قابدەش ءجۇمادىلوۆ،

قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى،

مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى

بiزدiڭ الدىمىزدا بيىل جىل باسىندا «جالىن» باسپاسىنان شىققان، كولەمi ءتورت ءجۇز بەتتەن استام قالىڭ كiتاپ جاتىر. جاي كiتاپ ەمەس، جازىلۋى جۇمباق، ساقتالۋى ودان دا تاڭعاجايىپ، سىرلى دۇنيە. «ءتۇپ-تۇقياننان ءوزiمە شەيiن» دەپ اتالاتىن بۇل كiتاپتىڭ ماڭدايىندا – شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسار ۇلى دەگەن جازۋ بار. العىسوزدەگi ءمالiمەتتەرگە قاراعاندا، 18-عاسىردا ءومiر ءسۇرiپ، قازاق-جوڭ-
عار سوعىسىنا باستان-اياق قاتىسقان قازىبەك بەك بiر ۇرىستا اۋىر جارالانىپ، دۇنيەمەن قوشتاسايىن دەپ جاتقاندا، 1776-جىلى 84 جاسىندا جازىپ شىعىپتى. ەكi عاسىر بويى ۇرپاقتارىنىڭ ساندىعىندا ساقتالعان قولجازبا 1937 – 1990 جىلدار ارالىعىندا الدەبiر ساقتىقپەن جەر استىندا كومۋلi جاتقان. ەس بiلگەننەن بەرi وعان يە بولىپ، ءالسiءن-الi كوشiر-
تiپ، ساقتاپ كەلiپ، اقىرى باسپاعا ۇسىنعان – بەلگiلi جۋرناليست، قازىبەك بەك تاۋاسار ۇلىنىڭ شوبەلەگi (سiءرا، ءشوپ-
شەكتەن كەيiنگiسi بولار) بالعابەك قىدىربەك ۇلى.

كiتاپتىڭ بەتاشارىندا «جالىن» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى بەكسۇلتان نۇرجەكە ۇلى جۇرتشىلىقتان بىلاي دەپ ءسۇيiنشi سۇرايدى: «قازىبەك بەكتiڭ مىنا كiتابى – حالقىمىزدىڭ تاريحىنا تالاي-تالاي تىڭ بەتتەر قوساتىن كiتاپ. مۇنى وقىپ شىققان ءاربiر ادام، ءسوز جوق، ءوزiنiڭ قازاق ەكەندiگiن ماقتانىش تۇتادى... سول ءۇشiن سiزدەردەن «جالىن» باسپاسى ءسۇيiنشi سۇراۋعا قاقىلى. ءسۇيiنشi، قازاق! Iرگەلi ەل بولعانىڭدى، ەل قورعايتىن ەرلەر تۋدىرعان قاњارمان حالىق بولعانىڭدى دالەلدەيتiن تاعى بiر تاريحناما تابىلدى!».

مۇنداي وقيعا باسپا ءسوز تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان. ابايدىڭ تولىق جيناعى، مۇحتار اۋەزوۆتiڭ «اباي جولى» ەپوپەياسى باسىلىپ شىققاندا دا، ەشكiم دە بۇلاي الاقايلاپ ءسۇيiنشi سۇراماعان. تiپتi، قازاق ەلi تاۋەلسiزدiك العاندا دا، كوپ جاڭالىقتىڭ بiرiندەي، جاي حابارلاي سالعانى ەسiمiزدە... ال جوعارىداعى جارنامادان كەيiن ءبۇل كiتاپ-
تى الماي كور، وقىماي كور!

