قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ «قازاقستان -2050» ستراتەگياسى. قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا: «ءبىز ءالىپبيىمىزدى لاتىن قارپىنە، لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋگە كىرىسۋىمىز كەرەك. بۇل الەممەن بىرلەسە تۇسۋىمىزگە، بالالارىمىزدىڭ اعىلشىن ءتىلى مەن ينتەرنەت ءتىلىن جەتىك يگەرۋىنە، ەڭ باستىسى –قازاق ءتىلىن جاڭعىرتۋعا جاعداي تۋعىزادى»، -دەگەن ەدى. سول ۋاقىتتان بەرى حالىق وسى ۇسىنىستى تالقىلاپ، باسقا مەملەكەتتەردىڭ ىس-تاجىريبەلەرىن زەرتتەپ، ءبىر ءتۇيىندى پىكىرگە توقتالاتىن ۋاقىت تا جەتتى. ەڭ باستىسى – ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءبىر الىپبيدەن ەكىنشى الىپبيگە كوشۋدىڭ ءبىر ەمەس، ەكى بىردەي تاجىريبەسى بار. مىسالى، 1926 جىلى قازاقستاندا اراب گرافيكاسىنان – لاتىن الىپبيىنە، ال لاتىن الىپبيىنەن بۇگىنگى كيريلليساعا كوشۋ 1937 جىلى باستالىپ، ول 1940 جىلى تولىق اياقتالعان بولاتىن. ەلباسى وسى جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا وسى ماسەلەگە ناقتى كىرىسۋ كەرەكتىگىن اتاپ ايتتى. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ جونىندەگى ارنايى جۇمىس توبى قۇرىلدى. بۇل تۋرالى ورتالىق كوممۋنيكاسيالار قىزمەتىندەگى بريفينگتە ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى عىلىم كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولات ءابدراسىلوۆ ءمالىم ەتتى. ونىڭ قۇرامىنا ەلىمىزدىڭ گۋمانيتارلىق ينستيتۋتتارى، ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى، فيلوسوفيا ينستيتۋتى كىردى. وزبەكستان، ازەربايجان جانە باسقا دا ەلدەردىڭ تاجىريبەسى زەردەلەنىپ، ادىستەرى جاسالدى. لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ ناقتى مەرزىمى ايقىندالىپ وتىر. بۇل شارا – مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى وتە اۋقىمدى مىندەت.
ءبىز نەگە لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى كوزدەپ وتىرمىز. سەبەبى: قازىرگى تاڭدا الەمدە لاتىن ءالىپبيى ۇلكەن بەدەلگە يە بولىپ، قولدانىس اياسى دا مۇمكىندىگى دە زور. ماسەلەن، ينتەرنەتتەگى قولداناتىن ءارىپ ءتۇرى، حالىقارالىق جول قاتىناسى بيلەتتەرى، مەملەكەت، ەل اتاۋلارى، دارى-دارمەك اتاۋلارى لاتىن الىپبيىمەن جازىلعان. سونىمەن قاتار، ول ارىپپەن تاڭبالانۋ زاڭدىلىقتارى ءارىپتىڭ دىبىستى تاڭبالاۋ، كورۋ، وقۋ، جازۋ تالاپتارىنا ساي كەلۋىن قاجەت ەتەدى. جەر بەتىندە لاتىن ءالىپبيى بارلىق سالادا قولدانىلادى: ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميا، فورمۋلالارى، كوپتەگەن تەرميندەر، ماماندىقتارعا قاتىستى عىلىمي ادەبيەتتەردە وسى ءارىپتى پايدالانۋدا. لاتىن گرافيكاسىنىڭ قولداناتىن بارلىق ەلدەردىڭ الىپبيىندەگى ءارىپ سانى تىلدەگى فونەمالار سانىن الدەقايدا از بولۋى دا ونىڭ جەتىستىگى. بولىپ سانالادى. كوپتەگەن ەلدىڭ بارلىق فونەمالارى لاتىننىڭ 26-29 تاڭباسىمەن عانا بەلگىلەنۋى جازۋ ۇنەمدىلىگىن تانىتاتىن ءتيىمدى ءالىپبي.
لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ تيىمدىلىگى تۋرالى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ش.ىبىرايەۆ بىرنەشە فاكتورلاردى اتاپ كورسەتەدى. ولار:
ء-تىل تازالىعى ماسەلەسى شەشىلەدى: تىلىمىزدەگى قازىرگى جات دىبىستاردى تاڭبالايتىن ارىپتەردى قىسقارتىپ، سول ارقىلى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعي تازا قالپىن ساقتاۋعا مۇمكىندىك الامىز؛
- قازاق ءتىلىن وقىتقان ۋاقىتتا باسى ارتىق تاڭبالارعا قاتىستى ەملە، ەرەجەلەردىڭ قىسقاراتىنى بەلگىلى. ول مەكتەپتەن باستاپ بارلىق وقۋ ورىندارىندا وقىتۋ ءۇردىسىن جەڭىلدەتەدى. ۋاقىت تا، قارجى دا ۇنەمدەلەدى؛
- لاتىن الىپبيىنە كوشۋ قازاق ءتىلىنىڭ حالىقارالىق دارەجەگە شىعۋىنا جول اشادى. قازاق تىلىنە كومپيۋتەرلىك جاڭا تەحنولوگيالار ارقىلى حالىقارالىق اقپارات كەڭىستىگىنە كىرۋگە ءتيىمدى جولدار اشىلادى؛
ء-تۇبى ءبىر تۇركى دۇنيەسى، نەگىزىنەن لاتىندى قولدانادى. بىزدەرگە ولارمەن رۋحاني، مادەني، عىلىمي، ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستى، تىعىز بايلانىستى كۇشەيتۋىمىز كەرەك؛
مىنە، وسىنداي باسىمدىقتارىن تىزبەلەپ شىققان عالىم ش.ىبىرايەۆتىڭ پىكىرى لاتىن الىپبيىنە ەش كۇمانسىز، قوبالجىماي لاتىن الىپبيىنە كوشۋ كەرەكتىگىن: «ءبىزدى بىرىكتىرەتىن كەشەگى ورتاق تاريحي تۇلعالارىمىز، ءسالت-داستۇرىمىز، مەيرامدارىمىز، ويىندارىمىز، مۋزىكالىق اسپاپتارىمىز، تاعلىمدارىمىز، قالا بەردى دۇنيەتانىمىمىز بەن وزگە دە جوق ءتالىم –تاربيەمىز بار»، - دەپ ايتادى. ەندى ءتىلشى عالىمدارىمىز لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ءۇشىن ءۇش جۇيەنى ۇسىنۋدا: 1. اعىلشىن تىلىندەگى نۇسقاسىن سول كۇيىندە ءوتۋ؛ 2. تۇرىك ءتىلىنىڭ تولىقتىرىلعان نۇسقاسىن الۋ، لاتىندا قازاق تىلىندە جوق دىبىستارعا جاڭا تاڭبا تابايىق. نەمەسە سول دىبىستاردى قوس ارىپتەرمەن بەينەلەۋ ارقىلى كوشۋ ۇسىنىلۋدى. ال، ا.بايتۇرسىنۇلىمەن قاتار ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى لاتىن الىپبيە كوشۋدىڭ جوباسىن ازىرلەپ تە قويعان. بۇل ينستيتۋت ماماندارى ەڭ اۋەلى ءوز ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى ءالىپبي رەفورماسىنىڭ، سونىمەن قاتار ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىن العاننان كەيىن كيليلليسادان لاتىنعا كوشكەن وزبەكستان، تۇرىكمەنستان، ءازىرربايجان، تاعى باسقا ەلدەردىڭ تاجىريبەلەرىن زەرتتەپ جانە دە وسى رەفورمانىڭ بۇل ەلدەردەگى وڭ تۇستارى مەن جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەرىنىڭ ءبارىن دە زەردەلەپ، جيناقتاپ وتىر. وسىنىڭ نەگىزىندە، ياعني، لاتىن گرافيكاسىنىڭ نەگىزىندە «قازاق ءالىپبيىنىڭ تاريحى، تاعلىمى جانە بولاشاعى» دەگەن تاقىرىپبىنا ۇلشكەن كىتاپ تا شىعارىلدى. «لاتىن ءالىپبيى ارقىلى تۇرىك حالىقتارى بىرلىككە جاقىندايدى». بۇل پىكىردى ءتىل عىلىمىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى مەن عالىمدار، جۋرناليستەر مەن ساياساتكەرلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى قولداپ وتىر. ولار مۇحتار قۇل-مۇحاممەد، امانقوس مەكتەپتەگى، دوس كوشىم، ەرلان كارين، ەرلان قاجىبەك، شاكىر ىبىرايەۆ، ت.ب. دەي تۇرعانمەن، «كيريلليسادا تۇرعاندا ولاردىڭ انا ءتىلىن ۇيرەنۋگە قۇلقى سوقپاعاندا، لاتىن الىپبيىنە كوشكەندە ۇلتتىق سەزىمى ويانادى دەپ ويلاۋ قاتە تۇسىنىك»،-دەيتىن م.شاحانوۆ تىڭ ماڭايىنداعى شاعىن توپتىڭ پىكىرى دە جۇرتشىلىقتى الاڭداتىپ قالدى. عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، كيريلل جازۋىن قازاق تىلىنە يكەمدەۋدەگى ەڭ ۇلكەن كەمشىلىكتەر تومەندەگىدەي بولدى:
-قازاق تىلىنە جات، الايدا ورىس ءتىلىنىڭ دىبىستارىن تاڭبالاۋدا قولدانىلاتىن –ۆ،-ف، شش، چ، س، ، ، ە، يۋ، يا. ءتارىزدى باسى ارتىق تاڭبالاردىڭ قوسىلۋى بولدى؛
- بۇل «ورىس ورىستىق» ەكسپانسيا دەمەسكە شارا جوق؛
-بۇل تاڭبالار قازاق الىپبيىندەگى ارىپتەر سانىن كوبەيتىپ قانا قويماي، ارىپتەردىڭ كوپ بولۋى كەز كەلگەن ءتىلدى ۇيرەنۋدى قيىنداتاتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولدى.
-ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگەن سوزدەردىڭ تىلىمىزگە دىبىستىق جاعىنان بەيىمدەلۋىنە كەدەرگى بولدى.
ەلباسى ن.ءا.نازاربايەۆ ءوزىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى يدەياعا قايتا توقتالدى: 2017جىلدىڭ اياعىنا دەيىن قازاق ءالىپبيىنىڭ جاڭا گرافيكاسىنىڭ ءبىرىڭعاي ستاندارتتاعى نۇسقاسىن قابىلداۋ كەرەك ەكەندىگىن اتاپ ءوتتى. سونىمەن قاتار، 2018جىلدان باستاپ جاڭا ءالىپبيدى ۇيرەتەتىن مامانداردى جانە ورتا مەكتەپتەرگە ارنالعان وقۋلىقتاردى دايىنداۋعا كىرىسۋىمىز قاجەتتىگىن ناقتى كورسەتتى. ال، 2025 جىلعا قاراي ءىس-قاعازدارىن، مەرزىمدى ءباسپاسوزدى، وقۋلىقتاردى، ءبارىن دە لاتىن الىپبيىمەن باسىپ شىعارا باستاۋ كەرەك دەگەن تاپسىرما بەرىلدى.
ەلىمىزدىڭ ءبىلىم، عىلىم، مادەنيەت سالاسىنىڭ بيىككە ورلەۋى جولىنداعى ناقتى ءىس-شارالارى –بولاشاق ۇرپاعىمىزدىڭ ءوز ەلىنىڭ تۇتقاسى بولۋعا جەتەلەيتىن يگى قادامدار. لاتىن ءالىپبيى ارقىلى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاپ، تەرەڭدە جاتقان، ءالى كومەسكى كۇيىندە ۇمىتىلىپ بارا جاتقان اتا-بابا تاريحىنداعى اڭىز، اڭگىمە، جىر-داستاندارىمىزدى جيناقتاپ، باي مۇرامىزدى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلۋگە جول اشىلادى دەپ ەسەپتەيمىز. بولاشاقتا لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ، يگەرۋدىڭ ناقتى ادىستەمەلەرى، جولدارى زەرتتەلىپ، ۇسىنىلاتىن بولادى.
ج.ءادىلحانوۆا، ءو.ساندىقبايەۆا،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ
جوو-عا دەيىنگى دايىندىق
كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسىلارى
پىكىر قالدىرۋ