وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن جابايى المانىڭ ەۆوليۋسيالىق تاريحىن زەرتتەۋ كەزىندە شەتەل عالىمدارى الەمدەگى الما اتاۋلىنىڭ ارعى اتاسى قازاقستاندا، ونىڭ ىشىندە الماتىدا ەكەنىن عىلىمي دەرەكتەرمەن دالەلدەدى. ياعني المانىڭ وتانى – الاتاۋ! گەنەتيك عالىمداردىڭ «Nature Communications» جۋرنالىندا جاريالانعان زەرتتەۋى بويىنشا، «Malus domestica» اتتى الما سۇرىبى ءبىزدىڭ ەلىمىزدەن تاراعان. المانىڭ وسى تۇرلەرى اتاقتى جىبەك جولىمەن شىعىس پەن باتىس ەلدەرىنە جەتكەن. ارى قاراي الاتاۋ الماسى امەريكانى جاۋلاعان. كەيىننەن ولار جابايى المانىڭ گەندەرىن پايدالانىپ، وسى جەمىستىڭ نەشە ءتۇرلى سۇرىپتارىن العان. ال المانىڭ ­وتانى الماتىداعى جابايى الما اعاشى 1793 جىلى وعان العاش سيپاتتاما بەرگەن رەسەي بوتانيگى يوگانن سيۆەرستىڭ قۇرمەتىنە «سيۆەرس الماسى» (Malus siversii) دەگەن اتاۋ الدى. بۇل الما سۇرىبى 950-1250 مەتر بيىكتىككە دەيىنگى الاتاۋدىڭ بوكتەرىندە وسەدى. ونىڭ عاجايىپ ءدامى مەن جەمىسىنىڭ ەرەكشە ىرىلىگى دە وسىنداي اۋماقتا وسكەندىكتەن بولاتىن. ال ءقازىر ميلليونداعان جىلدار بويى وسى ءوڭىردى مەكەن ەتكەن الما باعى جويىلۋعا شاق تۇر.

سوڭعى جىلدارى قوعام بەلسەن­دىلەرى «الماتىنىڭ سيمۆولى، قازاقستاندىقتاردىڭ ماقتانىشى بولعان ايگىلى اپورت جويىلدى» دەپ دابىل قاعۋدا. «ولاردىڭ بۇل الاڭداۋشىلىعى نەگىزسىز ەمەس» دەيدى ەكولوگيا جانە ورنىقتى دامۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ورتالىق ازيا وڭىرلىك ەكولوگيالىق ورتالىعى باسقارۋ كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، بەلگىلى عالىم قۇرالاي كارىبايەۆا. «ءبىر كەزدەگى جاسىل جەلەككە ورالعان ارۋ قالانىڭ ىشىندەگى ساياباقتار وتالىپ، ورنىنا ءزاۋلىم عيماراتتار سالىندى. ول تۇرماق، ەرەكشە قورعالاتىن اۋماق ساناتىنداعى الاتاۋ بوكتەرىنە ءزاۋلىم سارايلار سالىنىپ، الما باعى اياۋسىز قيراتىلدى. سونىڭ سالدارىنان الما تۇرلەرىنىڭ اتاسى – الماتى اپورتى جويىلىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا تۇر» دەيدى ول.

بۇگىنگى كۇنى الەمدەگى بارلىق الما سۇرىپتارىنىڭ ءتۇپ توركىنى سانالاتىن سيۆەرس الماسى تەك ىلە الاتاۋى ۇلتتىق قورىعىندا وسەدى. مۇنداعى القاپتىڭ 1،5 پايىزىن جابايى الما اعاشى الىپ جاتىر. قازىرگى ۋاقىتتا وسى القاپتى ساقتاپ قالۋ ماسەلەسى عالىمداردى قاتتى الاڭداتىپ وتىر. «ەگەر المانىڭ اتاسى جويىلىپ كەتسە، از ۋاقىتتان كەيىن ولاردىڭ باسقا تۇرلەرى دە جەر بەتىنەن جويىلادى» دەيدى عالىم.