بiراق كiتاپتى وقي كەلە iش جيىپ قالعانىمىز: بۇل جاسى سەكسەننەن اسىپ، اۋىر جارادان ولەيiن دەپ جاتقان قارتتىڭ اسىعىس ءتۇسiرگەن جازباسىنا تiپتi دە ۇقسامايدى. «اتا شەجiرە» اتالاتىن العاشقى تاراۋدا عايسا تۋماستان ون نەشە عاسىر بۇرىن ءومiر سۇرگەن اعايىندى قادىر جانە قالشا دەگەن كiسiلەردەن باستايدى دا، تاۋاسار ۇلىنىڭ ءوزiنە دەيiن جiپكە تiزگەندەي ەتiپ، اسىقپاي باياندايدى. تiزiپ كورسەتiلگە-
نi – سەكسەن توعىز اتا، ياعني ءۇش مىڭ جىلعا جۋىق ۋاقىت قوي بۇل. سودان ەشكiمدi قالدىرماي، ءاتى-جونi، تاريحتا اتقارعان قىزمەتi، تiپتi اعايىندى كiسiلەردiڭ قايسىسى قاي ايەلدەن تۋعانىنا دەيiن بiر-بiرلەپ ساناپ بەرەدi. ەكiنشi تاراۋدا تاۋاسار ۇلىنىڭ ءومiربايانى، عىلىم iزدەپ دۇنيەنiڭ ءتورت بۇرىشىن قالاي شارلاعانى اڭگiمە بولادى. ءۇشiنشi تاراۋ: جوڭعارعا قارسى سوعىس كۇندەلiگi، اۆتوردىڭ زامانداستارى – حاندار مەن بيلەر، باتىرلار تۋرالى ەستەلiكتەر... وقيعا بiردە حرونيكالىق شولۋ، بiردە وي اعىسى، ەندi بiردە شەگiنiس ءتۇرiندە باياۋ ءجۇرiپ وتىرادى. تەك قانا بايانداۋ ەمەس، پەيزاج، پورترەت، مiنەزدەمە، سۋرەتتەمە، ديالوگ، مونولوگ دەيسiز بە – كوركەم پروزا قۇرالدارىنىڭ ءبارi بار. سوعان قاراپ شىعارما جانرىن ءومiرباياندىق رومان، نەمەسە، قازiر بiرەۋلەر ايدار تاعىپ جۇرگەنiندەي، «رومان-ەسسە» دەپ اتاۋعا ابدەن بولاتىنداي. ەندەشە جاڭاعى ءسۇيiنشi سۇراۋشىلار بۇل شىعارمانى جاي «تاريحناما» دەي سالماي، ونى قازاق پروزاسىنىڭ باسى، ياعني 18-عاسىردا تۋعان قازاق رومانى دەپ اتاۋدى قالاي ەسكەرمەدi ەكەن؟ بiلگەن كiسiگە، ناعىز ءسۇيiنشi-
نiڭ كوكەسi سول ەمەس پە؟ قازاقتىڭ قارا ءسوزiن ابايدان iلگەرi اپارا الماي جۇرگەندە، اتتاي ەكi عاسىر ارى اتتاپ تۇسسەك، ودان وتكەن قۋانىش بولا ما؟ بiراق كوپ ۇزاماي ونىڭ دا ءمانiسiن ۇققانداي بولدىق. سiءرا، الدەنەدەن قۋىستانعان «مۇراگەرلەر»، الدىمەن وسىنى بiر بويعا سiڭiرiپ الايىقشى دەگەندەي، ودان ارى تەرەڭدەۋگە ساقتىق جاساعان ءتارiزدi.

سونىمەن، «ءتۇپ-تۇقياندى» iشكەرiلەپ وقىعان سايىن، بiزدiڭ دە پiكiرiمiز وزگەرە باستادى. ەڭ اقىرىندا، كiتاپتى وقىپ شىعىپ، سوڭعى بەتiن جاپقاندا، مىناداي قورىتىندىعا كەلدiك: بۇل شىعارما – بiرەۋلەر داڭعازالاپ جۇرگەندەي، 18-عاسىر تۋىندىسى ەمەس، ءۇستiمiزدەگi ءوزiمiزدiڭ كۇنالi عاسىرىمىزدا، وندا دا تىم الىس ەمەس، وسى تاياۋ جىلداردا جازىلعان دۇنيە. ول ءۇشiن بiر جاقتان دالەل iزدەۋدiڭ دە قاجەتi جوق. كiتاپتىڭ ءار جولى، ءار ءسوزi: «مەن بۇگiنگi ءداۋiر-
دiڭ پەرزەنتiمiن» دەگەندi ايعايلاپ ايتىپ تۇر. ارينە، بiز مۇندا قازىبەك بەك تاۋاسار ۇلى دەگەن كiسi تاريحتا بولمادى دەۋدەن اۋلاقپىز. وتكەن زاماندا سونداي بiر ادامنىڭ ءومiر ءسۇرۋi، تiپتi وقىعان ساۋاتتى كiسi رەتiندە، ءوز ۇرپاقتارىنا جۇقالتاڭ اتا-بابا شەجiرەسiن جازىپ قالدىرۋى دا مۇمكiن. بiراق تۇتاس بiر توم قۇرايتىن «رومان-ەسسە» مىنا قالپىندا جازبا ادەبيەتi مۇلدە قالىپتاسپاعان 18-عاسىر اياسىنا سىيمايتىنى ايدان انىق.

ءاسiلi، مۇنداي كونە مۇرانى باعالاۋدا بۇلتارتپايتىن تارازى – تەكستولوگيا، ياعني شىعارمانىڭ تiلi عوي. ال «ءتۇپ-تۇقيان» جالپى ستيل، ءسوز ساپتاۋ، سويلەم قۇرىلىسى جاعىنان سوناۋ 18-عاسىردى بىلاي قويىپ، تiپتi بەرگi اباي ءداۋiرiنە دە جاقىندامايدى. تۇپ-تۇگەل بۇگiنگi كۇننiڭ قولتاڭباسى، وندا دا ءوزiمiز كۇندە وقىپ جۇرگەن «سوسياليستiك قازاقستاننىڭ» قاساڭ تiلi. بۇرىنعى قازاقتاردىڭ ءسوزدiك قورىندا بولۋعا تيiس ەمەس، تەك بەرگi كەڭەس ءداۋiرiندە اۋدارما ارقىلى ەنگەن جاڭا تiركەستەر. اۆتور قازiرگi گرامماتيكا داڭعىلىمەن اعىپ كەلە جاتادى دا، وقتا-تەكتە، سiءرا جازىپ وتىرعانى «كونە مۇرا» ەكەنi ەسiنە ءتۇسiپ كەتەتiن بولۋى كەرەك، ەپتەپ سول ءداۋiرگە لايىق بوياۋ قوسقان بولادى. ولارى ونشا كوپ تە ەمەس: كيتاپ، عاقىل، عاراب، عاسكەر، ءعالاب، لاكين، ماعريفات، ءاњميات، يتيفاق سياقتى اراب، پارسى ارالاسقان قىرىق-ەلۋ سوزدەن اسپايدى. ونىڭ ەسەسiنە، كiتاپتىڭ ءون بويى 18-عاسىرعا جاناسپايتىن جاڭا سوزدەرگە سىقىپ تۇر.

ءسوزiمiز دالەلدi بولۋى ءۇشiن، كەز كەلگەن تاراۋدان مىسال كەلتiرەيiك: «مەن جازۋ-سىزۋدان اۋزى كۇيگەن اداممىن» (20-بەت)، «مۇددەمiزدi جىلتىراق تۇيمەلەرگە ايىرباستاعىسى كەلەتiندەر ارامىزدا بار». (129)، «پiكiرiن اشىق ايتتى»، «ءابiلقايىر سەكiلدi مانساپقورلار...»(130) «باتىس ەۋروپا باسقىنشىلارى» (134)، «وتەن دە، مەن دە قالتالى بالالارمىز» (136)، ول iشiمدiككە بەرiلگەن... مەن دە ول ادامدى از سۋارعان جوقپىن» (139)، «بiزدiڭ تاريحىمىزدا بولدى دەپ ءوز باسىم ەسەپتەمەيمiن» (146)، «ورىس دەگەندi – ۇرلىق، اراق دەسەڭ دە بولادى» (183)، «بiر تال شاشىن ءتۇسiرمەي، جەتiسۋعا جەتكiزiڭدەر» (185)، «ابىلاي جيىن وتكiزدi» (196)، «وسى سوعىستى مەنiڭ اتام ماتاي بي بىلاي سۋرەتتەيدi» (209)، «ءوز باستارىمەن قيمىلداۋدى قويعان» (212)، «پەتردiڭ ويى – قازاق جەرiن قاراتىپ الۋ. ول – ازيانىڭ كiلتi...» (214)، «جيىندى بولات حانعا اشقىزدى»، «ايتەكە اشىق كەتتi» (230)، «قازاقتار شەتكە شىعىپ كۇرiكتەنە باستادى» (234)، «ۇلى ءجۇز قولىنا باسشىلىق ەتۋ (!) ماعان جۇكتەلدi (236)، «ءوزiم وسىلاي شەشتiم» (240)، «اقشانى كورگەن تارانشى قۇدايىن ۇمىتىپ كەتەدi» (243)، «ۇرىستا باستىق بiرەۋ بولادى»، «مەنi جولبارىس قولدادى» (246)، «قولباسشىلىققا بەلگiلەنگەن بوگەنباي» (248)، «قالماقتى قىرۋ جوسپارى وسىلاي...» (265)، «سەنiم ماعان ارتىلعان-دى» (270)، «مەن مانساپ iزدەمەدiم» (284)، «رۋحاني جان دۇنيەسiنە توقتالمادىم» (302)، «تاباندارىن جالتىراتىپتى» (246)، «قالماقتىڭ قۇرۋىنا زور ۇلەس قوسقان» (348)، «جۇيكەمنiڭ ابدەن جۇقارعانى» (387).

ءجا، وسى دا جەتەر. ەگەر مۇنداي جاڭا تiركەستەردi تiزە بەرسەك، كiتاپتى تۇگەلگە جۋىق كوشiرiپ شىعۋعا تۋرا كەلەدi. مۇنىڭ سىرتىندا «بولعان-دى»، «كەلگەن-دi» «بولسا كەرەك-تi» سياقتى بەرتiندە كiرگەن فورمالار قانشاما... سونىمەن، بۇل شەجiرەنiڭ تاياۋ جىلداردا كولەمi الدەنەشە ەسە ءوسiرiلiپ، قايتا جازىلعانى تالاس تۋدىرمايدى. كiتاپتىڭ بiتiمiنە قاراپ وتىرساڭىز، بiرەۋ و باستا كونە شەجiرەنi نەگiزگە الىپ، تاريحي شىعارما جازباق بولعان سەكiلدi. رومان-ەسسەدەگi قازىبەك بەك تاۋاسار ۇلىنىڭ كەيدە اۆتوردان گورi ادەبي كەيiپكەرگە ۇقساپ تۇراتىنى سودان. الايدا «مۇراگەر» ول ويىنان تەز قايتقان. ءوز جازبالارىن كوركەم شىعارمادان گورi سەنiمدiرەك «كونە مۇراعا»، ەشكiم تالاسپايتىن تاريحي قۇجاتقا اينالدىرعىسى كەلگەن. ماقسات – بۇرىن بەلگiسiز بوپ كەلگەن ءوز رۋىنىڭ باتىرلارىن تاريح ساحناسىنا شىعارۋ، ءوز زامانىندا ەشكiم يىق تەڭەستiرە المايتىن تاۋ-
اسار ۇلى دەگەننiڭ دارا تۇلعاسىن جاساۋ.

ال سوندا بۇرىن جۇرتشىلىققا ءمالiم بولماعان، ولەڭ-جىردا، نە تاريحي قۇجاتتاردا ايتىلمايتىن، ءوز ەلiنiڭ شەجiرەسiنە ءجۇيرiك ءسۇيiنباي مەن جامبىلدىڭ اۋزىنا دا iلiنبەگەن شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسار ۇلى دەگەن كiم؟ ەندi سوعان كەلەيiكشi.

كiتاپتىڭ ايتۋىنشا، قازىبەك بەك حيجرا ەسەبiمەن 1070-جىلى، ياعني بiزدiڭ جىل ساناۋىمىزشا 1692-جىلى تۋعان. اكەسi تاۋاسار بي ونى التى جاسىندا (!) بۇحاراعا وقۋعا جiبەرەدi. بۇحارا مەدرەسەسiندە ءۇش-تورت جىل وقىپ قايتقان سوڭ، بiرەر جىل اۋىلدا بالا وقىتادى. بiراق ول بۇل وقۋعا قاناعاتتانباي، ون جاسىندا (؟) بiلiم iزدەپ، تاعى دا دۇنيەنi شارلاپ كەتەدi. بۇل جولى ارالاپ كورگەن، بiلiم العان قالالارىن ساناپ تاۋىسۋدىڭ ءوزi قيىن: بۇحارا، سامارقانت، كابۋل، عيرات، باسىرا، تەگەران، يسفاњان، باعدات، شام، انكارا، ستامبۋل، ريم... سول زاماندا بiلiم iزدەگەن قازاق بالاسىنا وسى قالالاردىڭ بiر-ەكەۋi دە جەتiپ قالار ەدi. جوق، ول قاسىنا وتەن دەگەن جولداسىن ەرتiپ الادى دا، تورتكۇل دۇنيەنi ءۇزدiكسiز كەزە بەرەدi. «بiز وتەن ەكەۋمiز – بiرiمiز ونعا، بiرiمiز ون بiرگە كەلگەن بالامىز» دەيدi ول بۇحارادان يرانعا كەتiپ بارا جاتىپ. ايتپاقشى، وعان دەيiن سامار-
قانتتاعى ۇلىقبەك مەدرەسەسiندە بiر جارىم جىل وقىپ، حافيز اپەندi دەگەن عۇلامادان ءدارiس الادى. «ول – iشiمدiككە بەرiلiڭكiرەپ، ۇنەمi كوزi قىزارىپ، شاراپ iزدەپ جۇرەتiن كiسi. مەن ول ادامدى از سۋارعان جوقپىن» دەيدi بiزدiڭ ون جاسار كەيiپكەرiمiز (139).

سودان بۇلار شاњارلاردى ارالاي جۇرە، يسفاњاندا ءۇش جىل، باعداتتا ەكi جىل وقيدى. وسىندا ءال-فارابي ەڭبەك-تەرiمەن تانىسىپ، ۇلى عالىممەن سىرتتاي پiكiر تالاستىرادى. تiپتi بۇلارعا ەندi وقۋ شاق كەلمەيدi. «شام شاњارىنداعى كiتاپحانالار ونشا باي بولمادى» دەيدi ول (157-بەت). ودان انكاراعا تارتادى. بiراق ونى انكارا كiتاپحاناسى دا قاناعاتتاندىرمايدى. تەك ستامبۋلعا كەلگەندە iزدەگەنiن تاۋىپ، ءۇش جىلداي تۇرىپ قالادى. «مۇندا بiزدiڭ زەرتتەپ، وقىعانىمىز اسپان الەمi ەدi» دەيدi اۆتور (161-بەت). بۇلار قالادان قالاعا تۇراقتاماي نەگە كوشە بەرەدi دەسەك، ونىڭ دا سەبەبi بار ەكەن. «ءتۇرiكتەردەن دە كوڭiلiم قالدى، بۇلار دا پارسىلار مەن ارابتار سياقتى ءوز تۋىسقاندارىن (قىزدارىن) وزدەرi الادى ەكەن» دەيدi ول ستامبۋلدان كەتەردە (168-بەت).

وسىدان كەيiن ەۋروپالىق بiلiمنiڭ ءدامiن تاتپاق بولىپ، بiزدiڭ جيњانگەزدەر ريمگە اتتانادى. «مەنiڭ رومدا iزدەپ بارعانىم: اۋەز-اۋەن ونەرiنە بايلانىستى iلiم ەدi. ەكi جىل iشiندە ساۋلەت ونەرiنەن دە، اۋەز ونەرiنەن دە ۇستاز جالداپ وقىدىم (نە دەگەن بiتپەيتiن اقشا). رومداعى تاستان قاشالعان ءمۇسiندەر، نەشە ءتۇرلi بەينەلەردi كورiپ، بiزدiڭ جۇرتتى قۇرتقان يسلام دiنi ەكەنiنە كوزiم جەتتi. جانە وعان شىن كوڭiلiمنەن لاعىنەت ايتتىم» (167-بەت) دەيدi ول. ءسويتiپ، بۇحارا مەن شامدا، باعدات پەن ستامبۋلدا مۇسىلمانشا وقىعان عۇلاما بiر-اق كۇندە بۇگiنگi زاماننىڭ بەلسەندi اتەيسi بولىپ شىعا كەلەدi.

بiراق، ونىڭ ەسەسiنە، قازىبەك بەك ريمدە ءجۇرiپ، يتاليا وپەراسىنا تالداۋ جاسايدى. ءار ءتۇرلi مۋزىكا اسپاپتارىندا وينايدى. عايسادان دا بۇرىن وتكەن باباسى مايقىنىڭ اندەرiن نوتاعا ءتۇسiرەدi... سودان، نە كەرەك، جيىنى ون نەشە جىل دەگەندە ەلگە قايتادى عوي. ارينە، بارعان iزدەرiمەن ەمەس، بۇل جولى جەر كورمەك بولىپ، ەۋروپانى ارالاي جۇرەدi. جول-جونەكەي، مادريد، بەرلين قالالارىندا ايال جاسايدى... رەسەيگە كەلگەندە، دون دالاسىنداعى پاشكا كوسوي دەگەن باي ورىسقا بiر قىس مالايلىققا جالدانادى. «پاشكا كوسوي، ونىڭ ءبايبiشەسi، ءۇش ۇل، ءۇش كەلiنi، ءۇش قىزى تىرداي جالاڭاش ارالاسىپ، مونشاعا بiرگە تۇسەدi ەكەن... دۇنيەدەگi ەلدەردiڭ كوبiن كوردiم عوي مەن. سوندا ورىس ەلiنەن ءتارتiپسiز، جابايى ەل كورمەدiم» دەپ ورىستارمەن كۇنi بۇرىن جاۋلاساتىنى بار (182-183-بەت.)

سونىمەن، ءار ءتۇرلi iلiم-بiلiمنەن حابارى بار قازاق دالاسىنداعى جالعىز عۇلاما 1709-جىلى امان-ەسەن ەلگە ورالادى. سوندا، جارتى الەمدi شارلاپ، ءار قالادا ەكiء-ۇش جىلداپ ون ەكi جىل وقىعان جيњانگەز نەشە جاستا دەيسiز عوي؟ نەبارi ون جەتiدە... ول «مەن ەۋروپادا وقىعاندا» دەگەن ءسوزدi بۇدان كەيiن دە تاراۋ سايىن قايتالاپ وتىرادى. سول بiر جاۋمەن جاعالاسقان 18-عاسىردا قازاقتا «ەۋروپادا وقۋ» ءداستۇرi بولدى ما؟ بولسا ودان بۇرىن كiمدەر وقىدى؟ كەيiن كiمدەر جالعاستىردى؟ وعان جاۋاپ جوق...

قازىبەك بەك تاۋاسار ۇلىنىڭ بۇدان بىلايعى اڭگiمەسi دە بارون ميۋنحاۋزەننiڭ حيكايالارىن ەسكە ءتۇسiرەدi. ەلگە كەلگەن سوڭ كوپ كەشiكپەي، تولە بي وعان: «سەنi جۇڭگو ەلiنە ەلشiلiككە جiبەرسەك قايتەدi؟» دەپ قولقا سالادى. بiراق، تاۋ-اسار ۇلى: «قىتايلار مەن سياقتى بويداقتاردى باسشىلارىنىڭ (!) قىزىنا نەكەلەستiرۋدi ۇناتادى. ءسويتiپ، ارمانىن جۇزەگە اسىرۋدى ويلايدى» دەپ باس تارتادى (188-بەت). قۇدايدىڭ ساقتاعانىن كوردiڭiز بە؟ 18-عاسىردىڭ باسىندا قازاق-قىتاي اراسىندا ەشقانداي بايلانىس بولماعانىن اۆتور ەسكەرiپ تە جاتپايدى. كوپ ۇزاماي، از-تاۋكە دە ونى ورداعا شاقىرىپ اڭگiمەلەسەدi. «ول مەنi حاتشىلىققا العىسى كەلەتiنiن ايتتى. مەن كەلiسiم بەرە المادىم» دەيدi اۆتور (213-بەت). دۇنيەدە حان جارلىعىنا قارسى تۇراتىن كiسi دە بولادى ەكەن دەپ تاڭدانىپ قالاسىز. بiراق ەلدەگi «جالعىز وقىمىستىعا» حان دا، بىلايعى بيلەر دە باتا المايدى.

ون ەكi جىل بويى ءۇزدiكسiز وقىپ، قاعاز سورىپ تاستاعان عۇلاما ەندi ەل iشiنە كەلiپ بiلiم تاراتار دەپ كۇتەسiڭ. جوق، ول ەندi اياق استىنان باتىر بولىپ شىعادى، 1718-جىلعى اياگوز سوعىسىنىڭ جۋان ورتاسىندا جۇرەدi. ايتپاقشى، وسى ۇرىستا قابانبايمەن تانىسادى. باتىرلاردىڭ اراسىندا ونىڭ مويىندايتىنى قابانباي عانا. بiراق، كiتاپتىڭ ءون بويىندا وعان دارابوز، نە ساردار دەگەن اتتى قيماي، بالا سياقتى ەراسىل دەپ اتايدى. كوڭiلi تۇسكەندە «ەرەكە» دەيتiنi بار. «اياگوز ۇرىسىنان كەيiن قايىپ حان مەنi شاقىرىپ: «سىبان رابدان قارشىسىنا (ورداسىنا) ەلشi بولىپ بار» دەدi. مەن ەل ءۇشiن كەلiسiم بەردiم. كەلەسi جىلى باردىم. سىبان رابدان مەنiڭ اكەم قاتارلى. مەن ونىڭ دورجى (؟) دەگەن بالاسىنىڭ قولىندا تۇردىم» دەيدi ول (216-بەت). سiءرا، اۆتور ول زامانداعى ەلشiنi قازiرگi ەلشiلiك سياقتى دەپ شامالايتىن بولسا كەرەك، ويرات ورداسىنا بارعان تاۋاسار-ۇلى ءتورت جىلداي تۇرىپ قالادى. تەك 1723-جىلدىڭ باسىندا، «اقتاباننىڭ» الدىندا عانا ەلگە قايتادى. «بالامداي بولىپ كەتiپ ەدiڭ. ەندi ەلiڭە قايتا بەر» دەپ، قازاققا قىر-
عىن سالعالى  وتىرعان سىبان رابدان ونىمەن قيماي قوشتاسادى. ال قونتايجىنىڭ جۇڭگو ايەلi: «تولەكەيگە سالەم ايت» دەپ قيىلادى (216-بەت). سويتسەك، جاڭاعى حانىم قىز كەزiندە قازىبەك بەكتiڭ نەمەرە اعاسى تولەكەيمەن كوڭiلدەس بولعان ەكەن... وسىلاردى وقىپ وتىرعانىندا، نە كۇلەرiڭدi، نە جىلارىڭدى بiلمەيسiڭ. جانسىز اق قاعاز ءبارiن دە كوتە-
رەدi ەكەن عوي!

سودان، نە كەرەك، كوكتەمدە «اقتابان شۇبىرىندى» باستالادى. بالكiم، باسقالار قىرعىنعا ