتىندەگى ءاۋ باستان وزگە جازۋشىلارعا ۇقساماعان، ءتىپتى ولاردان پارقى وتە ايقىن، جاسامپازدىق قۋاتى دامىلسىز تاسقىنداعان، تۋىندىلارى ارقىلى ادەبيەتتە قاتتى ءدۇمپۋ تۋدىرعان. ول جۇڭگو ستيليستيكاسىنا وراسان ۇلەس قوسقان. جۇڭگو  ادەبيەتى تاريحىنان العاندا قازىرگى زامانداعى حانزۋ ادەبيەتىنىڭ باستى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى سانالادى. جۇڭگو رەالدىعىنا (ءتىپتى ءوز اۋىلىنا) تابانىن مىقتاپ تىرەگەن، ءداستۇرلى ادەبي شەڭبەردى بۇزعان، ءبىراق قىتايلىق (4 مامىردان بەرگى) جاڭا ادەبيەت داستۇرىنە (گۋمانيزمنىڭ الەمگە ورتاق قۇندىلىقتارىنا) جاقسى مۇراگەرلىك ەتكەن، تۇساۋسىز دا جانكەشتى، دارىندى دا ەڭبەكشىل قالامگەر. مو يان – ادامدى جىرلايتىن، تەنتەكتىك پەن قۇلاتىمپازدىققا يە. ول كوبىنەسە ەز بەن ىنجىقتى، سورلى مەن بەيشارانى ەمەس، جىگەرلى مەن قايراتتىنى، تىرەسەتىندەر مەن قاسارىساتىنداردى جازادى. كەي سىنشىلار: «مو يان زور ەستەتيكانىڭ ونەرلى رۋحى بار جازۋشى» دەيتىنى دە وسىدان. سونداي-اق، ول اسا سەزىمتالدىققا يە، تىلگە شەشەن دە جۇگەنسىز سودىرلارۋ جازۋشى. سول سەبەپتى ونى ۇلت ساتقىنى، تاعى باسقا دەپ جەك كورەتىندەردە ءوز ەلىندە كوپتەپ تابىلادى.

مو يان – كۇشتى فانتاستيكالىق قۋاتقا، باتىل يننوۆاسيالىققا يە، كوپ قىرلى، اسا قيالشىل دا ەلەستەتكىش، بەينەلەۋگە شەبەر، دارىندى قالامگەر. مو يان ءوز پروزاسىندا ەرەكشە سۋبەكتيۆ سەزىم الەمىن جاسايدى، ءدۇلدۇل ءمىنىپ عارىشتى شارلاعاندى باياندايدى، سىرلى ترانسزەندەنتتى وبەكتيۆ دۇنيە سومداپ، ايقىن اۆانگاردتىق رەڭ بەرەدى. ءبىر تالاي سىنشىلاردىڭ ونى «سيقىرلىق رەاليزم اسەرىنە قاتتى ۇشىراعان» دەيتىنى سودان. بۇل اراداعى ترانسزەندەنتتى دۇنيە دەگەن – ءبىلىمنىڭ نەمەسە ساف راسيونالدىڭ وبەكتى ەمەس، نيەتتىڭ نەمەسە پراكتيكالىق راسيونالدىڭ قاجەتتى تۇسپالى، ءتىل شەبەرلىگى مەن پسيحولوگيالىق ەمەۋرىنى.

مو ياننىڭ سيقىرلى رەاليزمى – ارينە، قىتايشا سيقىرلى رەاليزم. ونى مىنالاردان ايقىن كورە الامىز. مو يان پروزاسىنىڭ ەڭ باستى ۇلەسى – بارلىق كەيىپكەرلەرىن انتروپولوگيالىق دەڭگەيگە قايتارىپ، ادامدى جانۋار، تىرشىلىك، العاشقى تىرلىك يەسى ەتىپ، ماسەلەلەرگە سوسيولوگيالىق، ەتيكالىق ادىسپەن قاراۋدى بۇزۋىندا. حالىقتىڭ كوڭىل كۇيىن باقىلاۋشى ساناتىندا ەمەس، جاي جۇرتتىڭ ءبىرى رەتىندە سۋرەتتەۋىندە. مىسالى، «ءولىم مەن ءومىردىڭ كۇرەسى» ءبىر ادام تالاي قۇبىلادى – ادام دا، جىلقى دا، سيىر دا ەسەك تە بولا بەرەدى. ول شىعارمالارىندا ءبىرسىپىرا جانۋاردى ءسوز ەتە كەلىپ، سول بارىستا قىتايدىڭ ەرتەگىلەرىندەگى جان يەلەرى باسقاعا اۋىسىۋى ىسپەتتى (قازاق حالقىندا دا اققۋدىڭ ارۋعا اينالۋى سىندى) رەينكارناسيالىق دوكترينانىڭ ىقپالدارىن جاڭعىرتادى. قىتايدىڭ «باتىسقا ساياحاتى» سىندى شىعارمالارى دا سيقىرلى رەاليزمنىڭ تيپتىك وكىلى بولىپ تابىلادى.