ال قازاق جەمىس جانە ءجۇزىم شا­رۋا­شىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ كانديداتى گۇلشاريا قايىروۆانىڭ ايتۋىنشا، «اپورت جوعالعان جوق، ونى قايتا جاڭعىرتۋعا بولادى. ءبىراق بۇل سورتتى قالپىنا كەلتىرۋدى جانە ونىڭ باقتارىنىڭ كولەمىن كەڭەيتۋدى عالىمداردىڭ ۇسىنىستارى مەن جوباسىنا سايكەس جۇزەگە اسىرۋ كەرەك».

بۇل ءۇشىن ەڭ الدىمەن المانىڭ گەنە­تيكالىق ءتۇپ-تامى­رى – جابايى الما باعىن ساقتاپ قالۋ قاجەت. ويتكەنى «قازاق­ستاننىڭ جابايى جەمىستى ورماندارى ەرەكشە گەنەتي­كالىق رەسۋرستاردىڭ قويماسى بولىپ تابىلادى. سيۆەرس الماسىنىڭ گەنە­تيكالىق الەۋەتى نەگىزىنەن ىلە جانە جوڭعار الاتاۋلارىنىڭ كليماتتىق جاعدايىنا بەيىمدەلگەن» دەيدى گ.قايىروۆا.

الايدا گۇلشاريا نۇرساپا قىزى­نىڭ ايتۋىنشا، جابايى جەمىستەردىڭ بيوالۋانتۇرلىلىگىن ساقتاۋ جونىندەگى قاجەتتى شارالاردى جۇرگىزبەسەك، 2030 جىلدارعا قاراي الما اۋماقتارىنىڭ ۇشتەن بىرىنەن ايرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن. «قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى، كليماتتىق وزگەرىستەر سەبەبىنەن بۇل تابيعي گەندىك قورىمىزداعى الەمگە تانىمال سۇرىپتار ءوز يممۋنيتەتىن جوعالتىپ، دەگراداسياعا ۇشىراۋدا» دەيدى ول. ونىمەن قوسا سوڭعى جىلدارى رەسپۋبليكاداعى جەمىس كوشەتتەرىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان باكتە­ريالدىق اۋرۋلاردىڭ تارالۋ دەڭگەيى ارتىپ كە­لەدى. سون­دىقتان جەمىس شا­رۋاشىلىعى يندۋس­ترياسىنىڭ دامۋى مەن ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتا­ما­سىز ەتۋ ءۇشىن قازاقستاندىق جابايى جەمىس ورماندارىن ساقتاپ قالۋدىڭ وزەكتىلىگى كۇن تارتىبىندە تۇر.

وسى تۇستا قازاق جەمىس جانە ءجۇزىم شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ءبىرىنشى ديرەكتورى، عالىم-سەلەكسيونەر ايماق جانعالييەۆتىڭ ەسىمىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. ول دامدىك ساپاسى جوعارى ءىرى جەمىس بەرە الاتىن، گەنەتيكا­لىق ماتەريالدارى مادەني المالار سۇرىپتارىن قۇرۋعا نەگىز بولاتىن ەليتالىق الما اعاشتارىن انىقتاۋ جونىندە ءىرى زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. 1990-2005 جىلدار ارالىعىندا اكادەميك ا.جانعالييەۆ ءتۇرلى ەلدەردىڭ (اقش، ۇلىبريتانيا، فرانسيا جانە ت.ب.) عالىمدارىمەن بىرىككەن ەكسپەديسيالار ۇيىمداستىردى. سونىڭ ناتيجەسىندە گەنەتيكالىق زەرتتەۋلەر ءۇشىن باعالى مالىمەتتەر جينالدى. فرانسيانىڭ عالىم-بيولوگى كاترين پەكس حا­لىقارالىق فەستيۆالدەردە جۇلدە العان سيۆەرس الماسى تۋرالى «جەر جۇماعى قازاقستاندا» اتتى دەرەكتى فيلم ءتۇسىردى.

