ءدۇنيادا وزىڭمەن كورشى تۇرعان ەل سەنىڭ قولىڭدا بارىڭدى، جەر-سۋىڭدى، قازىنا-بايلىعىڭدى ءوزىنىڭ اكەسىنەن قالعان قىرۋار بايلىعىنداي يەمدەنىپ العانىمەن قويماي ءوزىڭنىڭ بەلىڭنەن شىققان ۇرپاعىڭدى دا نەنىڭ وڭ، نەنىڭ تەرىس ەكەنىنە وي جۇگىرتپەيتىن جانە سول باسقىنشى ەل قانداي ارامزالىق ۇگىت، ۋاعىز ايتسا سونىڭ بارىنە سەنەتىن، ءوزىنىڭ تىلىنەن گورى سول قوجايىنىنىڭ تىلىندە تاۋىرلەۋ سويلەيتىن، سول نە ايتسا سونى قايتالايتىن ماڭگۇرتكە اينالدىرعانى قاسىرەت ەكەن. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن قازۇۋ بىتىرگەن ءبىر جيەنىم ماعان: «سەن ۇلتشىلسىڭ! ۇلتشىل بولامىن دەپ انا گيتلەر،ناپولەون، شىڭعىس حان نە بولدى؟ سەن ۇلتشىلدىعىڭدى قويماساڭ سولارعا ۇقساپ قۇرىپ كەتەسىڭ. الدە دە ويلان!» دەپ جەر-جەبىرىمە جەتتى. ويناپ ايتىپ تۇر ما دەپ بەتىنە قاراسام، وندايدىڭ ءىزى دە جوق. كەرىسىنشە، مەنى گيتلەر، ناپولەون، الدە شىڭعىس حان بولىپ كەتەتىندەي ماعان ۇلكەن ءبىر ايانىشپەن قارايدى. كۇلكىم كەلگەنىن بايقاتپايىن دەپ ءتىلىمنىڭ ۇشىن قاتتى تىستەپ ەدىم، بولاتىن ەمەس. دالىزگە قاراي تۇرا قاشتىم. ەسىمدى جيناعاسىن ەسىمى ەلگە ءماشھۇر ءبىر ويشىلدىڭ ءسوزى ويىما ورالا كەتتى. «ءوزىنىڭ قۇل ەكەنىن بىلەتىن، ءبىراق سول قۇلدىقتان قۇتىلۋعا ارەكەت جاساماي ىشكەن-جەگەنىنە ءماز قۇل – ناعىز قۇل. ال ءوزىنىڭ قۇل ەكەنىن بىلەتىن جانە سول قۇلدىقتان قۇتىلۋعا قولدان كەلگەنشە حارەكەت جاسايتىن قۇلدى قۇل دەۋگە بولمايدى. ول ناعىز ادام دەپتى». سول ويشىل وسى ءسوزىن مەنىڭ الگى جيەنىمە ەمەس، وسى كۇنگى قازاق اتاۋلىنىڭ كوبىنە ارناعانداي كورىنەدى دە تۇرادى. جانە سول قازاعىڭىز قۇداي كەشىرسىن، ءۇش عاسىرداي پاتشالىق تا كەڭەستىك تە رەسەي ۋلاپ تاستاعان قۇلدىق سانامنان ارىلايىن دەگەن وي باسىنا كىرىپ-شىقپايتىن سياقتى. سويتە تۇرا، سول قازەكەڭ ءدىنىن دە، ءتىلىن دە، ءسالت-داستۇرى مەن ۇلتتىق تاربيەسىن دە ساقتاپ وتىرعان كورشىلەس ۇلتتاردان ءوزىن وزىق سانايتىنىن قايتەرسىڭ؟! اسىرەسە، رەسەيدىڭ ءالى دە جۇرگىزىپ كەلە جاتقان يمپەرياشىل ساياساتىنىڭ دەم بەرۋىمەن «جەڭىس كۇنى» دەپ اتالاتىن (9-مامىرداعى) مەيرام-سىماعىن كورشىلەس ەلدەر قازاقستانعا ۇقساپ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تويلامايتىنىن، سوعىستا شاھيد بولعان اكەلەرى مەن اتالارىنا كۇڭىرەنىپ وتىرىپ تەك دۇعا باعىشتايتىنىن