قازاقستاندا دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىن دامىتۋدىڭ 2016-2019 باعدارلاماسى جارىق كورىپ، ونىڭ قازىرگى ۋاقىتتا جۇزەگە اسىپ وتىرعانى بەلگىلى. راسى كەرەك، «سالاماتتى قازاقستان» باعدارلاماسى كەزىندە ءوز جەمىسىن بەردى. ال ودان كەيىن قابىلدانعان «دەنساۋلىق» باعدارلاماسى ۇكىمەتتىڭ الدىنا زور مىندەتتەر قويدى. قازاقستان حالقىنىڭ سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانۋىنا، قازاقستاندىقتاردىڭ ءومىر جاسىنىڭ 73 جاسقا جەتۋىن كوزدەگەن بۇل قۇجاتتىڭ شىندىعىندا ماڭىزى زور دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. اقيقاتىنا كەلگەندە، «دەنساۋلىق باعدارلامىسىنىڭ ءار باعىتىنىڭ ماڭىزى وتە زور. سونىڭ ىشىندە ءبىز «مەديسينالىق-سانيتارلىق العاشقى كومەك، ياعني مساك-تى جاڭعىرتۋ جانە باسىمدىقپەن دامىتۋدىڭ نەگىزىندە بارلىق دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتتەرىن پاسيەنت مۇقتاجدىقتارى اينالاسىنا ينتەگراسيالاۋ» ماسەلەسىنە توقتالماقپىز.جالپى قازىرگى تاڭدا بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك ماڭىزدى ماڭىزدى ماسەلەگە اينالىپ وتىرعان مەديسينالىق-سانيتاريالىق العاشقى كومەكتىڭ باستاۋى (مساك) قازاقستاننان باستاۋ الدى دەسەك، ول تاريحي فاكت.
1978 جىلى دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساكتاۋ ۇيىمى مەن يۋنيسەف-تiڭ قولداۋىمەن الماتى قالاسىندا العاشقى ءدارiگەرلiك كومەكتi جەتiلدiرۋگە ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنسيا وتكەنى بەلگىلى.
ارينە، ايتا كەتۋ كەرەك، العاشقى ءدارiگەرلiك كومەكتi جەتiلدiرۋگە ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنسيانىڭ الماتىدا وتۋىنە سول كەزدە قازاقستاننىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى بولعان اكادەميك تورەگەلدى شارمانوۆتىڭ ەڭبەگى ەرەن بولدى دەسەك، ارتىق ايتقانىمىز ەمەس. اتالعان حالىقارالىق كونفەرەنسيانى وتكىزۋگە الماتىمەن قاتار، تاشكەنت تە جانتالاستى. ءبىراق قازاقستاننىڭ مەديسينا سالاسىنىڭ ماماندارىنا زور سەنىم ارتىلدى. وزبەكستان مەن قازاقستاننىڭ جاعدايىن ساراپتاي كەلە دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساكتاۋ ۇيىمى مەن يۋنيسەف-تiڭ وكىلدەرى حالىقارالىق كونفەرەنسيانىڭ الماتىدا وتكەنى دۇرىس دەپ شەشتى. ءسويتىپ، كونفەرەنسيا سوڭىندا ارنايى دەكلاراسيا قابىلدانىپ، بۇل مەديسينا سالاسىنداعى الەم باعالاعان جانە مويىنداعان جاڭالىق بولدى. سونداي-اق بۇل قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، الەم بويىنشا مەديسينا سالاسىنداعى ءىرى جانە زور جەتىستىك ەدى. بۇل ورايدا اتاپ ءوتۋ كەرەك، الماتىدا وتكەن حالىقارالىق كونفەرەنسيا «ۇلى حارتيا» دەپ اتالدى. ءسويتىپ، مەديسينا تاريحىندا الماتى دەكلاراسياسى التىن ارىپتەرمەن جازىلدى. ناقتى ايتار بولساق، تاشكەنت عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، سوۆەت وداعىندا اتالعان حالىقارالىق كونفەرەنسيانى وتكىزۋگە تبيليسي مەن نوۆوسيبيرسك، باكۋ قالالارى دا ۇمىتكەر بولدى. ءبىراق قالعاندارىن ارتقا تاستاپ، الماتى قالاسى كوش باسىندا تۇردى. قازاقستاننىڭ استاناسى الماتىعا زور سەنىم ارتىلدى. كونفەرەنسيا ويداعىداي ءوتتى. الەمدە العاش رەت قابىلدانعان دەكلاراسيانىڭ ءوز ناتيجەسىن بەردى. الەم مەديسيناسى 1978 