ادامنىڭ تەك-تامىرى، گەنەتيكا­لىق تاريحى بولاتىنى سياقتى، ءوسىم­دىكتەردىڭ دە گەندىك تەگى، قورى بو­لا­دى. ەكولوگيا­لىق جاعدايدىڭ بارعان سايىن كۇردەلەنۋىنە بايلا­نىس­تى ءوسىم­دىكتەر دۇنيەسىنىڭ گەندىك قورىن ساقتاپ قالۋ ماسەلەسى وزەكتىلەنىپ وتىر.

– جەمىس شارۋاشىلىعىندا جاڭا سۇرىپتاردى الۋ، ولاردىڭ توزىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن گەندىك قور پايدالانىلادى. مۇنداي گەندىك قور ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ تابيعي ورتاسىندا (in situ)، سودان كەيىن كوللەكسيالاردا، سۇيىق ازوتتاعى گەرموپلازمانىڭ كريوبانكىندە (in vitro) ساقتالادى. عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەرىندە گەندىك قوردى ساقتاۋ ءۇشىن تۇراقتى قارجىلىق قولداۋ قاجەت. زەرتتەۋلەرگە جاس مامانداردى تارتۋ، جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردى يگەرۋ دە قارجىلىق قولداۋعا مۇقتاج. بۇل رەتتە ۇكىمەتتىڭ 2002 جىلعى 29 جەلتوقسانداعى ۇلتتىق گەندىك قويما قۇرىلىسىن سالۋ تۋرالى №1429 قاۋلىسىن جۇزەگە اسىرۋ ماڭىزدى، – دەيدى گ.قايىروۆا.

دەگەنمەن، بۇل باعىتتا اتقارىلعان شارالار ءالى دە ماردىمسىز ەكەنى نارىقتى جۇڭگو الماسى جاۋلاپ ال­­عانىنان-اق بايقالىپ وتىر. ەكس­پورتقا شىعارۋدى ايتپاعاننىڭ وزىندە، ءوز ەلىمىزدى تابيعي تازا ونىممەن نەگە قامتاماسىز ەتە الماي وتىرمىز؟ ­ەلباسى ن.نازاربايەۆتىڭ «قازاقستان – 2050» ستراتەگيالىق باعدارلاماسىندا ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ جونىندە بەرگەن تاپسىرمالارىنىڭ ىشىندە اپورت الماسىن قايتا جاڭعىرتۋ دا اتالعان بولاتىن. ماسەلەن، قازاقستان حالقىنىڭ جەمىس-جيدەك، ءجۇزىم داقىلدارىنا ناقتى سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن جىلىنا 800 مىڭ توننا جەمىس ءونىمى، ال فيزيولوگيالىق تۇتىنۋ نورماسىنا سايكەس 1،2 ملن توننا جەمىس ءونىمى قاجەت ەكەن. ال ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، 2016 جىلى جەمىس-جيدەك ءوندىرۋ 334،7 مىڭ توننانى قۇراعان، ادام باسىنا شاققاندا 18،8 كيلوگرامنان كەلەدى (سۇرانىستىڭ جارتىسىنا دا جەتپەيدى). بۇل ستاتيستيكا رەسپۋبليكاداعى جەمىس-جيدەك ءوندىرىسىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىن كورسەتەدى. وسىدان بارىپ جەتىسپەيتىن ءونىم سىرتتان اكەلىنبەگەندە ءقايتسىن؟

– سوندىقتان جەمىس جانە ءجۇزىم شا­رۋاشىلىعىن دامىتۋ ستراتەگياسى­نىڭ نەگىزى جەمىس وسىرەتىن اۋدان كولەمىن ۇلعايتۋ بولۋى كەرەك، – دەيدى گ.قايىروۆا. – رەسپۋبليكادا 60 مىڭ گەكتار الما باعى جانە 25-30 مىڭ گەكتار جۇزىمدىك، ولاردىڭ ورتاشا ونىمدىلىگى گەكتارىنان 150 سەنتنەر بولسا، قازاقستان جىل سايىن 900،0-1150،0 مىڭ توننا جەمىس جانە ءجۇزىم وسىرە الادى. ءوز ءوندىرىسىمىز ارقىلى حالىقتىڭ سۇرانىسىن تولىق قاناعاتتاندىرا الامىز.

سوڭعى جىلدارى وتاندىق ­تاۋار وندىرۋشىلەردىڭ بەتى بەرى قاراپ، الما سۇرىپتارىنىڭ ءوندىرىسى جاندانا باستاعانى بايقالادى. قازاق جەمىس جانە ءجۇزىم شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى عالىمدارىنىڭ كوپ جىلدىق جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە اپورتتىڭ 115 تۇردەن تۇراتىن كوللەكسياسى قۇرىلعان ەكەن. «اپورت سورتىن ءوسىرۋ جانە ساقتاۋ تەحنولوگياسى» اتتى باسىلىم جارىق كورگەن. بۇل ۇسىنىستاردا، ونىڭ ەڭ جاقسى تۇرلەرىن ىرىكتەپ الۋدىڭ قاجەتتىلىگى، كوبەيتۋ تەحنولوگياسى، اپورت باقتارىن قولايلى ايماقتاردا دۇرىس ورنالاستىرۋ، اگروتەحنيكالىق كۇتىم، ­زيانكەستەر مەن اۋرۋلاردان قورعاۋ، توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعىن ارتتىرۋ، سۋارۋ ءتارتىبى جانە ۇزاق ساقتاۋدىڭ شارالارى بەرىلگەن. «قازىرگى كەزدە بۇل ۇسىنىستاردى جەتىلدىرۋ بويىنشا ءارتۇرلى تەلىتۋشىلەردى، تىڭايتقىشتاردى قولدانىپ، ين­نو­ۆاسيالىق نەگىزدە زەرتتەۋلەر ءجۇر­گىزىلۋدە» دەيدى ينستيتۋت باسشىسى.

اتاپ ايتقاندا، الما سۇرىبىنىڭ ەڭ جاقسى كلوندارىن ميكروكلونداۋ ارقىلى اپورتتىڭ پروبيركاداعى «جاڭا وسىمدىگى» الىندى. ول ءقاۋىپتى ميكروورگانيزمدەردەن تازارتىلعان جانە ءتۇپنۇسقا اعاشتىڭ شارۋاشىلىق جانە بيولوگيالىق قاسيەتتەرىن ساقتاعان. 2015 جىلى اپورت سۇرىبىن كوبەيتىپ، تاراتۋعا ارنالعان ارنايى ب ا ق وتىرعىزىلعان. سونداي-اق ­ينستيتۋت عالىمدارى سەلەكسيالىق جۇمىستار جۇرگىزۋدە. جابايى اپورت سۇرىبىن باسقا تۇرلەرمەن بۋدانداستىرۋ ناتيجەسىندە تالعارلىق، اگات، اينۇر، ايگۇل، ارداگەر، گوريسۆەت، كۇلاش، نۇرگۇل جانە ت.ب. جاڭا سۇرىپتار الىنىپتى. اتالمىش ­ينستيتۋت باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا، اپورت وسىرۋمەن اينالىساتىن فەرمەرلەر مەن شارۋالارعا مەملەكەتتىك جاردەم كورسەتۋ ارقىلى وسى بىرەگەي سۇرىپتى قايتا جاڭعىرتۋعا بولادى. ول ءۇشىن ارنايى سۋبسيديا ءبولۋ جانە ت.ب. قولداۋ شارالارى قاجەت. سەبەبى جەمىس ءوسىرۋ بىردەن پايدا اكەلمەيدى، شىعىنى كوپ، ۇزاق باپتاۋدى تالاپ ەتەتىن جۇمىس.

