بۇگىن الماتى قالاسىنداعى «ارمان» كينوتەاترىندا جانبولات مامايدىڭ قازاق دالاسىنداعى اشارشىلىق جىلدارى جايىندا تۇسىرىلگەن «زۇلمات» ءفيلمىنىڭ پرەمەراسى وتەدى. جانبولات ماماي اتالمىش ءفيلمدى كورەرمەنگە ۇسىنۋ ءۇشىن 1931-33 جىلدارداعى اشارشىلىق ۋاقىتىن زەرتتەۋگە جارتى جىلىن جۇمساعان. بۇل تاقىرىپ تۇبەگەيلى زەرتتەلگەن ۋكرايناعا، ەلىمىزدەگى بىرنەشە وبلىسقا ساپارلاپ، تاريحشىلارمەن اڭگىمەلەسىپ، اشارشىلىق كۋاگەرلەرىن سويلەتتى. ماقساتى – حالىققا شىندىقتى كورسەتۋ. جوبا اۆتورى فيلم جايلى تولىعىراق Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ تىلشىسىنە سۇحبات بەردى.
–ۋكرايناداعى گولودومور تۇبەگەيلى زەرتتەلدى. بۇگىندە مەملەكەتتە 300 مىڭعا جۋىق زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى، ۆيدەولار جارىق كوردى. ءتىپتى «گەنوسيد» دەپ رەسمي مويىندالدى. ال ءبىزدىڭ قازاقستاندا نەگە ءالى تولىق زەرتتەلمەي جاتىر؟ بالكىم ءبىزدىڭ قازاققا رۋح جەتپەيتىن شىعار؟
–قازاقستان 1931-1933 جىلعى اشارشىلىققا مەملەكەت رەتىندە ءوزىنىڭ ساياسي باعاسىن بەرگەن. 1992 جىلدارى سول كەزدەگى پارلامەنت، قازاقستاننىڭ جوعارعى كەڭەسى، تاريحشى ماناش قوزىبايەۆ باستاعان كوميسسيانىڭ قورىتىندىلارى مەن تۇجىرىمدارىن ءبىراۋىزدان قولداپ، بەكىتىپ، ماقۇلداعان. رەسپۋبليكالىق باسىلىمدار مۇنى باسىپ شىعاردى. اشارشىلىققا گەنوسيدتىك ساياساتتىڭ كورىنىسى رەتىندە باعا بەرىلدى. 1931-33 جىلدارى قازا تاپقان ازاماتتاردىڭ سانىن 2 ميلليون 200 دەپ بەكىتتىك. ءبىراق كەيىننەن بۇل ماسەلەنى زەرتتەۋ اياقسىز قالدى. اشارشىلىقتى تولىق «گەنوسيد» رەتىندە مويىنداتۋ ماسەلەسى، ودان ءارى دالەلدەۋگە كۇش سالىنبادى. ۋكراينانىڭ ۇلكەن جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى – ولار 1987 جىلدان باستاپ اشارشىلىق تاقىرىبىن زەرتتەي باستادى. ونىڭ ۇستىنە ونى زەرتتەۋگە، الەمدىك دەڭگەيدە مويىنداتۋعا كوپ ۇلەس قوسقان ۋكراين دياسپورالارى بولدى. اسىرەسە كاناداداعى، اقش-تاعى ۋكراين دياسپورالارى وسى باعىتتا مول ەڭبەك ەتتى. ءارى ۋكرايانداعى اشارشىلىقتى كوزبەن كورگەن كۋاگەرلەرمەن سۇحباتتاسىپ ۇلگەردى. بىزدەگى ءبىر كەمشىلىك – اشارشىلىق كۋاگەرلەرىمەن سۇحباتتار وتە از. بۇگىن كەشىگىپ قالدىق، سەبەبى ءتىرى قالعاندار دا از. سوندىقتان مۇنى گەنوسيد رەتىندە مويىنداتۋ دا قيىن بولماق. 1992 جىلدان بەرى بۇل جۇمىستى تىڭعىلىقتى اتقارعان كەزدە ءبىز قازاقتىڭ زۇلماتىن، اشارشىلىعىن ەۆرەيلەردىڭ حولوكوستى نەمەسە ۋكراينداردىڭ گولودومورى سياقتى ۇلكەن الەمدىك دەڭگەيدە «گەنوسيد» دەپ مويىنداتۋعا مۇمكىندىك بار ەدى.
مەنىڭشە، باستى سەبەپ – ءبىزدىڭ بيلىك رەسەيدەن ۇرەيلەنەدى. كرەملدىڭ ساياساتىنان شىعا الماي كەلەمىز. بۇگىنگى كۇنى حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى رەسەيلىك تەلەارنالاردان، باق-تان اقپارات الادى. ياعني، رەسەي ءبىزدىڭ اقپارات مايدانىن ءالى بيلەپ وتىر. ەكونوميكالىق، ساياسي قىسىمى تاعى بار. سول سەبەپتى رەسەيدەن قورقاتىن ءبىزدىڭ بيلىك اشارشىلىق ماسەلەسىن كوتەرمەيدى، زەرتتەمەيدى، گەنوسيد رەتىندە مويىنداتۋعا ەشقانداي جۇمىس اتقارمايدى. بۇل – بيلىكتىڭ ۇلكەن كەمشىلىگى، قۇلىقسىزدىعى.
–قازاقستاندا جۇرتشىلىققا ءمالىم ەمەس قۇپيا، سىر كوپ. ونىڭ ءبارى اشىلاتىن كۇن تۋا ما؟
–ارينە. ۋكراينادا گولودوموردى گەنوسيد رەتىندە تانىتۋ جۇمىستارى باستالىپ، 2006 جىلى يۋششەنكو زاڭ قابىلداعاننان كەيىن رەسەي پرەزيدەنتى پۋتين مۇراعاتتاردى جابۋ تۋرالى بۇيرىق شىعاردى. اقپاراتتىڭ كوبى قازاقستاننىڭ مۇراعاتتارىنان گورى رەسەيدە ساقتالعان. ال رەسەي كوپ ماسەلەنى جاسىرىپ وتىر. بىزدە رەسەيدىڭ مۇراعاتتارىنا بارعان ۇلكەن تاريحشىلار بار، ءبىراق ولاردىڭ ءبارى تەك بەرگى جاعىن كوردى، وكىنىشكە قاراي ارعى جاعى جاسىرىن تۇردە جاتىر. ول قۇجاتتار بالكىم جويىلىپ كەتتى نەمەسە ادەيى كورسەتىلمەي وتىر، بەلگىسىز. ەگەر ءبارى اشىلاتىن بولسا، ءستاليننىڭ، سول كەزدەگى كوممۋنيستىك، بولشيەۆيكتىك بيلىكتىڭ قىلمىسى ايقىن اشىلادى. ەڭ ۇلكەن ماسەلە – اشارشىلىقتى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قايتادان كوتەرىپ، قانشا ميلليون قازاق قازا تاپقانىن دالەلدەپ شىعارۋ كەرەك. ۋكراينادا بەلگىلى ءبىر مەجە، سان بار. ماسەلەن، ۋكراينا تاريحى ينستيتۋتى 3 ميلليون 900 مىڭ دەپ وتىر. كەيبىر ينستيتۋتتار، تاريحشىلار 7 ميلليون دەيدى. ءبارى كەلىسىمگە كەلىپ، ورتاشا ەسەپپەن 4-5 ميلليون دەگەن تۇجىرىم جاسادى. ال قازاقستاندا ءبىرى 1 ميلليون دەيدى، ءبىرى - 2، ءبىرى 3 ميلليون دەيدى. سونى تاريحشىلار بولىپ، قوعام بولىپ ناقتى زەرتتەپ، ناقتى سانعا توقتالۋىمىز كەرەك. مەنىڭشە، شىندىققا جاقىنى 2 ميلليون 200 دەگەن سان. ءبىراق بۇلار تىركەلگەن قۇربانداردىڭ سانى. ال ول كەزدە قۇجاتسىز جۇرگەن ازاماتتار وتە كوپ ەدى. بۇل ماسەلەنى تەرەڭىرەك زەرتتەپ، اشۋ كەرەك.