جىلدان باستاۋ العان مەديسينالىق-سانيتارلىق العاشقى كومەك، ياعني مساك-تىڭ قۇجاتتامالىق ىرگەسىن وسىلاي قالادى. ءبىراق تالاپ وزگەردى، مەديسينا زاماناۋي وركەنيەتكە قادام باستى. قوعامنىڭ وزگەرۋىمەن مەديسينا دا دامي باستادى. سوندىقتان باسقا مەملەكەتتە ەمەس، ناق وسى الماتىدا باستاۋ العان حالىقارالىق كونفەرەنسيانىڭ زاڭدى جالعاسىن قايتادان قازاقستاندا وتكىزۋ مۇمكىندىگى تۋىندادى. بىرىنشىدەن، الماتى دەكلاراسياسىنىڭ ماڭىزى وتە زور بولدى. ويتكەنى دەكلاراسيادا حالىق ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى مەديسينالىق قاعيداتتار اتاپ كورسەتىلدى. اتاپ ايتار بولساق، حالىقتى سانيتارلىق باعىتتا اقپاراتتاندىرۋ، انا مەن بالانىڭ دەنساۋلىعىن قورعاۋ، اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ، ونىڭ ىشىندە ۆاكسيناسيا مەن دارى-دارمەكتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ سەكىلدى ماڭىزدى ماسەلەلەر ءسوز بولدى جانە اتالعان قاعيداتتار كۇنى بۇگىنگە دەيىن جۇزەگە اسىرىلىپ كەلدى.
ناقتى ايتساق، بۇكىلالەمدىك مەديسينا سالاسى الماتى دەكلاراسياسىن مويىندادى، باعالادى جانە سوعان ساي جۇمىس ىستەدى.
ونىڭ ۇستىنە الماتى كونفەرەنسياسى قابىلدانعاننان بەرى قىرىق جىل ۋاقىت ءوتتى. وسىعان وراي الماتىدا 1978 جىلى اشىلعان كونفەرەنسيانىڭ ساباقتاستىعىن ۇزبەۋ كەرەك بولدى. وسىنىڭ زاڭدى جالعاسى رەتىندە وسىدان قىرىق جىل بۇرىن الماتىدا اشىلعان كونفەرەنسياسىنىڭ ساباقتاستىعى رەتىندە 2018 جىلدىڭ سوڭىندا استانادا مەديسينالىق-سانيتارلىق العاشقى كومەك جونىندە جاھاندىق كونفەرەنسيا ءوتتى.
ايتا كەتۋ كەرەك، ددۇ، يۋنيسەف جانە قازاقستان تاراپى ۇيىمداستىرعان بۇل شارا الماتى دەكلاراسياسىنىڭ 40 جىلدىعىنا ارنالدى. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنا مۇشە 120 مەملەكەتتىڭ وكىلدەرى، ءار ەلدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلەرى مەن مەديسينا سالاسىنا دەمەۋشىلىك جاساپ جۇرگەن مەسەناتتار بۇل جولى قازاقستاننىڭ جاڭا قالاسى استاناعا كەلدى.
كونفەرەنسيادا ءسوز العان دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ باس ديرەكتورى تەدروس ادحانوم گەبرەيەسۋس الماتى دەكلاراسياسى قابىلدانعاننان بەرى عالامدا ۇلكەن وزگەرىستەر بولعانىن ءمالىم ەتتى. ونىڭ سوزىنە نازار اۋدارسىق، "عالامداعى ادامزاتتىڭ ءومىر ءسۇرۋى جاسى ۇزاردى. الەمدە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇرعىدان ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى. عالامدىق مەديسينا زاماناۋي قۇرىلعىلارمەن جابدىقتالدى. سونىمەن قاتار، تورتكۇل قۇرلىقتا كەدەيشىلىك قۇرساۋىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەلدەر بار. ال ەكىنشىلەرى - باي قۋاتتى. ولار دا دەنساۋلىعىن كۇتەدى، ال كەدەيلەر دەنساۋلىعىن كۇتۋگە سوڭعى اقشالارىن جۇمساپ جاتىر. سوندىقتان بارىمىزگە ورتاق مىندەت –ول دەنىمىزدىڭ ساۋ بولىپ ءومىر ءسۇرۋى. ال الماتى دەكلاراسياسىنان بەرى قىرىق جىل ءوتتى. زامان، قوعام وزگەرگەنىمەن، ءبىراق تالاپ ورتاق بولىپ قالا بەرەدى. ول - الەمدە دەنساۋلىعىن قاراتۋعا كەز كەلگەن ادام قول جەتكىزە الاتىنداي جاعداي جاسالۋى كەرەك". دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ باس ديرەكتورى تەدروس ادحانوم گەبرەيەسۋس بۇل پىكىرىنىڭ جانى بار. دەمەك...