قىتايدىڭ مو يانداي ىسىلعان، شەبەر قالامگەرلەرى شەتەلدىك ەڭ ۇزدىك جازۋشىلارعا دا تاياز ۇستانىممەن ۇڭىلمەيدى، جەڭىل اسەرگە دە قىزىقپايدى. قايتا ءوز تۋىندىلارى ارقىلى ورەسى بيىك ديالوگپەن رۋحاني بايلانىس جاساپ، جوعارى ورەدە ءۇن قاتىپ، ءوزىنىڭ جۇرەك ءسوزىن ايتادى. ماسەلەن، مو ياننىڭ «قىزىل گاۋليان اۋلەتىنەن» «باقا»-عا دەيىن زەر سالىپ قارايتىن بولساق، لاتىن امەريكاسىنىڭ سيقىرلى رەاليزمىنىڭ ىقپالىنا ۇشىراعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ءبىراق ول ىقپال تەك ىنتالاندىرۋ نۇكتەسىندە، شابىتتاندىرۋ ساتىسىندا عانا ءرول اتقارعان. جەمە-جەمگە كەلگەندە مو ياننىڭ تۋىندىلارى ولاردىڭ تۋىندىلارىنان موينى وزىق. اسا سەزىمتال مو يان لاتىن امەريكالىق جازۋشىلارعا ءتان تۋىندىلاردىڭ ەڭ تۇپكىلىكتى سيپاتىنىڭ ۇجىمدىق ەسسىزدىك ەكەنىن، سودان بارىپ ولاردىڭ تەرەڭگە ۇڭگي الماعانىن بايقاعان. ول قىتايشا ويلاۋ دەڭگەيىنەن بيىكتەپ كەتكەن، ادەبيەتتەگى قالىپتاسقان قاساڭ تەورياشىلدىق قاعيدانى بۇزعان ەركىن ويلى جازۋشى.

– كەز كەلگەن قالامگەردىڭ تۋعان جەرى ونىڭ شىعارماشىلىق پراكتيكاسىنا جانە كوسىلە جازاتىن الاڭىنا اينالاتىنى شىندىق، مو يان بۇل تۋرالى نە دەيدى؟

– مو يان: «مەنىڭ تۋعان جۇرتىم مەن شىعارماشىلىعىم  تىعىز بايلانىستا.

گاۋميدە سازبالشىق مۇسىندەر، قاعاز ويمالار، مەرەكەلىك سىزبالار سىندى حالىق ونەرى بار، سونىمەن بىرگە گۋلەتىپ وسەك ايتقىشتاردا بار دەيدى. تۋعان حالقىمنىڭ ونەرى مەن مادەنيەتى مەنى ەرتە ەسەيتتى. مەنىڭ بالا كەزىمنەن العاش كوزىمە تۇسكەنى وسى مادەني ەلەمەنتتەر ەدى. قولىما قالام الىپ جازۋعا وتىرسام-اق، بۇل مادەني ەلەمەنتتەر مەنىڭ تۋىندىلارىما ەنە جونەلەدى. بۇلار ءتىپتى مەنىڭ شىعارمامنىڭ ءستيلىن دە بەكىتتى. مەنىڭ شىعارمالارىم – ءارى جۇڭگو ادەبيەتى، ءارى دۇنيە ادەبيەتىنىڭ ءبىر بولىگى. مەنىڭ تۋىندىلارىم جۇڭگو حالقىنىڭ تۇرمىسىن، قىتايدىڭ ەرەكشە مادەنيەتى مەن سالتىن سۋرەتتەدى. سونداي-اق، مەنىڭ شىعارمالارىم كەڭ ماعىناداعى ادام وبرازىن سومدادى. باستان-اياق كىسىلىك تۇرعىدان ادامدى جازدىم. مەنىڭشە، مۇنداي تۋىندىلار اۋماقتىق، ەتنوستىق، ناسىلدىك كەدەرگىنى بۇزىپ، شەڭبەردەن اتتاپ كەتەدى»، – دەيدى.