– «زۇلماتتى» تۇسىرۋگە قاشاننان باستاپ كىرىستىڭىز؟ قانشا ۋاقىتىڭىز كەتتى؟
–بىرنەشە اي جۇمىس جاسادىق. باستاپقىدا تريلوگيا تۇسىرەمىز دەپ جوسپارلادىق. العاشقى ءفيلمىمىز الاش جايلى بولدى. ەكىنشىسى – «زۇلمات». بۇعان وتكەن جىلدىڭ ماۋسىمىنان باستاپ كىرىستىك. پرەزيدەنت ءارحيۆى، وسىنداعى مۇراعاتتاردا 1 ايداي جۇمىس جاسادىم. زەرتتەۋلەر مەن شەتەلدىك تاريحشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىن قاراپ شىقتىم. جالپى 1-2 ايىمىز تەك زەرتتەۋگە، ىزدەنۋگە كەتتى. ودان كەيىن ءبىر ايداي تاريحشىلارمەن سۇحباتتاستىق، كۋاگەرلەردى سويلەتتىك. كوتەرىلىستەر ماسەلەسىنە دە تەرەڭىنەن توقتالدىق. قازاق تىنىش قانا قىرىلىپ قالعان جوق، اشتىققا قارسى ۇلكەن كوتەرىلىستەر بولدى. كوتەرىلىس بولعان سەمەي، قىزىلاعاش سىندى وڭىرلەرگە تابان تىرەدىك. ۋكرايناعا ساپارلادىق. ونداعى ۋكراينانىڭ گولودومورىن گەنوسيد رەتىندە تانىتۋعا ۇلەس قوسقان بەلگىلى، بەدەلدى تاريحشىلارمەن، ينستيتۋت ديرەكتورلارىمەن سۇحباتتاستىق. ۋكراينادا گريگوريي بادەرا دەگەن گولودوموردىڭ كۋاگەرى بار. ءقازىر جاسى 90-نان اسقان. ونىمەن سۇحبات جاسادىق. جالپى جارتى جىلدان استام ەڭبەك ەتتىك.
–فيلمدە شىندىق قانشالىقتى ايتىلادى؟
–باسقا دەرەكتى جوبالارمەن سالىستىرعاندا مۇندا ساياسي باعىتتى ۇستانۋدى ءجون كوردىك. اشارشىلىقتى «گەنوسيد» رەتىندە مويىنداۋ قاجەتتىگىن ايتتىق. قۇر سوزبەن ايتىپ قويماي، مۇراعاتتىق قۇجاتتاردىڭ، بەلگىلى تاريحشىلاردىڭ پىكىرى نەگىزىندە اشارشىلىقتىڭ، زۇلماتتىڭ گەنوسيد بولعاندىعىنىڭ ناقتى ساياسي باعاسىنا توقتالدىق. نەگىزگى ەرەكشەلىگى، ۋكراينالىق ەڭ بەدەلدى تاريحشىلار پىكىرىن ءبىلدىردى. وزگە دە شەتەلدىك تاريحشىلاردىڭ پىكىرلەرىن، مۇراعاتتاعى قۇجاتتاردان دەرەكتەر بەردىك. وسى قۇجاتتاردىڭ نەگىزىندە اشارشىلىقتىڭ، زۇلماتتىڭ گەنوسيد بولعاندىعىن وتە دالەلدى، تۇجىرىمدى تۇردە ايتىپ، دالەلدەۋگە تىرىستىق. قانداي شىندىق بار، قانداي مۇراعاتتار بار، ءبارىن اقتاردىق.
–پرەمەرانى وتكىزۋگە كەدەرگىلەر بولدى ما؟
–قولداۋشى ازاماتتار وتە كوپ بولدى. پرەمەرانى وتكىزۋگە توسقاۋىل بولعان جوق. ءتىپتى «ارمان» كينوتەاترى زالىن تەگىن بەرىپ جاتىر. ول ءۇشىن باۋىرجان شوكەنوۆكە العىسىمدى ايتامىن. مەنىڭشە، بيلىكتىڭ وزىنە دە مۇنداي ماسەلە كەرەك. سەبەبى، ءبىز فيلم ارقىلى تاۋەلسىزدىكتىڭ بولماۋى ۇلكەن قاسىرەتكە اكەلەتىنىن ايتقىمىز كەلىپ وتىر. بەلارۋسيانىڭ جاعدايىن كورىپ وتىرمىز، رەسەيدىڭ قىسپاعىندا. قازاقستان دا رەسەيدىڭ قولشاتىرىندا وتىرعان ەل. سوندىقتان بۇگىنگى بيلىككە دە، قوعامعا دا تاۋەلسىزدىكتىڭ ءقادىرلى، باعالى ەكەنىن فيلم ارقىلى جەتكىزگىمىز كەلەدى. قولىمىزدا ءوزىمىزدىڭ بيلىك بولماسا، وزگە ەلدىڭ بيلىگى ءبىزدى قىرعىنعا ۇشىراتاتىنىن كورسەتكىمىز كەلەدى.
–تاۋەلسىز قازاقستان نەدەن ۇتىلىپ جاتىر؟
–ەندى بۇل – وتە ۇلكەن ماسەلە. مەنى الاڭداتاتىن ماسەلەنىڭ ۇلكەنى – دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردىڭ بولماۋى، دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ، ءسوز بوستاندىعىنىڭ بولماۋى. سايىپ كەلگەندە تاۋەلسىزدىككە ءتونىپ تۇرعان ەڭ ۇلكەن قاتەر – قازاقستاننىڭ ەۋرازيالىق وداققا مۇشە بولعاندىعى. رەسەي گرۋزيانى، ۋكراينانى بولشەكتەدى، بەلارۋسياعا ازۋىن باتىرىپ وتىر. سوندىقتان ءبىزدىڭ باستى ماسەلەلەرىمىز – رەسەي مەن ەۋرازيالىق وداق ماسەلەسى. ەكىنشى وزەكتى ماسەلە – قازاق باۋىرلارىمىزدىڭ قىتايداعى جاعدايى. مۇنى دا ۇلكەن دەڭگەيدە ايتۋىمىز، كوتەرۋىمىز كەرەك. الدىمەن ىشكى ماسەلەلەرگە دەن قويعانىمىز ءجون. ماسەلەن، ەلىمىزدەگى بەلەڭ الىپ تۇرعانى – جەمقورلىق. بۇعان قوسا دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ، ادىلەتتى ءارى تازا سايلاۋدىڭ بولماۋى – مەملەكەتىمىزگە ءتونىپ تۇرعان قاتەر. بۇعان قوسا ءبىر ادامنىڭ، ءبىر پارتيانىڭ ونداعان جىلدار بويى ءبىر بيلىكتە وتىرۋىن دا اتاپ وتپەسكە بولمايدى.
– ءۇش جىلعا دەيىن جۋرناليستىك قىزمەتكە بارۋ قۇقىعىنان ايىرىلدىڭىز؟ وسى ۋاقىت ارالىعىندا نەمەن اينالىساتىن ويىڭىز بار؟
–ءقازىر مەن پوليسيانىڭ پروباسيالىق باقىلاۋىندامىن. ايىنا ءبىر رەت پوليسياعا بارىپ، تىركەلىپ تۇرامىن. جۋىردا مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتۋ تۋرالى سوت بولادى. بوساتسا، ەركىندىگىم كەڭەيەدى، بوساتپاسا، تاعى كورەمىز. ال ءدال ءقازىر تاريحي جوبامەن اينالىسىپ جاتىرمىن. ەڭ باستىسى، تريلوگيا جاساعىم كەلەدى. «الاش رەسپۋبليكاسىن»، «زۇلماتتى» بىتىردىك. ەندى رەپرەسسيا تۋرالى فيلم جاساۋ ويدا بار. قارجى تاپساق، ونى دا باستاپ كەتەمىز. نەگىزگى ماقساتىم – تاريحي، اعارتۋشىلىق باعىتتاعى جوبالارمەن اينالىسۋ. قوعامدىق جۇمىستاردان دا الىستاعان جوقپىن. قازاق جۋرناليستەرى كلۋبىن اشتىق.
–قازاق جۋرناليستەرى كلۋبى جايلى تولىعىراق ايتىپ بەرسەڭىز؟
–ازاماتتارعا قۇقىقتىق كەڭەستەر ايتامىز، كومەك كورسەتەمىز. جاقىن ۋاقىتتا سونى كەڭەيتەمىز دەگەن وي بار. سەبەبى، قوعامدا قۇقىقتىق قيىنشىلىقتار كورىپ جۇرگەندەر كوپ. زاڭدىلىققا قول جەتكىزە الماي جۇرگەن ازاماتتارعا تەگىن قۇقىقتىق جاردەم كورسەتەتىن ورتالىق اشۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. ال نەگىزگى باعىتىم – تاريحي-اعارتۋشىلىق جوبالارمەن اينالىسۋ.
–ءۇش جىلدان كەيىن جۋرناليستىك جولعا قايتا كەلەسىز بە؟
–ءقازىر قازاقستاندا جۋرناليستيكا وتە ناشار دەڭگەيدە. تاۋەلسىز اقپارات قۇرالدارى جوق، جاڭا مەديا، جاڭا جوبالار اشۋ وتە قيىن. ءبىراق مۇمكىندىگىنشە الەۋمەتتىك جوبالاردى باستاۋ جوسپاردا بار. اسىرەسە، YouTube جەلىسىندە اعارتۋشىلىق باعىتتاعى ديسكۋسسيالار باستاپ كەتۋىمىز عاجاپ ەمەس. الداعى بىر-ەكى ايدىڭ ىشىندە ءبارىن تانىستىرا جاتارمىز.
–ياعني جوبالارىڭىز جالعاسىن تابادى عوي؟
–ارينە، جالعاستىرامىز. كەلەسى كەزەكتە رەپرەسسيا تاقىرىبىن قوزعايمىز. الدىمەن بۇگىنگى «زۇلمات» ءفيلمىن حالىق قالاي قابىلدايدى، سونى باقىلايمىز. سودان كەيىن جوسپارىمداعى تاريحي تريلوگيالاردى تۇسىرۋگە كوشەمىز.
–دەمەۋشىلەرىڭىز بار ما؟
–شىنىن ايتقاندا، فيلم قىمباتقا تۇسكەن جوق. شىعىن ۋكراينا مەن بىر-ەكى وبلىسقا ساپارلاپ بارعانىمىزعا كەتتى. وعان قارجىلاي كومەك كورسەتكەن مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى - تولەگەن جوكەيەۆ. قازاقستانداعى ورتا دەڭگەيلى ءبىراز كاسىپكەردىڭ كومەگى ءتيدى. ولاردىڭ ەسىمدەرىن سىزگە دە، فيلم بارىسىندا دا اتاي المايمىن، سەبەبى وزدەرى دە قارسى بولدى. جالپى ەل ىشىندەگى جۇرەگى «ۇلتىم، قازاعىم» دەپ سوعاتىن، تاريحتى تۇسىنەتىن ازاماتتار جانىمدا بولدى.
–سۇحباتىڭىزعا راقمەت! پرەمەرانىڭ ءساتتى وتۋىنە تىلەكتەسپىن!
پىكىر قالدىرۋ