گەندىك رەسۋرستاردى دۇرىس پايدالانۋ سەلەكسيالىق جۇمىستار ناتيجەسىندە جاڭا ونىمدەر بەرەدى، مادەني داقىلداردىڭ توزىمدىلىگى مەن ونىمدىلىگىن كوتەرەدى، ازىق-تۇلىكتىڭ ەكسپورتتىق الەۋەتىن قامتاماسىز ەتەدى. سوندىقتان وسىمدىكتەر دۇنيەسىن جويىلىپ كەتۋدەن، زاقىمدانۋدان، اۋانىڭ لاستانۋىنان جانە وزگە دە ­زياندى اسەرلەردەن ۇنەمى قورعاۋ كەرەك. اۋىل شارۋاشىلىق داقىلدارىنىڭ جابايى تۋىستارىن پايدالانۋدىڭ تيىمدىلىگىنە مىسال كەلتىرە كەتەيىك: اقش-تا مادەني داقىلداردىڭ جابايى تۇرلەرىن پايدالانۋدان جىلىنا 340 ميلليون دوللار تابىس تۇسەدى، پوميدوردىڭ دامدىك ساپاسىن جاقسارتاتىن 1 گەندى ەنگىزۋ جىلىنا 5-8 ملن دوللار كىرىس اكەلەدى. اقش-تىڭ دارى-دارمەك نارىعىنىڭ 50 پايى­زى وسىمدىكتەردىڭ گەنەتيكالىق رەسۋرس­تارىن پايدالانادى. ن.ي.ۆاۆيلوۆ اتىنداعى بۇكىلرەسەيلىك وسىمدىكتانۋ ينستيتۋتىنىڭ گەنەتيكالىق بانكىندە قۇنى 8،0 ترلن اقش دوللارىنا تەڭ وسىمدىكتەر كوللەكسياسى جيناقتالعان (بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك بيۋدجەتىنەن اناعۇرلىم جوعارى).

بۇۇ-نىڭ بيولوگيالىق ءالۋانتۇر­لىلىك تۋرالى كونۆەنسياسىندا «جەر بايلىعىنىڭ ەڭ ماڭىزدىسى بار­لىق حالىقتار مەن ۇرپاقتار ءۇشىن وسىمدىكتەردىڭ گەنەتيكالىق رەسۋرس­تارىن ساقتاۋ» دەپ جازىلعان. سوندىقتان الەمدەگى مەملەكەتتەر دامي­مىز دەپ قورشاعان ورتانى قورعاۋدى شەتكە ىسىرىپ قويعان جوق. ازىرگە قازاقستاننىڭ وسىمدىك قورى قورعاۋعا مۇقتاج قال­پىندا. قالانىڭ تاۋ بەتكەيىنەن وتاپ تاستالعان الما باقتارى ەندى قالپىنا كەلمەيدى. ماسەلەن، 1970 جىلعى جەمىس اعاشتا­رىنىڭ ساناعى بويىنشا، الماتى وبلىسىندا 3 ملن 51 مىڭ اپورت اعاشى وسكەن (بۇكىل رەسپۋبليكاداعى المانىڭ 80 پايىزى). ءقازىر ولار 100 مىڭعا جەتە مە، جەتپەي مە – بەلگىسىز.

بۇل ءبىر جاعىنان ءتيىستى زاڭنا­مالىق قور­عاۋ­دىڭ جوقتىعىنان دا ورىن الۋدا. جەر كودەكسىندەگى شيكىلىكتىڭ سالدارىنان قورىق­تارىمىز تالاي جەرىنەن ايرىلىپ قالدى. ماسەلەن، قازىرگى كۇنى ىلە الاتاۋىنىڭ قۇرامىنداعى ۇلتتىق پاركتىڭ 11 مىڭ گەكتار جەرىن كوك­جايلاۋ تاڭ شاڭعىسى كۋرورتى قۇ­رىلىسىنا بەرۋ قاراستىرىلعان. بۇل جاعدايدا 27 گەكتار تاۋلى ورمان جويىلادى، ونى ورنىنا كەلتىرۋ ءۇشىن كەمىندە 150 جىل كەرەك. ەگەر كەزىندە «وسىمدىكتەر دۇنيەسىن قورعاۋ تۋرالى» جەكە زاڭ بولعاندا الماتىداعى الما باعىنىڭ بەلدەۋى ءبىرشاما ساقتالىپ قالار ما ەدى. سونداي-اق بۇگىنگى كۇنى قورشاعان ورتانى قورعاۋ ماسەلەسى اۋىل شارۋاشىلىعى، يندۋستريا جانە دامۋ مينيسترلىكتەرىنىڭ قۇزىرەتىنە كىرەدى. ستراتەگيالىق رەسۋرس سانالاتىن بيولوگيالىق بايلىعىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن دەربەس مينيسترلىك قايتا قۇرىلسا ارتىق­تىق ەتپەس ەدى. گەنە­تي­كالىق رەسۋرستاردى پايدالانۋدا اشىق­تىقتىڭ بولۋى، تۇ­راقتى مونيتورينگ جاسالۋى دا كەزەك كۇتتىر­مەيتىن مىندەتتەردىڭ ءبىرى. جاسىل ەكونوميكا جاسىل الەمنەن تىس جاسالمايدى ەمەس پە.

بۇگىنگى كۇنى جابايى المالاردى ساقتاۋ باعىتىنداعى جۇمىستار نەگىزىنەن حالىقارالىق جانە رەس­پۋبليكالىق عىلىمي جوبالار، دۇنيەجۇزىلىك دامۋ بانكى گرانتتارى اياسىندا جۇرگىزىلۋدە. وسى ورايدا ەكولوگ-عالىم ق.كارىبايەۆانىڭ «ۇكىمەت دەڭگەيىندە ۇلتتىق پاركتەرگە ارنالعان عىلىمي باعدارلاما جاسالىپ، ونى قورعاۋ جۇمىسى بويىن­شا جوسپارلى جۇمىس جۇرگىزىلۋگە ءتيىس. وسى جابايى المانىڭ نەگىزىندە قازاقستاننىڭ بارلىق اۋماعى جانە بۇكىل دۇنيەجۇزى ءۇشىن مادەني الما سۇرىپتارىن الۋعا بولادى. سونداي-اق اپورتتى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن جابايى الما تۇرلەرىن ساقتاۋدىڭ جاڭا ادىستەرى مەن قۇرالدارىن ازىرلەۋ جانە ەنگىزۋ، رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى دەڭگەيدە تابيعاتتى پايدالانۋدى رەتتەۋ شارالارىن جەدەل جۇرگىزۋ قاجەت» دەگەن ۇسىنىسى ەسكەرىلۋگە ءتيىس.

البەتتە، اپورتتى قايتا جاڭ­عىرتۋ عالىمداردىڭ عانا شارۋاسى ەمەس. سوڭعى جىلدارى جەكەلەگەن كاسىپكەرلەر دە الما وسىرۋگە دەن قويا باستادى. بۇل رەتتە الما­تىداعى قازاق جەمىس جانە ءجۇزىم شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى جانە وڭىرلىك ەكولوگيالىق ورتالىق ماماندارى جەمىس باقتارىن ءوسىرۋ، ارنايى گرانتتارعا قول جەتكىزۋ، باۋ-باقشا قوجالىعىن قۇرۋ، ەكوتۋريزممەن اينالىسۋ، مەكتەپتەردى كوگالداندىرۋ، المانىڭ زيانكەستەرىمەن كۇرەسۋ جونىندە ءتيىمدى اقىل-كەڭەس بەرە الادى.

قورىتا ايتقاندا، جۇماقتىڭ جەمىسى جەر جانناتى جەتىسۋعا قايتا ورالسىن دەسەك، اتقاراتىن شارۋا شاش ەتەكتەن. ول ءۇشىن، ەڭ باستىسى، تۋعان جەرىمىزدە وسكەن ءاربىر تال اعاشتى ماپەلەۋ، قورعاۋ ءارقايسىمىزدىڭ مىندەتىمىزگە اينالۋعا ءتيىس. بايلىعىمىزدان ايرىلماي، بارىمىزدى باعالاي بىلەيىك.

دينا يمامبايەۆا