مو يان ءوزى تۋىپ وسكەن اۋىلىن تۋ ەتىپ، وسى ءبىر جەردىڭ تابيعاتىن، ءوز اۋىلىندىعى – ەز ەرلەرى مەن جازىقتى ايەلدەرىن، سودىر-بۇزاقىلارىن، باتىر-باتىلدىلارىن، اقىلگوي-شەشەندەرىن تۇگەل جازدى. مو يان – اۋىلدىقتاردىڭ كوڭىل كۇيىن، ءومىرىن ادەمى سۋرەتتەپ. باي تاريحي سەزىممەن، جاناشىرلىق، زورلىق، يۋمور ارالاسقان جاندى كەلبەتپەن بايانداعان.

مو ياننىڭ اۋىلى جەر شارىنداعى سۇلۋلىق پەن جەكسۇرىندىق، بەيداستۇرلىك پەن فانيلىك، تازالىق پەن بىلىق، ەرلىك پەن ەزدىك، اراق قۇمارلىق پەن ماحاببات، زورلىق پەن قارسىلىق، قورقاقتىق پەن جانكەشتىلىك، كەشىرىم مەن كەك، ارامدىق پەن زيناقورلىق شەگىنە شىققان ادەبي-گەوگرافيالىق ماندەگى جەرگە اينالادى. مو ياننىڭ بار شابىتىن وسى اۋىلدان شارىقتاعانداي سەزىلەدى. مو يان ءوز توپىراعىن ماقتاماعان، قايتا وعان دەگەن نازاردىعىمەن ەڭ اۋەلى ءوز ماڭىنا قاراعان. سوسىن بارىپ ونداعى وقيعالاردى ءوز وي ەلەگىنەن وتكىزىپ زەرتتەپ، زەردەلەپ سۋرەتتەۋ ادىسىمەن الەمگە ايگىلەۋگە كىرىسكەن. مو يان تۇرعان اۋىلىنان (ءجۇز وتباسى، جەتى ءجۇز ادامى بار شاعىن عانا قىستاقتان) ۇشقىر ويى ارقىلى جاساندى دۇنيەنى، شىعارماشىلىق الاڭدى، رۋحاني يدەيانىڭ تاماشا توركىنىن قالىپتاستىرعان. ءبىراق ول ءوز اۋىلىنىڭ شىنايى رەالدىعىن، ازىرگى كەلبەتىنىڭ كوشىرمەسىن بەرمەگەن. ونىڭ بىزگە بەرگەنىنەن فيزيكالىق پەن مەتافيزيكالىق الەمدى ۇشتاسىپ، حالىقتىق، ومىرشەڭدىك، جاراتىلىس قۇدىرەتى، بوسقيال، زورلىق، اتاتەك، تاريح، قاندى ءىز كورۋگە بولادى. مو ياننىڭ جاسامپازدىعىندا ءوز اۋىلىنا تابان تىرەگەنىن دۇرىس تۇسىنگەن ءجون. ءبىراق ول اۋىلدى عانا ەمەس، قالانى دا جاقسى بىلەدى. ونىڭ باستى ارتىقشىلىعى – قازىرگى زامانداعى وركەنيەت ارقىلى اۋىل وركەنيەتىن تارازىلاۋىندا بولىپ تۇر. اۋىلدىق ءداستۇرلى مادەنيەتتى قايتالاي ەسكە سالۋ ارقىلى، بۇل رەتتە قاي جولدى باسۋ كەرەگىن قاراستىرعان. دەمەك، مو ياندى «اۋىل جازۋشىسى» نەمەسە «مادەني تەك قۋعىش جازۋشى» دەگەن اتقا عانا سايدىرا سالۋ دا دۇرىس ەمەس.

– مو ياندى قىتايدىڭ «گارسيا ماركەسى» دەۋگە بولا ما؟

– ول الەم ادەبيەتىنەن ۇيرەنگەنىمەن، ولارعا قۇر ەلىكتەپ، ولاردى جاي قايتالاعان جوق. شەتەل ادەبيەتىنىڭ ءدانىن عانا الىپ، نەگىزىنەن قىتايدىڭ ءداستۇرلى ەستەتيكالىق ءادىسى مەن حالىقتىق مادەني كۇيىندەگى قۇنارعا، ارقا سۇيەندى. مو يان تەرەكتىڭ بايتەرەككە اينالۋى ءۇشىن تامىرىن ءوزى تۋعان جەردەن تەرەڭگە جىبەرۋ قاجەتتىگىن جاقسى بىلگەن. نوبەل سىيلىعىن باعالاۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى روشەللەنىڭ: «ول فانتاستيكا مەن رەالدىقتى ۇشتاستىرۋدا، ءتىپتى ماركەستەن دە وزىپ كەتتى»، – دەۋى، تاعى ونىڭ: «ءىس جۇزىندە مو يان ماركەسكە ەلىكتەگەن جوق، مو ياننىڭ قىتايدا تۋىنداعان وقيعالارعا وزىندىك سۋرەتتەۋ ءادىسى بار قالامگەر»، – دەگەنىنەن-اق بايقاۋعا بولادى.

دەمەك، مو ياننىڭ وزىندىك ستيليستيكاسى مەن ءادىسى بار. مو ياننىڭ ستيليستيكاسى دا كەرەمەت جانە قىزىقتى. ول «جەڭىل» ارقىلى «اۋىردى»، كوڭىلدى ادىسپەن رەنىشتى جاقسى جازا الادى. اق پەن قارانىڭ، ءتاتتى مەن اششىنىڭ، سۇيىسپەنشىلىك پەن ىزانىڭ اراسىن الشاق ەتىپ باياندايدى. قىتايداعى الدەنەشە بايانداۋ ءتۇرىنىڭ (رەال بايانداۋ، ۇعىمدىق بايانداۋ، اڭىستىق بايانداۋ، ستيليستيكالىق بايانداۋ، تاعى باسقالار) ىشىنەن مو يان كوبىنەسە ستيليستيكالىق بايانداۋدى پايدالانادى. بۇل – ونىڭ ءبىر وتكىر قىرى. مو يان پروزاسىن وقىعان جانداردىڭ ەسىنەن «تاريح»، «رەالدىق»، «اۋىل»، «حالىق»، «زورلىق»، «يرونيا» كەتە قويمايدى. مو يان تۋىندىلارى ماتەريالدىق قاسيەتكە يە. ول زاتتىق دۇنيەلەردى تاپتەشتەي جازىپ، سوزدەن ماتەرياعا تەز ءارى تىكە ءوتىپ، ونىسىنان ءار الۋان داۋىستى، ءار ءتۇرلى بوياۋدى شىعارادى.ءتىپتى، ماحابباتتى دا وسىنداي ادىسپەن سۋرەتتەيدى. ول ءبىر سوزىندە: «امەريكانىڭ ۋيليام فولكنەرى مەن كولۋمبيانىڭ گارسيا مار­كەسى ماعان جول كور­سەتىپ، شابىت سىيلا­عا­نىن مويىندايمىن. مەن ولاردىڭ كى­تابىن دەن قويا وقى­ماعانىمىن، بۇرىننان جال­عاسقان اسقاق رۋح ماعان شابىت بەردى. ءبىر جازۋشىنىڭ ءوزى­نە تاۋەلدى مەكەنى بولۋى كەرەكتىگىن ۇعىن­دىردى. ءبىر ادام كۇندەلىكتى تۇرمىستا كىش­ىپەيىلدىكپەن وزگەلەرگە جول بەرۋىنە بو­لادى. ال، ادەبي جاسامپازدىقتا ىرىق­تى تۇردە ويعا العانىن دەربەس ىستەۋى كەرەك ەكەن. وسى ەكى الىپتىڭ جولىن قۋىپ، ار­تىنان ەكى جىل جۇرگەن سوڭ دەرەۋ ءوزىمدى اۋلاق سالۋىم كەرەكتىگىن اڭعاردىم»، – دەگەن ەدى.

– مو يان شىعارمالارى نەگە داۋ تۋدىرادى؟

– مو يان ءاۋ باستان داۋ تۋدىرىپ كەلە جاتقان قالامگەر. ونىڭ وتكەن عاسىردىڭ 80 -جىلدارى جاريالاعان «ءمولدىر سابىزدەگى» قارا بالانىڭ شىندىقتان اسقان سەزىمى مەن اسا كۇشتى جىگەرى ارقىلى ادەبيەت ايدىنىن ءدۇر سىلكىندىرگەن.

كوپتەگەن ادەبي سىنشىلار: «وسى دا ءجون بە؟ ءوستىپ جازعان بار ما؟ «ءمولدىر ءسابىز» دەگەنى نەسى؟»، – دەپ سىنادى. دەگەنمەن، جاڭالىقشىل جاستار وزدەرىنە ءبىر تىڭ جول اشىلعانداي سەزىندى.

ەگەر ۇزاق جىلداردان بەرى جۇڭگو قوعامىندا زور دامۋ­شىلىق پەن ىلگەرىلەۋشىلىك بولماسا، رە­فورما، ەسىك اشۋ بولماسا بۇل سياقتى جازۋ­شىنىڭ دا بولمايتىنىن اقيقات ەدى. اسكەري لاگەردەگى ءبىر سىدىرعى تۇر­مىس بارىسىندا، 1980 جىلدارداعى يدەيا­نى ازات ەتۋمەن ادەبيەت ورلەۋ ءداۋى­ءرىن باسىنان وتكەردى. كۇنى كەشە وزگەلەردىڭ ءاڭ­گىمەسىن قۇلاق تۇرە تىڭداپ، ونى وزگەلەر­گە اڭگىمە قىپ شەرتەتىن بوز جىگىت، وسى كەز­­­دەن باستاپ قولىنا قالام الىپ، حيكاياسىن قاعازعا تۇسىرە باستايدى. باستابىندا ونشا كەرەمەت بولا قويعان جوق. سول كەزدە ادەبيەت: «جاقسى ادام، ىزگى ىستەردى، قاھارماندار مەن وزاتتاردى عانا جازادى» دەپ بىلگەندىكتەن ونىڭ جازعان شىعارمالارىنىڭ ادەبي قۇنى تومەن بولدى.
 كەيىننەن جازۋشىنىڭ ۇس­تازى، ايگىلى جازۋشى شۋي حۋايجۋن وعان شا­بىت بەرۋىنىڭ ناتيجەسىندە «كۇزگى سۋ»، «سارقىلعان وزەن»، «ءمولدىر ءسابىز»، «قىزىل جۇگەرى» سياقتى اڭگىمە-پوۆەسىن جازدادى. «ادەبيەت ادامدى تاربيەلەيتىن كوركەم ونەر قۇرالى» دەگەندى باسقاشا پايدالاندى. ول جۇرتتىڭ نازارىنداعى قالىپتاسقان قاساڭ شىعارما جازۋدىڭ قالىپتارىن بۇزا بىلگەن جاڭاشىل بولدى. سوندىقتان دا مو يان شىعارمالارى جايلى پىكىر الالىعى ءازىر دە بار. بۇل تابيعي دا پايدالى قۇبىلىس. ناعىز جازۋشىلار مۇندايعا توزە الادى، وسىنداي تارتىستا جازۋىن جالعاستىرادى، ادەبيەتكە دەگەن تۇسىنىگىن تەرەڭدەتەدى، تىلدىك سۋرەتتەۋ قۋاتىن مىقتايدى.

– مو ياننىڭ بۇكىل الەمدىك نوبەل ادەبيەت سىيلىعىن الۋى كەزدەيسوقتىق پا؟

– مو ياننىڭ نوبەل سىيلىعىن الۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. ول سۋبەكتيۆتىلىگى، يننوۆاسيالىلىعى، حالىقتىعى، تەنتەكتىگى بار جازۋشى بولعاندىقتان الىپ وتىر. تۋىندىلارىندا وزىنە ءتان دارالىعى بولعانىمەن قوسا ايتارىن باتىل، قاساڭ بەكەمدەگەن، ءبىراق سونى ادەبي ادىس-امالدارمەن ايتا العانى. قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان كەلەڭسىز ماسەلەلەرىندەگى وتكىر ديالوگتاردى قورىقپاي بايانداعانى، ءتىپتى ءداستۇرلى داعدى كوتەرمەيدى-اۋ دەيتىن ۇياتتى مەنيۋلەردى دە تارتىنباي سۋرەتتەگەنى ءۇشىن الىپ وتىر.

تاپقىرلىق، جاسامپازدىق، يننوۆاسيالىق دەگەن بۇرىنعى ولشەمدى، ەسكى ەرەجەنى، داعدىلى باعدارلامانى، قالىپتاسقان كوزقاراستاردى تاس تالقان ەتەدى. «بۇزۋ سيپاتتى جاسامپازدىق» دەگەن وسى. ونىڭ سىيلىق العان تۇستاعى بەينەسىنەن دە كوپ نارسەنى بايقاۋعا بولادى. سىيلىق جاريالانعاندا مو يان ۇستامدى، بايسالدى پوزيسيادا بولدى. تەگى ديحان جازۋشى قاراپايىم دا ەڭبەكقور كەلبەتىن ساقتاي ءبىلدى.

– مو ياننىڭ ءتولقۇجاتىنا اينالعان «قىزىل گاۋليان اۋلەتى» رومانى تۋرالى نە ايتاسىز؟

– 1987 جىلى «قىزىل گاۋليان اۋلەتى» رومانى جارىق كوردى. ول – «قىزىل گاۋليان»، «گاۋليان اراعى»، «گاۋليان جانازاسى»، «يت سوقپاعى»، «يت تەرىسى» سياقتى بەس ۇلكەن (پوۆەست) تارۋدان قۇرالعان. كەيىننەن اتاقتى رەجيسسەر جاڭ يمومەن بىرگە «قىزىل گاۋلياندى» كوركەمفيلم سەنارييىنە اينالدىرىپ بەرلين كينو فەستيۆالىنىڭ «كۇمىس – ايۋ» سىيلىعىن جەڭىپ العان.

مو ياننىڭ «قىزىل گاۋليانى» رومان جازۋدىڭ جاڭا جولىن سالعان، بۇرىنعى سىزىقتىق ەۆوليۋسيالىق بايانداۋدى بۇزعان شىعارما. «قىزىل گاۋليان» «مەنىڭ اتام، مەنىڭ اجەم» دەپ باستاپ ولاردى باتىر ءبىراق وڭباعان ەتىپ سۋرەتتەيتىن ءبىر ءتۇرلى جات تا وزگەشە تاسىلمەن جازىلعان، وقىرماندى لاۋلاعان ءورت ىزىمەن، تاڭعاجايىپ تاريحي بولمىستارىمەن باۋراپ اكەتەتىن، وزگە پروزالارعا ۇقسامايتىن شىعارما. «قىزىل گاۋليان» – جاپونياعا قارسى سوعىس كەزەڭىن تاريحي ارتقى كورىنىس ەتەدى. باس كەيىپكەر ءيۇي جاناۋ – قىزۋقاندى، ادىلەتشىل، قوتيىنداۋ جىگىت. ول تالايدان جەسىر كەلە جاتقان شەشەسىمەن ويناعان حىشاڭدى (بۋدداشىل موناح) ولتىرەدى، ارتىنان شەشەسى دە اسىلىپ ولەدى. ايەل ءۇشىن كىسى ءولتىرىپ، ءورت قويىپ، داي ءفىڭلياندى تارتىپ الادى. ءوش الۋ ءۇشىن قاتتى ماشىقتانىپ، حۋا بوزى توبىن قۇرتادى. ءبىر اۋىل بويجەتكەنىنىڭ ارى ءۇشىن ءوز كوكەسىن اتىپ تاستايدى. ويناسىنان بالا ءسۇيۋ ءۇشىن قاتىنىن تاستايدى. ۇلتتىڭ ۇلى ءىسى ءۇشىن جاپونياعا قارسى اتتانادى، ءبىراق بۇكىل اسكەرىمەن قوسا جويىلادى. دەمەك، ءيۇي جاناۋ مەن داي فىڭلياننىڭ اڭگىمەسى ارقىلى ۋاقىت پەن كەڭىستىكتى الما كەزەك اۋىستىرا وتىرىپ، سانا اعىسىن كورسەتۋ ءتاسىلىن پايدالانىپ، ءبىر اۋىلداعى ءومىر جىرىن وقىرمانعا كولدەنەڭ تارتادى. مۇنىڭ سيۋجەتتىك قۇرىلىمى مەن كەيىپكەر تۇلعالارىندا تىم عاجايىپ، ەرەكشەلىك جاتقانى جوق. باياعى قانعا بوككەن دالا، ىس پەن جالىن قاپقان اسپان-كوك، كەك پەن جاناشىرلىق كەرنەگەن كەۋدەلەر، جاۋىزدىق پەن ادامشىلدىقتىڭ ارپالىسى. ءبىراق ونىڭ ادامدى تاڭقالدىراتىن عاجاپ تارتىمدىلىعى مىنادا ەدى. اۆتور وقىرماندى تاريحتىڭ بەل ورتاسىنا الىپ كىرىپ، وعان راسيونالدىق جۇيكەسى مۇلدە ۇيىعانداي، ءبارىن كورىپ، ەستىپ تۇرعانداي، مۇرنىنا  ءيىسى، اۋزىنا ءدامى كەلگەندەي كۇي كەشتىرەدى. تاريحتى سۋبەكتيۆتەستىرەدى، رۋحانيلاستىرادى، بەينەلەستىرەدى. سول ارقىلى وقىرماندى كورۋ مەن وقۋعا عانا شەكتەپ قويماي، گاۋليان اتىزىندا تىنىستاتىپ، ءتاتتى ءلاززاتقا باتىرىپ، ءتىل جەتپەس سىرلى كەشىرىممەن بالقىتىپ جىبەرەدى. قىزىل گاۋلياندى ميلليونداعان جاننىڭ بەينەسىنە اينالدىرادى. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە، رومانداعى اراق اشىتۋ جونىندەگى جۇرتقا تاراپ جۇرگەن اڭگىمەنىڭ توركىنى «اراق قۇدايى دۋ كاڭ» جونىندەگى اڭىزدا جاتقانى شىندىق. سوندىقتان ول تۋرالى ەشقانداي حان ۇلتىن ماسقارالاپ، ولاردى رەنجىتكەن ەمەس.  مو يان بۇل اڭىزدى تەك شىعارماسىنا ءبىر قىرىنان ادەيى پايدالانعان.

– قىزىل «گاۋليان» دەگەن نە نارسە. وقىرماندارعا تۇسىندىرە كەتسەڭىز؟

– «گاۋلياڭنىڭ» اعىلشىنشا اتاۋى (Sorghum bicolor (L.) Moench) قىتايشا گاۋلياڭنىڭ اعىلشىنشا اتاۋى (S.bicolor var.kaoliang). بۇل وسىمدىكتىڭ ۇزاق تاريحى بار. ءاۋ باستا افريكادا وسكەن جابايى وسىمدىكتىڭ ءبىر ءتۇرى. كەيىننەن ينديادا اپارعان، ودان كەيىن قىتايعا اكەلىنگەن. گاۋلياڭ جالپى 17 تۇرگە بولىنەدى. ال دانەگىنىڭ تۇسىنە قاراپ قىزىل، سارى، اق دەپ ءۇش تۇرگە بولەمىز. ءدانى بىلاي قاراعاندا جۇگەرىگە ابدەن ۇقسايدى. ونىڭ بويىنىڭ بيىكتگى 5 مەترگە (ەڭ قىقاسى 2 مەتردەن كەم ەمەس) جەتەدى، تىك وسەدى، ءدىڭى (ديامەرى) 3-5 سم بولادى. اق گاۋلياڭنان قانىت، كۇرىش وندىرەدى، سونىمەن بىرگە مال جەمدەرى، سىپىرتقى جاسالادى. كەپتىرگەننەن كەيىن ودان ءدارى جاسايدى. بۇل ءدارىنىڭ ەمدىك قاسيەتى – وكپەدەگى قاقىرىقتى ءتۇسىرىپ، نەرۆتى تىنشتاندىرادى. بۇگىنگى كۇندە گاۋلياڭ – «ماۋتاي»، «ءلۇي جوۋ» ماركالى اتاقتى جۇڭگو اراقتارىنىڭ شيكى زاتى بولىپ وتىر. جۇڭگو وسى گاۋلياڭنان اراق جاساعالى 700 جىلدان استام تارحى بار ەل. 1950 جىلدارى مۋىنا (15 مۋ 1 گەكتكرعا تەڭ) 73 كەلوگرامم ءونىم السا، بۇگىنگى تاڭدا قىتايلار ودان مۋىنا 373 كەلوگرامم ءونىم الۋدا. ول قۇرعاق جانە تۇزدى جەرلەردە وسە بەرەدى. بۇگىندە ازيادا 75 پايىز وندىرىلسە، سونىڭ نەگىزگى پايىزى قىتايدا وندىرىلەدى. گاۋلياڭ قىتايدىڭ شىعىس تەرىستىك ولكەلەرى مەن باتىس وڭتۇستىك رايوندارى جانە ىشكى مونعول جانە حۋبي پرۆنسياسىندا وسەدى. افريكادا 15 پايىز وسەدى. امەريكا قۇرلىعىندا 9 پايىز وندىرىلەدى، ولار بۇنى جەم رەتىندە پايدالانادى. گاۋلياڭدى استىق رەتىندەدە پايدالانادى. ول بيداي، كۇرىش،  جۇگەرىدەن سوڭعى ءتورتىنشى ورىندى يلەنەتىن ازىقتىق.

– مو ياننىڭ جاسامپازدىق جولىنا توقتالا كەتسەڭىز؟

– مو يان 1981 جىلى كۇزدە «كوكتەمگى ءتۇننىڭ جاڭبىرى قۇيا باستادى» اتتى تىرناقالدى اڭگىمەسىن جاريالاعان ەدى. 1982 جىلى «سۇيكىمسىز جاۋىنگەر» مەن «بالا ءۇشىن» دەيتىن اڭگىمەلەرى جارىق كوردى. وسىدان كەيىن كەزەك-كەزەك «ماقتا ساتۋ داڭعىلى»، «حالىق اۋەنى»، «ارالداعى جەل»، «جاۋىنداعى وزەن» دەيتىن اڭگىمەلەرى وقىرماندارمەن قاۋىشتى.

1985 جىلى «ءمولدىر ءسابىز» حيكاياتى جاريالانا سالا «جاڭعىرىق» شىقتى دا، وسىعان وراي ارنايى سەمينار ءوتتى. وسى جىلى ءارتۇرلى باسىلىم «دوپ جاسىن»، «التىنشاش بوبەك» حيكاياتتارى مەن «سۋالعان وزەن»، «ەسكى مىلتىق»، «بوران»، «ءۇش ات»، «كۇزگى سۋ» اتتى اڭگىمەلەرىن جارىسا جاريالاي باستادى.

1989 جىلى مو يان تايۆاننان اڭگىمەلەر سىيلىعىن الدى، ءارى حيكاياتتار جيناعى مەن «سەنىڭ قىلىعىڭ ۇرەيلەندىرەدى» اتتى حيكاياتىن وقىرماندارعا ۇسىندى.

1991-1999 جىلدارى مو ياننىڭ «اراق ەلى»، «وتشاڭ اۋلەتى»، «ەت جەڭدى»، «قىزىل اعاش» اتتى روماندارى، «اق ماقتا» باستاعان وننان استام حيكاياتى مەن «بالىق بازارى» قوستاعان جيىرماعا جۋىق اڭگىمەسى جارىق كوردى. قىتايدا «كوپشىلىك ادەبيەت سىيلىعىن» ەنشىلەدى.

2000 جىلى «قىزىل گاۋليان اۋەلتى» «ازيا اپتالىعى» تاراپىنان حح عاسىردىڭ حانزۋ تىلىندەگى ءجۇز ۇزدىك پروزاسىنا ەندى. كەلەسى جىلى «ساندال ازابى» تايۆان گازەتتەر قۇراماسى تاراپىنان جىلدىڭ ەڭ ۇزدىك كىتابى سىيلىعىن الدى. 2003 جىلى «ساندال ازابى» ءديڭجۇن قوس جىلدىق ادەبيەت سىيلىعىنا يە بولدى. 2006 جىلى «ءومىر مەن ءولىمنىڭ كۇرەسى» اتتى رومانى فۋكۋوكا ازيا مادەنيەتى سىيلىعىنا قول جەتكىزدى. وسى جىلى تاعى چيڭداۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى بولدى.

2007 جىلى «سويلە مو يان» اتتى ءۇش تومدىق مو ياننىڭ ىشكى دۇنيەسىن جايىپ بەرەتىن شالقىمالار جيناعى جارىق كوردى. 2008 جىلى «ءومىر مەن ءولىمنىڭ كۇرەسى» اتتى تۋىندىسى ەكىنشى كەزەكتى «قىزىل سارايداعى ءتۇس سىيلىعىن» الدى. 2009 جىلى بولەك تاسىلدە جازىلعان، ءتورت ۇزاق حات پەن ءبىر درامادان تۇراتىن «باقا» رومانى وقىرماندار قولىنا ءتيدى.

2011 جىلى «باقا» رومانى سەگىزىنشى كەزەكتىك ماۋ ءدۇن ادەبيەت سىيلىعىنا يە بولدى جانە مو يان جۇڭگو جازۋشىلار قوعامى ءتوراعاسىنا ورىنباسارلىققا سايلاندى. مو يان شىعارمالارىنىڭ تالايى ەۋروپا تىلدەرىنە اۋدارىلعان. تۋىندىلارىنىڭ تارالىمى ەڭ جوعارى بولدى.