ايتىپ ماقالا جازعانىم ءۇشىن كەيبىر قازاق الەۋمەتتىك جەلىدە (اسىرەسە «اباي kz» تە) دە مەنى ءتۇتىپ جەي جازدادى. ءبىر جاقسى جەرى سول بايعۇستار شىن ءاتى-جونىن ايتۋعا دا باتىلى جەتپەيدى. قاشاندا ورىس نە ىستەسە سونى ىستەپ، ورىس نە ايتسا سونى قايتالاۋ قانىنا سىڭگەن قازاقتار سول «جەڭىس كۇنى! دەگەندى گەورگيي لەنتاسىن ومىراۋىنا دا، استىنداعى نەسيەگە العان ءتورت دوڭعالاقتى كولىگىنە دە جەلبىرەتىپ تاعىپ دۇرىلدەتىپ تويلايدى. ال قازاقپەن باۋىرلاس، دىندەس ۇلتتاردى بىلاي قويعاندا لاتىش، ليتۆا، ەستون، مولداۆاندار بۇل كۇندى مەيرامداماق تۇگىل جوقتاۋ ايتىپ، كۇڭىرەنە ەسكە الادى. ءيا، بىزبەن باۋىرلاس كورشى ۇلتتار ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز بەن اتالارىمىز ول سوعىسقا ءوز ەركىمەن قۇلشىنىپ بارعان جوق، ولاردى ەرىكسىز قويشا قاپتاتىپ قاندى قىرعىننىڭ ورتاسىنا اپارىپ سالدى دەيدى. شىنىندا دا كسرو قۇرامىنداعى سول كەزدەگى رەسپۋبليكالاردىڭ ەشقايسىسى دا رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلعان جوق. ولاردىڭ ءارقايسىسى پاتشالىق جانە كەڭەستىك رەسەي كۇشپەن باسىپ العانعا شەيىن ءوز الدىنا ەل بولىپ وتىرعان ەدى. سوندىقتاندا ءار رەسپۋبليكا ازاماتىنىڭ ءبىر عانا ءوز وتانى بولدى. ورتاق وتان دەگەن ءسوز ەشقانداي ۇعىمعا دا، قيسىنعا دا سيمايدى دەيدى سول كورشىلەس رەسپۋبليكانىڭ كوزى اشىق تۇلعالارى. ماسكەۋ «ۇلى وتان سوعىسى» (ولار 1812 جىلعى ناپولەونمەن سوعىستى دا وتان سوعىسى دەپ اتايدى) دەپ ات قويعان سوعىسقا شەيىن قازاقتىڭ رەسەيدەن كورمەگەن قورلىعى جوق. ونىڭ ءبارىن تىزسەڭ، وسى باسقىنشى ەلدىڭ جاۋىزدىعىنان تۇلا-بويىڭ تۇرشىگەدى. «اعا ۇلتتىڭ» «چۋركا»، «باران»، «زۆەر»، «ديكار»، «كالبيتى» تاعى باسقا دا كەمسىتكەن سوزدەرىن، قورلىق-زورلىقتارىن ايتپاعاندا كەڭەس ۇكىمەتى ەندى ورناپ جاتقان كەزدىڭ وزىندە-اق بىرەسە اقتار، بىرەسە قىزىلدار قازاق اۋىلدارىن كەزەكپەن شاۋىپ، كەزەكپەن قىرىپ، ەركەگىن قورلاپ، قىزدارىن زورلاعانىن، قازاقتىڭ اۋقاتتى، داۋلەتتىلەرىن جەر اۋدارىپ، تۇرمەگە قاماۋلارىن، جالعىز كۇنكورىس كوزى مالىن تارتىپ الىپ، حالىق جاۋى دەپ اتۋ-اسۋ، قايتا-قايتا ادەيى اشارشىلىقتار ۇيىمداستىرۋلارىن ايتساڭ دا وسى كۇنگى كوپ قازاقتىڭ ۇلتتىق نامىسىن وياتۋ مۇمكىن ەمەستەي كورىنەدى. سوسىن الگى ويشىلدىڭ ناعىز قۇل تۋرالى ايتقانى تاعى دا ەسىڭە تۇسەدى.
ورىسقا ءتىلى دە، ءدىنى دە بىزدەن جاقىنىراق پولياك، ۋكراين، لاتىشتار رەسەيدىڭ باسقىنشى وككۋپانت اسكەرلەرى دەسە، قازاقتار ايبىندى سوۆەت اسكەرلەرى دەيتىن ەدى. دەيتۇرسا دا اكەلەرىمىز بەن اتالارىمىز بۇل قىرعىنعا ءوز ەركىمەن باردى دەگەن وتىرىك ءسوز. ءبىز وقىعان تالاي ەرلىكتەردىڭ وتىرىك، ويدان شىعارىلعانى اشىلىپ جاتقالى دا ءبىراز بولدى. مىسالى، 70 جىل بويى 28-پانفيلوۆشىلاردىڭ ەرلىگى دەپ جاس ۇرپاعىمىزدىڭ ميىن ۋلاپ كەلگەن «ەرلىكتىڭ» قىپ-قىزىل وتىرىك ەكەنىن سونى ويلاپ تاپقان جۋرناليست الەكساندر كريۆيسكييدىڭ ءوزى رەسمي تۇردە مالىمدەسە دە بۇگىنگى كوپ قازاق باياعى قيسايعان باسىن بەرى بۇرعىسى كەلمەيدى.
سول سوعىس كەزىندە وتىرىكتى سۋداي ساپىراتىن ەڭ وتىرىكشى «كراسنايا زۆەزدا» دەگەن گازەت بولدى. سول گازەتتىڭ ادەبي حاتشىسى بولعان ا. كريۆيسكيي كەيىن 1942 جىلدىڭ 22 شىلدەسى كۇنى 28 پانفيلوۆشى سارباز دۋبوسەكوۆو رازەزى تۇبىندە نەمىستىڭ كوپ تانكىسى مەن قىرۋار ساربازىنا قارسى ەرلىك كورسەتتى دەگەن ەرتەگى سياقتى ماقالانى ءوزى ويدان شىعارىپ جازعانىن مالىمدەدى باسپا ءسوز بەتىندە. ول سول ماقالاسىندا ول كەزدە جۇرتشىلىقتى دا، شايقاسىپ جاتقان ساربازداردى دا رۋحتاندىرۋ ءۇشىن مۇنداي وتىرىك ەرلىكتەر تۋرالى وتىرىك ماقالالار كۇن سايىن جاريالانىپ تۇرعانىن دا ايتىپ ءوتتى. ول ول ما كەيىن كسرو اسكەري پروكۋراتۋراسى 1948 جىلى سول شايقاسقا قاتىسىپتى دەگەن يۆان دوبروبابين دەگەننىڭ ءىسىن تەكسەرۋ كەزىندە بۇل ويدان شىعارىلعان وتىرىك ەكەنى دالەلدەنگەنى سسرو-نىڭ ورتالىق گازەتتەرىندە جاريالاندى. ۇلى وتان سوعىسى دەگەن ءسوزدىڭ ارجاعىندا سسسر دەگەنىمىز ورىستىڭ وتانى، ياعني، بۇل رەسەي دەگەن ىزعارلى مەگزەۋ جاتقانىن مىنادان-اق اڭعارۋعا بولادى: سول كريۆيسكييدىڭ ماقالاسىندا ساياسي جەتەكشى (پوليترۋك) ورىس كلوچكوۆ «روسسيا كەڭ-بايتاق، ءبىراق شەگىنەرگە جول جوق. ارتىمىزدا موسكۆا!» دەپ ۇران تاستايدى. بۇل ءسوزدىڭ ارجاعىندا ورىس ۇلتشىلدىعىنىڭ، ورىس ءشوۆينيزمىنىڭ ءيسى مۇڭكىپ تۇرعانىن «جەڭىس كۇنى» دەپ ايتاققا ىلەسىپ تۇرا شاباتىن قازاقتاردان باسقا ۇلتتار باياعىدا-اق تۇسىنگەن. ايتپەسە، ءوزىنىڭ بۇل ماقالاسى ويدان شىعارعان وتىرىك ەكەنىن مالىمدەپ وتىرعان جۋرناليست ا.كريۆيسكيي نەگە سول كلوچكوۆتىڭ اۋزىنا تەك رەسەي جانە موسكۆا دەگەن سوزدەردى عانا سالعان؟ سوعىس اياقتالعاسىن دا ماسكەۋدەگى التىن جاعالى ورىستار – كرەملدە جەڭىستى «وبمىۆات» ەتىپ اراق ءىشىپ جاتقاندا نەگە تەك «زا ۆەليكيي رۋسسكيي نارود!»، «زا رۋسسكوە ورۋجيە!» دەپ ستاكاندارىن كوككە كوتەرىپ شۋىلدادى دەيسىز؟ ءبارىمىز بىرىگىپ جەڭدىك، ءازىربايجان، قازاق، وزبەك، تاتار، قىرعىز، باشقۇرت، تۇركىمەن، تاجىك، اۆار، قاراشاي دوستارىمىز بولماسا جەڭە الماس ەدىك دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز سول 73 جىلدان بەرى ءبىر ايتىلمايتىنى نەسى؟ بۇگىندە وزدەرىن كوپ وقىعان دەپ سانايتىن قازاقتار وسىنى قالاي تۇسىنبەيدى؟ قاشاندا وزگە ەلدەردى باسىپ الىپ، وزگە حالىقتاردى قاناپ-توناۋدى اتا-كاسىبىنە اينالدىرىپ العان رەسەي قارۋدىڭ كۇشىمەن دە، توقسان ءتۇرلى امال-ايلا، قۋلىق-سۇمدىقپەن دە سول ەلدەردى ۋىسىنان شىعارماي ۇستاپ وتىرۋعا ابدەن ماشىقتانعان. سول ءۇشىن ماسكەۋ جوق جەردەن جالعان توي-دۋماندار، مەيرامدار ويلاپ تابا بەرەدى. قازاقستاننان باسقا تۇركىتىلدى رەسپۋبليكالار دا، ورىسپەن كىندىگى ءبىر ۋكراينا دا، بالتىق بويىنداعى ەستونيا، لاتۆيا، ليتۆا، مولدوۆيا دا سوناۋ 1991 جىلى كەڭەس وكىمەتى قۇلاسىمەن ونداي توي-دۋمانداردان باس تارتتى. تەك قازاقستان عانا 8ء-شى مارت، 1ء-شى ماي، روجدەستۆو حريستوۆو، جەڭىس كۇنى ت.ت. داڭعىر-دۇڭعىردان قالماي ماسكەۋ نە ىستەسە سونى ىستەپ رەسەيدىڭ سوڭىنان قالماي شاپقىلاپ كەلەدى. الگىندە قازاقتى قۇلدىقتان شىققىسى كەلمەيتىن جەكە پەندەنىڭ قىلىعىمەن سالىستىردىق. ءبىراق سول قۇلمىنەزى ءۇشىن بۇكىل قازاقتى كۇستانالاۋ ۇلكەن كۇنا. ول ءۇشىن ماسكەۋدىڭ قولاستىنان شىققىسى كەلمەيتىن جانە سول قۇلدىق سانانى قيتابان قالىڭ قازاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىپ توي-تويلاپ وتىراتىن بيلىك باسىنداعى قازاقتار كىنالى. ءيا، كەڭەس وداعى دەگەنىمىز رەسەي يمپەرياسى ەدى. سول يمپەريانى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن عاسىرلار بويى، جىلدار بويى وزدەرى قورلاپ-زورلاپ، قولدان اشارشىلىق، اتۋ-اسۋلار ۇيىمداستىرىپ قىرىپ-جويىپ كەلگەن قازاقتىڭ ۇلدارىن «وتان ءۇشىن»، «موسكۆا ءۇشىن»، «ستالين ءۇشىن» دەپ الداپ ارباپ تا، كۇشپەن زورلاپ تا اپارىپ سالعان قاندى قىرعىندى «جەڭىس كۇنى» دەپ تويلاۋ ۇلتتىق ساناسىزدىقتىڭ ۇلكەن ءبىر بەلگىسى. پرەزيدەنت پە، باسقا يدەياقۇمار بىرەۋ مە ايتەۋىر «العىس ايتۋ» كۇنى دەگەندى ويلاپ تاپتى. قاسيەتتى يسلام دىنىندە قانتوگىس سوعىستى تويلاۋ وتە اۋىر كۇنا. سوندىقتان «جەڭىس كۇنى» دەپ سارىالا گەورگيي تاسپاسىن تاعىپ الىپ توي-تويلاۋدىڭ ورنىنا بۇل كۇندى ەرىكسىز بارىپ اجال قۇشقان اكەلەرىمىز بەن اتالارىمىزعا «دۇعا باعىشتاۋ كۇنى» دەسەك الدەقايدا دۇرىستاۋ دا، ءادىل دە بولار ەدى.
مىرزان كەنجەباي، اقىن
ق ر جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى
