قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا اۋدارما ادەبيەت، بىلايشا ايتقاندا، اۋدارما ءتىلى ەلەۋلى اسەرىن تيگىزىپ وتىر. بۇل اسەردىڭ كۇشى اسىرەسە مەرزىمدى باسپاسوزدەن ايقىن كورىنەدى. وسى تۇرعىدان العاندا انا ءتىلىمىزدى تازا ساقتاۋ، ونى بايىتۋ جولىندا ءباسپاسوزىمىز زور رول اتقارا الادى. بۇل ءىستى ءباسپاسوزدىڭ وزىنەن باستاۋ كەرەك دەسەك، قاتەلەسە قويمايمىز. ويتكەنى جاقسى ماعىنادا ايتىلاتىن اۋدارما تىلىمەن قاتار باسپاسوزگە تەرىس اسەرىن تيگىزىپ، ءتىلىمىزدى شۇبارلاپ جۇرگەن «ۇلگىلەر» دە از ەمەس. كۇندەلىكتى گازەت نومەرىنەن نەمەسە باسىلىپ شىققان كىتاپ بەتتەرىنەن مىناداي ءسوز تىركەستەرىن وقىعانىڭدا قاتتى ناليسىڭ: «ولار مىندەتتىڭ بيىك دارەجەسىندە تۇر»؛ «ەسىڭىزدە بولسىن، ءبىز سىزگە ەلەۋلى تۇردە ءۇمىت ارتامىز»؛ «ءوزىمنىڭ قايران قالعانىمدى بىلدىرمەسكە شىداي الماي وتىرمىن»؛ «بۇرىڭعى شەشىمدەردىڭ ورىندالۋىنا قول جەتكىزبەكشىسىز بە؟»؛ «وكىلى بولىپ تابىلاسىز عوي»؛ «بارىنشا ساق تۇردە»؛ «اۋىل شارۋاشىلىعىن ودان ءارى دامىتۋ ءۇشىن»؛ «زور ورلەۋ ۇستىندە»؛ «تاعدىردىڭ ەركىنە تاستالدى»؛ «پولشا مەن چەحوسلوۆاكيانى ازات ەتۋگە باستاما سالىندى»؛ «حالىقتىڭ از بولىگىن قۇرايدى» ت.ت.
كەيبىر جولداستار قازاقتىڭ ءبىرلى-جارىم ءتول سوزدەرىن دە بۇرمالاپ قولدانادى: اسپاز دەۋدىڭ ورنىنا اسپازشى، ديقان دەۋدىڭ ورنىنا ديقانشى، شاشتاراز دەۋدىڭ ورنىنا شاشتارازشى، كۋا ورنىنا – كۋاگەر دەپ جازادى.

ارينە، مۇنىڭ ءبارى - ونەر رەتىندەگى، تۆورچەستۆو رەتىندەگى اۋدارمادان تۇك حابارى جوق، تەك كالكا جاساۋدى عانا بىلەتىن نەمەسە قازاق تىلىندە ماتەريال ازىرلەگەندە ورىسشا ويلاپ وتىرىپ جازاتىن ادامداردىڭ قالامىنان شىققان «ۇلگىلەر». كەلتىرىلگەن مىسالداردىڭ ءارقايسىسى قازاق ءتىلىنىڭ نورمالارىنا كورنەۋ قايشى كەلەتىنىن، ءتىلىمىزدى بىلعايتىنىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. ەگەر كالكادان بەزىپ، شىن تۆورچەستۆولىق اۋدارما جاسايتىن بولساق، «س بولشيم پودەموم» دەگەن تىركەستى «قىزۋ جىگەرمەن» نەمەسە «ىنتا-ىقىلاسپەن» دەگەن سوزدەرمەن بەرۋگە ابدەن بولادى، بۇدان تۇپنۇسقا ماعىناسىنىڭ دالدىگىنە ەشبىر نۇقسان كەلمەيدى. «دالنەيشەە رازۆيتيە سەلسكوگو حوزيايستۆا» دەگەن ورىسشا تىركەستە «دالنەيشەە» دەگەن ءسوز تۇرعاندىقتان «ءارقاشان دا»، «ودان ءارى» دەگەن سوزدەردى قولدانامىز، ال بۇلاردىڭ قيىسپاي تۇراتىنىن، سوندىقتان ورىسشا تىركەستىڭ ماعىناسىن «اۋىل شارۋاشىلىعىن وركەندەتە بەرۋ» دەگەن سوزدەرمەن ءدال بەرۋگە بولاتىنىن ويلاپ جاتپايمىز. ەگەر تۇپنۇسقانىڭ سىرتقى فورماسىنا تاڭىلىپ قالماي، ونىڭ ءدال ماعىناسىن قازاقشا جاتتىق تىلمەن بەرۋ ماقساتىن كوزدەيتىن بولساق، وندا «وكىلى بولىپ تابىلاسىز» دەگەندى «وكىلىسىز»، «ەلەۋلى تۇردە ءۇمىت ارتامىز» دەگەندى «ۇلكەن ءۇمىت ارتامىز»، «بارىنشا ساق تۇردە» دەگەندى «اسقان ساقتىقپەن»، «وسىنداي تۇردە» دەگەندى «وسىلايشا» دەپ العانىمىز دۇرىس ەمەس پە؟!

بالالارعا ارنالعان بەيبىتشىلىك جىرىنىڭ (ورىسشاسى) «پۋست ۆسەگدا بۋدەت سولنسە» دەگەن جولى قازاق تىلىندە «ءارقاشان كۇن سونبەسىن» بولىپ شىققان. سويلەم مۇشەلەرىنىڭ لوگيكالىق بايلانىسى تۇرعىسىنان العاندا ورىسشاسىن بۇلاي اۋدارۋ دۇرىس ەمەس، ويتكەنى «كۇن سونبەسىن» دەگەن انىقتاۋىش تۇجىرىمعا «ەشقاشان» دەگەن ءسوز لايىق، ال «ءارقاشان» دەگەن ءسوزدى قولدانار بولساق وندا «ءارقاشان كۇن بولا بەرسىن» نەمەسە «ءارقاشان كۇن نۇرىن شاشسىن» دەگەن ماعىنادا العانىمىز ءجون.
تەليەۆيزيا مەن راديو حابارلارىندا دا شالاعايلىق كەزدەسىپ وتىرادى. ماسەلەن، تاڭەرتەڭگى حابارلاردىڭ سوڭىندا اۋا رايىنا بايلانىستى «كۇن بۇلتتانىپ، جاۋىن-شاشىن بولمايدى» دەگەن تىركەستى ەستىپ، بۇعان دا ناليمىز. ويتكەنى بۇل تىركەستىڭ بايىبىنا بارار بولساق، مۇندا ءتىل نورماسى عانا ەمەس، لوگيكالىق ويلاۋ زاڭى دا ساقتالماعانىن اڭعارامىز. ءتۇرلى قۇبىلىستاردىڭ، ونىڭ ىشىندە اۋا رايى قۇبىلىستارىنىڭ دا سەبەبى مەن سالدارى بار. كۇن بۇلتتانسا (سەبەپ)، جاۋىن-شاشىننىڭ (سالدار) بولۋىن كۇتۋ ابدەن ورىندى. كۇن اشىق نەمەسە الا بۇلتتى بولسا، جاۋىن-شاشىننىڭ بولمايتىنى ايان. ءبىراق كۇن بۇلتتانعانىمەن، جاڭبىردىڭ نەمەسە قاردىڭ جاۋماۋى دا ىقتيمال. سوندا جوعارىداعى «كۇن بۇلتتانعاندىقتان جاۋىن-شاشىن بولمايدى» دەگەن سياقتى ۇعىم تۋعىزاتىن تەرىس تىركەستى «كۇن بۇلتتانعانىمەن، جاۋىن-شاشىن بولمايدى» نەمەسە «كۇن بۇلتتانادى، ءبىراق جاۋىن-شاشىن بولمايدى» دەپ قۇرعانىمىز دۇرىس ەمەس پە؟!

كالكا دەگەن نارسە ەشقاشان دا اۋدارما ءتاسىلى رەتىندە تانىلعان ەمەس جانە دە تانىلمايدى دا. كالكا دەگەنىمىز بەلگىلى ءبىر ءسوز تىركەسىنىڭ، سويلەمنىڭ، ءتۇرلى فرازەولوگيزمدەردىڭ، عىلىمي فورمۋلالار مەن انىقتامالاردىڭ ءبىر تىلدەن ەكىنشى تىلگە اۋدارىلعان ءدال كوشىرمەسى، باسقاشا ايتقاندا ءتۇپنۇسقا فورماسىنىڭ ەكىنشى سوزبە-سوز قايتالانۋى. كالكانى وتە-موتە كەرەك ەتەتىن تەحنيكالىق عىلىمدار مەن جاراتىلىستانۋ سالاسىن بىلاي قويعاندا، جالپى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە اسىرەسە كوركەم ادەبيەت سالاسىندا كالكا بويىنشا جاسالعان اۋدارما ۇلگىلەرىنىڭ اجەتكە جارايتىندارى كەمدە-كەم. ءتۇپنۇسقا مەن اۋدارما فورماسىنىڭ ۇيلەسۋى، دالمە-دال كەلۋى، ءسويتىپ، جاڭا نۇسقانىڭ بارشا جۇرتقا تانىلىپ، تىلىمىزگە ەنۋى كالكانىڭ جارامدىلىعىن كورسەتەتىن ولشەم بولا المايدى. تىلدەگى مۇنداي قۇبىلىس جۇرتشىلىق قابىلداعان نۇسقانىڭ اۋدارما جاسالعان ءتىلدىڭ تالاپتارى مەن نورمالارىنا سايكەس كەلەتىنىن عانا دالەلدەيدى. سوندىقتان دالمە-دال اۋدارۋ دەگەن ۇعىم مەن كالكا جاساۋ دەگەن ۇعىمنىڭ ەكەۋى ەكى باسقا نارسە. العاشقى ۇعىمنىڭ ءمانىسى – تۇپنۇسقانىڭ مازمۇنى مەن رۋحىن ەكىنشى تىلدە عىلىمي تۇرعىدان ءدال بەرۋ، ياعني سول ءتىلدىڭ تالاپتارىنا سايكەس كەلەتىن ادەكۆاتتى اۋدارما جاساۋ دەگەن ءسوز. مۇنداي تۆورچەستۆولىق ىسكە جان-جاقتى ءبىلىمى، كەرەك دەسەڭىز، دارىنى بار ادامدار عانا جارايدى. ال مۇنداي قابىلەتى جوقتار ءارقاشان دا كالكاعا جۇگىنەدى، ياعني تۇپنۇسقانى تۇرعان قالپىندا ەكىنشى تىلگە كوشىرە سالادى. وسى كۇنى باسپاسوزدە كەزدەسىپ جۇرگەن رابايسىز، سولەكەت تىركەستەر – وسىنداي كالكاشىلاردىڭ «تۋىندىلارى».

كالكا جاساۋ جولىمەن ورىس تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋىسقان ازىن-اۋلاق نۇسقالار، اتاپ ايتقاندا، «بالىقشى بالىقشىنى الىستان كورەدى» (كۋليك كۋليكا ۆيديت يزدالەكا)، «ەشتەن كەش جاقسى» (لۋچشە پوزدنو، چەم نيكوگدا)، «كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ» (بەرەچ كاك زەنيسۋ وكا)، «لاي سۋدان بالىق اۋلاۋ» (لوۆيت رىبۋ ۆ مۋتنوي ۆودە) سياقتى فرازەولوگيالىق تىركەستەر جاراسىمدى، قونىمدى بولعاندىقتان تىلىمىزگە ءسىڭىپ كەتتى. ءبىراق، قايتالاپ ايتايىق، كالكادان تۋعان نۇسقالاردىڭ دەنى قازاق ءتىلىنىڭ نورمالارىنا قايشى كەلەتىندىكتەن، بەينە ەگىن ىشىندەگى ارام ءشوپ نەمەسە ساۋ تاندەگى ءولى ەت سياقتى، سۇمپايى كورىنىپ تۇرادى.

ناشار ماعىناداعى اۋدارما ءتىلى اسەرىنىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى كەيبىر گازەتتەردە، راديو مەن تەليەۆيزيا حابارلارىندا «جۇمىستىڭ قانداي فورماسى بولماسىن»، «ەسەپ جاسالىندى»، «شارۋاشىلىقتىڭ تابىسى ەسەپتەلىندى»، «پارتيا ۇيىمىنىڭ كەمشىلىكتەرى كورسەتىپ وتىرىلدى»، «وسىنداي جۇمىس ىستەلۋى ءتيىس» دەگەن سياقتى تەرىس تىركەستەر قولدانىلىپ ءجۇر. بۇلاردىڭ تەرىس بولاتىن سەبەبى، تىركەسكەن سوزدەردىڭ نۇسقالارى ادەبي ءتىلىمىزدىڭ نورمالارىنا قايشى كەلەدى.

«جۇمىستىڭ قانداي فورماسى بولماسىن» دەگەن تىركەس «كاكايا بى ني بىلا فورما رابوتى» دەگەن ورىسشا نۇسقادان، ياعني كوزسىز كالكا جاساۋدان كەلىپ شىققان. ال ادەبيەتشىلەرىمىز بەن جۋرناليستەرىمىزدىڭ دەنى قازاق تىلىندە ەجەلدەن قالىپتاسقان «جۇمىستىڭ قانداي فورماسى بولسا دا (نەمەسە بولسىن)» دەگەن دۇرىس نۇسقاسىن قولدانادى. سونداي-اق «جاسالىندى»، «ەسەپتەلىندى»، «وتىرىلدى» دەگەن سياقتى ەتىستىك فورمالارى اۋىزەكى سوزدە ايتىلعانىمەن، باسپاسوزدە تەك قانا «جاسالدى»، «ەسەپتەلدى»، «وتىردى» دەگەن نۇسقادا قولدانىلۋى كەرەك. ءتىلدى جاقسى بىلەتىن ادام «ىستەۋى ءتيىس» دەپ ايتپايدى دا، جازبايدى دا. ويتكەنى مىندەتتى، بورىشتى ءتيىس، ءتيىستى دەگەن تۇيىندىلەردىڭ الدىندا تۇراتىن جونەۋ ءسوز ءارقاشان دا بارىس جالعاۋدا بولۋى كەرەك: «ورىنداۋعا مىندەتتى»، «اتقارۋعا بورىشتى»، «ىستەۋگە ءتيىس» (ءتيىستى) ت.ت.

قازىرگى كەزدە كەڭ ءورىس الا باستاعان، اسىرەسە راديو مەن تەليەۆيزيا حابارلارىندا ءجيى كەزدەسىپ جۇرگەن شالاعايلىق - «جوسپار 20 پروسەنتكە ورىندالدى»، «تابىس ەكى ەسەگە ارتتى» دەگەن سياقتى ءسوز تىركەستەرى. بۇل رەتتە «20 پروسەنت ورىندالدى»، «ەكى ەسە ارتتى» دەگەن ءجون ەمەس پە؟! سونىمەن قاتار «جايىندا»، «جونىندە»، «تۋرالى»، «حاقىندا» سياقتى كانىگى انىقتاۋىش سوزدەرىمىز تۇرعاندا كەيبىر ادەبيەتشىلەر مەن جۋرناليستەردىڭ «جايلى» دەگەن سوزگە نەلىكتەن اۋەستەنىپ جۇرگەنىن ءتۇسىنۋ قيىن.
انا ءتىلىمىزدىڭ بايلىعىن پايدالانۋ، ءتىل زانىنىڭ تالاپتارىنا سايكەس جاڭا ءسوز جاساۋ جانە ينتەرناسيونالدىق سوزدەردى پايدالانۋ جولىمەن قازاق ءتىلىنىڭ عىلىمي تەرمينولوگياسى بەلگىلەنىپ، قالىپتاستى، قازاق لەكسيكاسىنا مىڭداعان جاڭا تەرميندەر، ۇعىمدار، فرازەولوگيالىق تىركەستەر بەرىك ەنىپ، ءقازىر قازاقتىڭ بايىرعى ءتول سوزدەرى قاتارىندا جالپىلاما قولدانىلىپ ءجۇر.
ينتەرناسيونالدىق تەرميندەردىڭ، ونىڭ ىشىندە ورىس سوزدەرىنىڭ قازاق تىلىنە كوپتەن ەنۋىنىڭ زاڭدىلىعى ءىس جۇزىندە ايدان انىق دالەلدەنىپ وتىر. سوندىقتان بۇرىن قابىلدانعان تەرميندەردىڭ شەتىنەن قايتا قاراۋ جايىندا ءقازىر اڭگىمە بولۋى مۇمكىن ەمەس. ءبىراق كەيبىر تەرميندەردى انىقتاي ءتۇسۋ، اسىرەسە ينتەرناسيونالدىق تەرميندەردىڭ سىن ەسىمدىك فورمالارىن قولدانۋدى ءبىر ىزگە سالۋ جونىندە پىكىرلەر ايتىلۋى ابدەن ورىندى.

ەڭ الدىمەن دىق، لىق، تىق، دىك، لىك، تىك، شىل، ءشىل جۇرناقتارىنا بىتەتىن سىن ەسىمدەردى قولدانۋدا الا-قۇلالىق كوپ. بۇل جونىندە قالىپتاسقان دۇرىس تاجىريبە مىناداي. قازاق ءتىلىنىڭ نورمالارىنا سايكەس ادام جونىندە، سونداي-اق ادام ومىرىمەن تىعىز بايلانىستى پارتيا، ۇيىم، قاۋىم، قوعام، تاپ، توپ جونىندە شىل نەمەسە ءشىل قوسىمشالى سىن ەسىمدەر، ال ادامنىڭ ىس-ارەكەتىن سيپاتتاۋ ءۇشىن باسقا جۇرناقتارعا بىتەتىن سىن ەسىمدەر قولدانىلۋعا ءتيىس. ماسەلەن، «پروگرەسسيۆنوە چەلوۆەچەستۆو» – «پروگرەسشىل ادامزات»، «پروگرەسسيۆنوە وبششەستۆو» – «پروگرەسشىل قوعام»، «پروگرەسسيۆنوە دۆيجەنيە» – «پروگرەستىك قوزعالىس».

ايتا كەتۋ كەرەك، كەيبىر جولداستار جۇرناقتاردىڭ وسىنداي ەرەكشەلىكتەرىن اجىراتا بىلمەي، تۇرلىشە قولدانىلىپ جۇرگەن بەلگىلى ءبىر سىن ەسىمدەردى دۋبلەت سوزدەرگە جاتقىزادى. بۇل دۇرىس ەمەس. ماسەلەن، باسپاسوزدە «پروگرەسسيۆنىي ستروي» دەگەن كۇردەلى تەرميننىڭ ءتورت ءتۇرلى نۇسقادا – «پروگرەسسيۆتىك قۇرىلىس»، «پروگرەستى قۇرىلىس»، «پروگرەستىك قۇرىلىس»، «پروگرەسشىل قۇرىلىس» – دەپ جازىلۋىندا ەشقانداي دۋبلەتتىلىك جوق، ويتكەنى بۇلاردىڭ ىشىندەگى بىردەن-بىر دۇرىس نۇسقا – «پروگرەستىك قۇرىلىس»، ال باسقالارى – تەك ۇقىپسىزدىق پەن شالاعايلىقتىڭ ناتيجەلەرى.
ورىستىڭ «پەداگوگيچەسكيي» دەگەن سىن ەسىمىنىڭ قازاقشا نۇسقالارى «پەداگوگيكالىق» جانە «پەداگوگتىك» دەگەن سوزدەر جونىندە دە وسىنى ايتۋ كەرەك. بۇلار دا دۋبلەتتەر ەمەس، ويتكەنى بۇل سىن ەسىمدەردىڭ ءارقايسىسى بەلگىلى ءبىر ۇعىمدى عانا بىلدىرەدى. ماسەلەن، عىلىم، ءپان ماعىناسىنداعى «پەداگوگيكا» دەگەن تۇبىردەن شىققان سىن ەسىم فورماسى تەك قانا «پەداگوگيكالىق» بولۋعا ءتيىس: مىسالى، «پەداگوگيكالىق ينستيتۋت»، «پەداگوگيكالىق ءتالىم» –تاربيە، ت.ت. ال وسى عىلىمنىڭ وكىلى «پەداگوگ» جونىندە قولدانىلاتىن سىن ەسىم فورماسى – تەك قانا «پەداگوگتىك»؛ «پەداگوگتىك تاجىريبە»، «پەداگوگتىك جۇمىس ستاجى»، ت.ت. بۇلاردى بىر-بىرىمەن شاتاستىرماۋ كەرەك.

ءبىز ينتەرناسيونالدىق اتاۋلاردىڭ انىقتاۋىش سىڭارىن سىن ەسىمدىك جۇرناقپەن، ال قازاقشا تەرميندەردى كوبىنەسە يزافەت فورماسىندا قولدانىپ ءجۇرمىز. ماسەلەن، ينتەرناسيونالدىق تەرميندەر: «دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا»، «دەموكراتيالىق مەملەكەت»، «سوسياليستىك قوعام»، «مونارحيالىق قۇرىلىس»؛ قازاقشا اتاۋلار: «تاپ كۇرەسى»، «ازامات سوعىسى»، «وتان سوعىسى» ت.ت. بۇعان جاتتىعىپ كەتكەنىمىز سونشالىق، اتاۋلاردىڭ العاشقىلارىن «دەموكراتيا رەسپۋبليكاسى»، «دەموكراتيا مەملەكەتى»، «سوسياليزم قوعامى»، «مونارحيا قۇرىلىسى» دەپ يزافەت فورماسىنا اينالدىرساڭ، بۇلاردىڭ تەرميندىك سيپاتى السىرەپ قالاتىن سياقتى كورىنەدى. ال ەگەر جوعارىدا كورسەتىلگەن قازاقشا اتاۋلاردى سىن ەسىمدىك جۇرناقپەن «تاپتىق كۇرەس»، «ازاماتتىق سوعىس»، «وتاندىق سوعىس» دەپ جازاتىن بولساق بۇلار جۇرتتىڭ كوپشىلىگىنە تۇرپايى ەستىلەدى. دەمەك، كوبىرەك كەزدەسەتىن تاجىريبەگە سايكەس ينتەرناسيونالدىق اتاۋلار قاتىساتىن كۇردەلى تەرميندەردىڭ انىقتاۋشىسىن كوبىنەسە جۇرناقپەن، ال قازاقشا اتاۋلاردى كوبىنەسە يزافەت فورماسىندا قولدانعان دۇرىس سياقتى. ءبىزدىڭ كوبىنەسە دەگەن ءسوزدى باسا ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، بۇل تاجىريبەنى ەشبىر وزگەرتۋگە جاتپايتىن مىزعىماس ەرەجەگە اينالدىرماۋ كەرەك. سول سياقتى كەيبىر رەتتەردە قازاقشا اتاۋلاردىڭ انىقتاۋشىسىن جۇرناقپەن بەلگىلەگەن ءتيىمدى. مىسالدار: «قوعامدىق قۇرىلىس»، «دانىشپاندىق وسيەت»، «ۇستازدىق تاربيە»، «اعالىق اقىل-كەڭەس»، «اۋداندىق ۇيىم» ت.ت.

شىعىس حالىقتارى تىلدەرىنەن قازاق لەكسيكاسىنا اۋىسقان «ادەبي»، «اسكەري»، «مادەني»، «رۋحاني»، «ساياسي»، «تابيعي»، «تاريحي» سياقتى سىن ەسىمدىك فورما قازىرگى كەزدە بىركەلكى قولدانىلىپ ءجۇر. ورىسشا «پروفەسسيونالنىي»، «وبششەستۆەننىي» دەگەن سىن ەسىمدەردىڭ قازاقشا بالامالارى «كاسىپتىك» - «كاسىبي»، «قوعامدىق» – «قوعامي» بولىپ ەكى ءتۇرلى الىنىپ كەلەدى. تەگىندە بۇلاردىڭ ءبىرىنشى نۇسقالارىن عانا قولدانعان ءجون: مىسالى، «كاسىپتىك باعدار» («پروفەسسيونالنايا وريەنتاسيا») – «قوعامدىق قۇرىلىس» («وبششەستۆەننىي ستروي»).

اقىرىندا، باسپا ءسوز بەتىندە كەزدەسىپ جۇرگەن الا-قۇلالىقتى ءبىرجولا جويىپ، كۇردەلى تەرميندەر مەن ءتۇرلى اتاۋلاردى بىركەلكى پايدالانۋ ماسەلەسىن تۇپكىلىكتى شەشكەن ءجون. ماسەلەن، قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى – ءۇش سوزدەن قۇرالعان كۇردەلى تەرمين، بۇل سوزدەردى بىر-بىرىنەن ايىرىپ اكەتۋگە استە بولمايدى، ەندەشە ۋنيۆەرسيتەتكە س. م. كيروۆ ەسىمى بەرىلگەندىكتەن ونى قازاقتىڭ س. م. كيروۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى دەپ الۋدىڭ ەشبىر قيسىنى جوق. دۇرىسى، س. م. كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى. ءتىپتى بۇعان تاعى ءبىر قوسىمشا جاسالعان كۇندە دە العاشقى ءۇش ءسوز استە جۇبىن جازباۋعا ءتيىس. قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترى – بەس سوزدەن قۇرالعان كۇردەلى تەرمين بولاتىن، كەيىن بۇل تەاتر ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن ناگرادتالىپ، مۇحتار اۋەزوۆ ەسىمى بەرىلدى. ءقازىر تەاتردىڭ تولىق اتى ەسەبىندەگى كۇردەلى تەرمين ون ەكى سوزدەن قۇرىلعان: ەڭبەك قىزىل تۋ وردەندى مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترى. وسى دايەكتىلىكتى ساقتاماعان كۇندە كۇردەلى تەرمين تەرىس قولدانىلعان بولىپ شىعادى. وردەندەر مەن مەدالدار اتتارىنىڭ، اسكەري جانە قۇرمەتتى اتاقتاردىڭ جازىلۋى جونىندە دە وسىنى ايتۋ كەرەك.

قازاق تىلىندە شىعاتىن مەرزىمدى باسپاسوزدە ورىس تىلىنەن اۋىسقان ءبىرتالاي گەوگرافيالىق اتاۋلار وسى كۇنگە دەيىن ءار ءتۇرلى الىنىپ كەلەدى. «ۋرال» – «ورال» (تاۋ مەن وزەن اتى)، «سيبير» – «ءسىبىر»، «ورەنبۋرگ» – «ورىنبور»، «چەليابينسك» – «چەليابى»، «ومسك» – «ومبى» ت.ت. 1968 جىلدىڭ اياعىندا وتكىزىلگەن عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيادا ءداستۇرلى جولمەن بۇرىننان قالىپتاسقان اتاۋلاردىڭ شەگىن اقتىق رەت بەلگىلەپ، بۇدان باسقالارىنىڭ ءبارىن ورىسشا نۇسقالارى بويىنشا قولدانۋ قاجەت دەگەن ۇسىنىس ايتىلعان-دى. ءبىراق تەرمينولوگيالىق كوميسسيا بۇل جونىندە ءالى دە تياناقتى شەشىمگە كەلگەن جوق.

كورنەكتى جازۋشىمىز، سوسياليستىك ەڭبەك ەرى، اكادەميك عابيت مۇسىرەپوۆ ءبىر ۇلكەن جيىندا قازاق تىلىندە قولدانىلىپ جۇرگەن «ءوزارا سىن» دەگەن اتاۋدىڭ ورىسشا تۇپنۇسقاعا – «ساموكريتيكا» دەگەن سوزگە ءدال كەلمەيتىنىن وتە دۇرىس ايتتى. وسىنداي بىرەر وزگەرىس جاساۋ جايىندا اڭگىمە بولعاندا كەيبىر جولداستار بۇرىن قابىلدانعان ءتيىستى نۇسقالاردىڭ ابدەن قالىپتاسىپ، داستۇرگە اينالعانىن سىلتاۋ ەتەدى. ءبىراق ءداعدى-داستۇردىڭ وزىعى دا، توزىعى دا بار، سوندىقتان ەسكىرگەن نەمەسە قاتە تەرميندەردى باتىل الاستاپ تاستاپ، ولاردىڭ ورنىنا جاڭا تەرميندەر مەن اتاۋلاردى قولدانۋدان قاشپاۋىمىز كەرەك.

قازاق تىلىندە ءتار ءتۇرلى ايتىلىپ، جازىلىپ جۇرگەن ءبىرتالاي دۋبلەت سوزدەر بار. مۇنىڭ ءوزى كەيدە نەگىزسىز ايتىسقا اينالىپ كەتىپ ءجۇردى. شىنىندا توركىندەس ەكى ءسوزدىڭ اناۋسى دۇرىس، مىناۋسى تەرىس دەپ توندىرە دالەلدەۋ قيىن. بۇل جونىندەگى بىردەن-بىر ولشەۋىش تاجىريبە بولۋعا ءتيىس. البەتتە، باسپاسوزدە دۋبلەتتەردىڭ قايسىسىنىڭ وتە-موتە كوپ قولدانىلىپ جۇرگەنىن انىقتاپ، سوعان ءجىپ تاعۋ، ياعني ەگىزدىڭ ءبىر سىڭارىن ادەبي نورما ەتىپ قابىلداۋ – ءتىل ماماندارى مەن تەرمينكومنىڭ مىندەتى. سوندا، ماسەلەن «ءاجىم»-«اجىم»، «ءاجۋا»-«اجۋا»، «باسقا»-«باسقاداي»، «وزگە»-«وزگەدەي»، «ءقازىر»-«كازىر»، «ءومىر»-«عۇمىر»، «كوڭىل»-«كەۋىل»، «لۇعات»-«ۇلاعات»، «پايىم»-«بايىم»، «پالۋان»-«بالۋان»، «پەيىل»-«بەيىل» دەگەن دۋبلەتتەردىڭ ءبىرىنشى سىڭارلارىن قۇپتايتىن بولساق، وسىلاردى ەرەجە رەتىندە قولدانعانىمىز ءجون. ارينە، بۇدان دۋبلەتتەردىڭ ەكىنشى سىڭارلارىن مۇلدە الاستاپ تاستاۋ كەرەك دەگەن ۇعىم تۋماسقا ءتيىس. قايتا بۇلار جەرگىلىكتى حالىقتىڭ، بەلگىلى ءبىر كەيىپكەردىڭ سويلەۋ مانەرىن سيپاتتاۋ ءۇشىن كوركەم ادەبيەت شىعارمالارىندا ءبىرىنشى سىڭارلارىمەن قاتار قولدانىلا بەرەدى. جۇرە كەلە كەيبىر دۋبلەتتەردىڭ «وكىمەت»-«ۇكىمەت»، «عىلىم» –«ءىلىم» دەگەن اتاۋلار سياقتى دەربەس ماعىناعا يە بولىپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس.

وسى ارادا «لۇعات»-«ۇلاعات» دەگەن دۋبلەتتەر جونىندە بىر-ەكى ءسوز ايتا كەتكەنىمىز كەلەدى. «قازاق ءتىلى ورفوگرافيالىق سوزدىگىنىڭ» العاشقى باسىلىمدارىندا بۇلاردىڭ ءبىرىنشى سىڭارى عانا كورسەتىلىپ، ەكىنشىسى اۋىزعا الىنباي كەلگەن-دى. قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىندا دا تەك «لۇعات» دەگەن ۇعىمعا عانا تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن جانە مۇنىڭ تۇرىك ءسوزى ەكەندىگى ايتىلعان. ال باسپاسوزدە بۇل دۋبلەتتەردىڭ ەكى سىڭارى دا قولدانىلىپ ءجۇردى: «لۇعاتتى ۇستاز» جانە «ۇلاعاتتى ۇستاز». سوندىقتان بۇلاردىڭ توركىنى ءبىر دەگەن پىكىردى قۇپتاۋ كەرەك سياقتى. سولاي بولا تۇرسا دا، ءبىر عاجاپ جەرى، سوزدىكتىڭ سوڭعى باسىلىمىندا بۇلار ءار ءتۇرلى ماعىناداعى ۇعىمدار قاتارىندا الفاۆيت رەتىمەن ەكى جەردە كەلتىرىلگەن.
تاعى ءبىر قاتتى ەسكەرەتىن نارسە، دۋبلەتتەردى سينونيمدەرمەن شاتاستىرماۋ كەرەك. ويتكەنى سينونيمدەر ءتىل بايلىعىنا جاتادى، سوندىقتان بۇلاردىڭ ءارقايسىسىن ءوزىنىڭ ماعىنالىق ورەسىندە سارالاپ پايدالانا ءبىلۋ شارت. بۇل جەردە فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى ك. احانوۆتىڭ «قازاقستان كوممۋنيسى» جۋرنالىنىڭ 1965 جىلعى 2-نومەرىندە جاريالانعان ماقالاسىنىڭ مازمۇنىن قىسقاشا ەسكە سالىپ ءوتۋدى ماقۇل كورەمىز. ماقالادا قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ اتىنان شىعىپ جۇرگەن ەڭبەكتەر مەن سوزدىكتەردە ءبىر ىزدىلىك جوق ەكەنى، سونىڭ سالدارىنان بىرىككەن سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ بىر-بىرىمەن شاتاستىرىلىپ جۇرگەندىگى كورسەتىلگەن. ماسەلەن، «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە» (ەكى تومدىق، 1959-1961 جىلدارى جارىق كورگەن) «كولباقا»، «قۇرباقا»، «اتشابار»، «اقسۇيەك»، «كوكمي»، «بالقايماق»، «بالمۇزداق»، «بىربەتكەي»، «جولبيكە» سياقتى سوزدەر بىرىككەن سوزدەر رەتىندە بىرگە جازىلعان دا، ال «بىرىككەن سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ ورفوگرافيالىق سوزدىگىندە» اتالعان سوزدەر ءسوز تىركەستەرى تۇرىندە بولەك جازىلعان («كول باقا»، «قۇر باقا» ت.ت.). ءسوز تىركەستەرى مەن بىرىككەن سوزدەردىڭ جىگىن اجىراتا بىلمەۋشىلىكتەن «قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافيالىق سوزدىگىندە» دە وسىنداي الا-قۇلالىق كەزدەسىپ وتىرادى.

ال بىرىككەن ءسوز بەن ءسوز تىركەسىنىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟ ءاربىر بىرىككەن ءسوز ءبىر عانا ۇعىمدى بىلدىرەدى («تاسباقا»، «كولباقا»)، مۇندا بىرىككەن ءسوزدىڭ العاشقى جارتىسى («تاس»، «كول») – زاتتىڭ، جاندىكتىڭ سىنى ەمەس، ءبىرتۇتاس ۇعىمنىڭ اجىراماس بولىگى. سوندىقتان «كولباقا»، «قۇرباقا»، «تاسباقا»، «بەساتار»، «التىاتار» دەگەن سياقتى بىرىككەن سوزدەردى «تاس باۋىر»، «تاس قاراڭعى»، «تاس جۇرەك»، «التى الاسى، بەس بەرەسى جوق» دەگەن سياقتى فرازەولوگيالىق تىركەستەرمەن استە شاتاستىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى ەكىنشى تىزبەدە تىركەستىڭ العاشقى سىڭارى سىن ەسىم ءرولىن اتقارادى.
وسى وتە جۇيەلى، نانىمدى پىكىرگە قوسىلماۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل پىكىردى اكادەميك ءى. كەڭەسبايەۆ تا دۇرىس دەپ بىلەدى («قازاقستان كوممۋنيسى» جۋرنالىنىڭ 1965 جىلعى 7-نومەرىن قاراڭىز). ءبىراق ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ەڭبەكتەرىندەگى الا-قۇلالىق ءالى ارىلماي كەلەدى. سونىڭ سالدارىنان گازەتتەر مەن جۋرنالداردا بىرىككەن سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىن جازۋدا ەشبىر ءتارتىپ جوق ەكەنى، كەز كەلگەن ءسوزدى اركىمنىڭ ءوز قالاۋىنشا، بىردە بولەك، بىردە بىرىكتىرىپ جازاتىنى ايتپاسا دا بەلگىلى. ك. احانوۆ جولداستىڭ ماقالاسىندا جانە عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيادا سويلەگەن ءبىرقاتار عالىمداردىڭ سوزدەرىندە مىناداي ۇسىنىس جاسالعان:

1. ءبىر عانا ۇعىمدى بىلدىرەتىن كۇردەلى اتاۋلار («كولباقا»، «قۇرباقا» ت.ت.) ءارقاشان دا بىرگە جازىلۋعا ءتيىس. ال ەگەر كۇردەلى ءسوزدىڭ العاشقى سىڭارى سىن ەسىم ءرولىن اتقاراتىن بولسا، ياعني سوڭعى ءسوزدىڭ انىقتاۋىشى بولسا، بۇلاردى ءسوز تىركەسى رەتىندە بولەك جازۋ كەرەك، ماسەلەن، بيداي (پشەنيسا) داقىلىنىڭ ايىرىم بەلگىلەرى: «اق بيداي»، «قىزىل بيداي»، «جازدىق بيداي»، «كۇزدىك بيداي». ءبىراق باسقا داقىلدىڭ (روج) اتى رەتىندەگى «قارابيداي» جوعارىدا اتاپ كورسەتكەنىمىزدەي، بىرگە جازىلادى. سول سياقتى «تەمىر جول»، «تەمىر تاياق» دەگەن سوزدەردەگى «تەمىر» سوڭعى ءسوزدىڭ انىقتاۋشىسى بولعاندىقتان بولەك جازىلادى، ال «تەمىرجولشى» دەگەن كۇردەلى اتاۋدىڭ بىرگە جازىلاتىن سەبەبى، تەمىر دەگەن بولشەكتىڭ سىن ەسىمدىك سيپاتى جوق، تەك تەمىر جولدا ىستەيتىن قىزمەتكەر دەگەن ۇعىمدى عانا بىلدىرەدى.
2. ەكى سوزدەن قۇرالعان كۇردەلى سىن ەسىمدەر ءارقاشان دا بىرگە جازىلۋعا ءتيىس: ماسەلەن، «اقسارى»، «قاراتورى»، «كوكالا»، «قىزىلكۇرەڭ»، «ەكەۋارا»، «ۇشەۋارا»، «حالىقارالىق»، «بۇكىلحالىقتىق»، «بۇكىلوداقتىق»، «دۇنيەجۇزىلىك»، «اۋىلشارۋاشىلىق» ت.ت. ال ەگەر كۇردەلى سىن ەسىم ءۇش سوزدەن قۇرالعان بولسا، العاشقىسى بولەك جازىلۋعا ءتيىس. ماسەلەن، «بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك».
ءتۇرلى عىلىم سالاسىندا كەزدەسەتىن تەرميندەر مەن اتاۋلاردى ءبىر ىزگە سالۋدا تەرمينولوگيا كوميسسياسى كوپ جۇمىس تىندىردى. ماسەلەن، ورىستىڭ «اربۋز» دەگەن اتاۋى رەسپۋبليكا كولەمىندە نەگىزىنەن «اربىز»، «داربىز»، «قاربىز» دەلىنىپ، ال «وگۋرەس» دەگەن اتاۋ – «بادىران»، «قيار»، «ۇگىرشىك» دەلىنىپ، تۇرلىشە قولدانىلىپ كەلگەن ەدى. تەرمينكوم بۇلاردىڭ نەعۇرلىم كوبىرەك تاراعان نۇسقالارىن – «قاربىز» جانە «قيار» دەگەن تۇرلەرىن عانا تۇپكىلىكتى قابىلدادى.
قورىتا ايتقاندا، اۋدارما ىسىندەگى، تەرمينولوگيا مەن ورفوگرافيا سالاسىنداعى كەمشىلىكتەر مەن شالاعايلىقتاردى، ادەبيەت پەن باسپاسوزدە ورىن الىپ كەلە جاتقان الا-قۇلالىقتى ءبىرجولا جويۋ ءۇشىن ءالى دە كوپ جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلەدى.

«جۋرناليست پارىزى» كىتابى، «قازاقستان» باسپاسى 1986 جىل

دەرەككوز: قاينار ولجايدىڭ Facebook-تەگى پاراقشاسى

ۇسىنعان: گۇلىم جاقان