ال الماتى دەكلاراسياسىنىڭ زاڭدى جالعاسى رەتىندە سانالعان استانادا وتكەن جاھاندىق كەزدەسۋدىڭ ايىرماشىلىقتارى مەن ەرەكشەلىكتەرى قانداي؟ مۇنى دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى ەلجان ءبىرتانوۆ اتاپ كورسەتتى.
–قىرىق جىلدان استام ۋاقىتتا قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، الەم حالىقتارىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى ارتتى. دەمەك، قارتتار مەديسينالىق قىزمەتتى كوبىرەك پايدالانادى. سونداي-اق، قىرىق جىل بۇرىن ينفەكسيالىق اۋرۋلار - وتە ماڭىزدى اۋرۋلار قاتارىندا بولسا، العاشقى مەديسينالىق كومەكتىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن اۋرۋلار جويىلدى. ءقازىر جۇقپالى ەمەس اۋرۋلار - قانت ديابەتى، باۋىر، وكپە اۋرۋلارى دۇنيە جۇزىندە الاڭداتارلىق وزەكتى ماسەلەگە اينالىپ بولىپ وتىر. ولاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن پروفيلاكتيكاعا كوڭىل بولگەن ءجون. ءۇشىنشى ماڭىزدى فاكتور - جاڭا تەحنولوگيالار. قىرىق جىل بۇرىنعى مەديسينا مەن قازىرگى مەديسينانىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ ءرولى كوبەيىپ جاتىر. وسىنىڭ بارلىعىن ءتيىمدى پايدالانۋىمىز كەرەك، – دەدى مينيستر ەلجان ءبىرتانوۆ.
استانا دەكلاراسياسىن دايىنداۋعا حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ دا ىنتاسى زور بولدى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. وعان الەمدەگى جانە قازاقستانداعى دارىگەرلەردەن 500-دەن استام ۇسىنىس تۇسكەن. بۇل قۇجات اقيقاتىندا مەديسينالىق قىزمەت ساپاسىن ارتتىرۋعا ولشەۋسىز ىقپالىن تيگىزدى. استاناعا جينالعان وسى سالاداعى كاسىبي ماماندار دا قازىرگى ۋاقىتتا وتە وزەكتى بولعان اۋرۋ تۇرلەرى ەمدەۋدەن بۇرىن ەڭ الدىمەن پروفيلاكتيكاعا كوڭىل ءبولۋ كەرەكتىگىن باسا ايتتى.
جاھاندىق كونفەرەنسياعا بەينە جولداۋىن ارناعان قازاقستان پرەزيدەنتى
نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «مساك بويىنشا جاڭا استانا دەكلاراسياسىن قابىلداۋ - بۇكىل الەمدەگى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى ءۇشىن ماڭىزدى كەزەڭ ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
–وسىدان 40 جىل بۇرىن الەم جۇرتشىلىعى الماتى قالاسىنا جينالىپ، وندا دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنا مۇشە مەملەكەتتەر العاشقى مەديسينالىق-سانيتارلىق كومەك جونىندەگى الماتى دەكلاراسياسىن قابىلدادى. اتالعان تاريحي قۇجات كوپتەگەن مەملەكەتتەردىڭ جوو-لارىنىڭ وقۋلىقتارىنا ەنگىزىلدى. 1978 جىلى ددۇ دەكلاراسياسىنا قول قويىلۋى - حالىقارالىق كۇش-جىگەردى جۇمىلدىرۋدا تيىمدىلىكتىڭ جارقىن ۇلگىسىن كورسەتىپ بەردى. وندا مەديسينالىق-سانيتارلىق العاشقى كومەكتىڭ بازالىق قاعيداتتارى ايقىندالدى. ولار - حالىقتىڭ سانيتارلىق باعىتتا اقپاراتتاندىرۋ، انا مەن بالانىڭ دەنساۋلىعىن قورعاۋ، اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ، ونىڭ ىشىندە ۆاكسيناسيا مەن دارى-دارمەكتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ سەكىلدى ماڭىزدى قاعيداتتار. ودان بەرى الەمنىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ باعىتى وسى نەگىزگى باعىتتار بويىنشا دامىپ كەلە جاتىر.
قازىرگى تاڭدا قورشاعان ورتانىڭ بۇزىلۋى، ومىرلىك قوزعالىستىڭ ازايۋى، دۇرىس تاماقتانباۋ - سوزىلمالى اۋرۋلاردىڭ ارتۋىنا الىپ كەلدى. ءوز كەزەگىندە حالىقتىڭ اۋرۋ-سىرقاتتارعا شالدىعۋى الەۋمەتتىك قامتاماسىز ەتۋ سالاسىنا تۇسەتىن جۇكتەمەدەن اسىپ كەتتى. قازىرگى كەزەڭدە دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىن قارجىلاندىرۋ مەن مەديسينالىق جاعدايدى قامتاماسىز ەتۋ باسا ماڭىزعا يە بولىپ كەلەدى. بۇل تاقىرىپتار بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ وتىرىسىندا 2019 جىلى تالقىلاناتىن بولادى.
بۇگىنگى كۇنى بۇكىل الەمدەگىدەي قازاقستاندا بەلسەندى تۇردە سيفرلىق وزگەرىستەر جۇرگىزىلىپ جاتىر. ودان دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى دا قالىس قالمايدى. مەديسينالىق-سانيتارلىق العاشقى كومەك بويىنشا جاڭا استانا دەكلاراسياسىن قابىلداۋ - بۇكىل الەمدەگى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى ءۇشىن ماڭىزدى كەزەڭ بولارى انىق. بۇل باعدارلامالىق قۇجات جاھاندىق دەڭگەيدە ءومىر ساپاسىن ارتتىرۋعا، ادامداردىڭ دەنساۋلىعىن جاقسارتۋعا ۇلەس قوسارىنا سەنىمدىمىن، - دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.
راسىندا دا مەديسينا سالاسى ءبىر ورنىندا تۇرمايدى. ءقازىر «اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە، اۋىرماۋدىڭ جولىن ىزدەگەندەر» كوبەيدى. مەملەكەت تە اۋرۋدىڭ الدىن الۋدىڭ ماڭىزى زور ەكەنىن ءتۇسىندى، وسىعان قاتىستى ماڭىزدى شارالار قابىلداي باستادى. بۇل ورايدا قازاقستاننىڭ دەنساۋلىق سالاسى وركەنيەتتەن كوش كەيىن قالىپ جاتقان جوق. سوڭعى ءۇش جىلداعى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىن دامىتۋدىڭ 2016-2019 باعدارلاماسى ءوز ناتيجەسىن بەرىپ جاتىر. ءبىر عانا مىسال، 27 جىل ىشىندە مساك سالاسىندا قاجەتتى ينفراقۇرىلىمدار رەتكە كەلتىرىلىپ، 1800-گە تارتا اۋرۋحانا مەن امبۋلاتوريالىق ورتالىقتار جۇمىس ىستەدى. اۋرۋدىڭ الدىن تالۋعا باستى ءمان بەرىلىپ كەلەدى. جىل سايىن ارنايى باعدارلاما بويىنشا ادامدار سكرينينگتەن وتكىزىلەدى. باستى مىندەت–پرەزيدەنت اتاپ وتكەندەي، ەىدۇ ستاندارتتارىنا سايكەس دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى جۇيەسىن ارى قاراي دامىتۋ. وعان بارلىق نەگىز بار. قازاقستان عانا ەمەس، دۇنيە جۇزىندەگى مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىنىڭ اۋرۋدىڭ الدىن الۋعا ۇمتىلىپ جاتقانىنىڭ سىرى بار. راس، ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى ارتتى. الەمنىڭ باسىم ەلدەرىندەگى مالىمەتتەرگە ۇزاق جاسايتىندار كوبەيدى. ءبىراق ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى تومەندەدى، كەدەيلەر ازايماي تۇر. قارىشتاپ دامىپ كەلە جاتقان تەحنولوگيانىڭ اسەرىنەن ەكولوگيا بۇزىلدى، تابيعات لاستانىپ جاتىر. مۇنىڭ بارلىعى دا ازىق-تۇلىككە اسەر ەتۋدە. تاعامعا نەشە ءتۇردى دەنساۋلىققا زياندى دامدەۋىشتەر قوسىلادى. بۇل جاعداي ەڭ الدىمەن ازىق-تۇلىكتى تۇتىناتىن ادامعا، ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا قاتتى اسەر ەتىپ جاتىر. وتكەن عاسىردا ادام بالاسى جۇقپالى اۋرۋلاردان كوپ زارداپ شەكسە، ءقازىر ولاي ەمەس. سوزىلمالى اۋرۋلاردىڭ قاتارى كۇن ساناپ كوبەيىپ كەلەدى. سوندىقتان اۋرۋدىڭ الدىن الۋ كەز كەلگەن مەملەكەتكە ءتيىمدى بولىپ تۇر.
بۇل ورايدا قازاقستاندا مەديسينالىق-سانيتارلىق العاشقى كومەك (مساك) بويىنشا جان-جاقتى، الەۋمەتتىك باعدارلامالار بار. دەنساۋلىق سالاسىن ەىدۇ ستاندارتتارىنا سايكەستەندىرۋ ءۇشىن جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزىلۋدە.
ءقازىر ءاربىر دارىگەرگە ورتاشا ەسەپپەن العاندا، 2،5-3 مىڭ تۇرعىننان كەلەدى. ءقازىر ءبىرتانوۆ باسقاراتىن مينيسترلىك بۇل كورسەتكىشتى ازايتۋعا قادام جاساۋدا. تاياۋ ۋاقىتتاردا ءار دارىگەرگە 1،5 مىڭ تۇرعىنعا دەيىن ازايتۋ كوزدەلىپ وتىر. سونداي-اق 6 جاسقا دەيىنگى بالالار ءۇشىن پەدياتريالىق ۋچاسكەلەر كوبەيتۋ جوسپارلانىپ وتىر. سونداي-اق ەلىمىزدەگى مەديسينالىق ۋنيۆەرسيتەتتەردە پەدياتريالىق فاكۋلتەتتەردى اشۋ قايتادان قولعا الىندى. «مساك-تى جاڭعىرتۋ جانە ىسكە اسىرۋ جونىندەگى جول كارتاسىن ىسكە اسىرۋ اياسىندا امبۋلاتوريالىق-ەمحانالىق ۇيىمداردىڭ قۇرامىندا تۋبەركۋلەزگە قارسى 218 كابينەت، 42 پسيحيكالىق دەنساۋلىق كابينەتى، 1280 تەكسەرۋ (ونىڭ ىشىندە 823ء-ى ايەلدەر، 322ء-سى ەرلەر) كابينەتى، 371 ونكولوگيا كابينەتى، 287 ماممولوگيالىق كابينەت ءقازىردىڭ وزىندە جۇمىس ىستەپ جاتىر.
سوندىقتان دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنا مۇشە بارلىق 197 مەملەكەتتىڭ مەديسينالىق-سانيتارلىق العاشقى كومەك (مساك) بويىنشا استانا دەكلاراسياسىن ءبىر اۋىزدان قابىلداعانىنىڭ وسىنداي حالىقارالىق ماڭىزى بار.
راسىندا ءاربىر ادام مەملەكەتكە ارقا سۇيەي بەرمەي، الدىمەن ءوز دەنساۋلىعىنىڭ مىقتى بولۋىن قاراستىرعانى دۇرىس. دەنى ساۋ ادامنىڭ ءارقاشاندا كوڭىل كۇيى كوتەرىڭكى، سەرگەك بولىپ جۇرەدى. دانا حالقىمىز «دەنى ساۋدىڭ – جانى ساۋ» دەپ بەكەر ايتپاعان. اقيقاتىندا، وتانىمىزدىڭ بولاشاعى –دەنى ساۋ ۇرپاقتىڭ قولىندا ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان .نازاربايەۆ قازاقستان حالقىنا ارناعان جولداۋىندا «سالاۋاتتى ءومىر سالتى مەن ادامنىڭ ءوز دەنساۋلىعى ءۇشىن ىنتىماقتى جاۋاپكەرشىلىك قاعيداتى – دەنساۋلىق سالاسىنداعى جانە حالىقتىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ەڭ باستى ماسەلەسى بولۋى ءتيىس» دەپ اتاپ كورسەتكەنى بەلگىلى. دەمەك، دەنساۋلىقتى ساقتاۋ مەن نىعايتۋ ءبىزدىڭ ەڭ باستى ساياساتىمىز بولۋى ءتيىس.
ەركىن قالدان
پىكىر قالدىرۋ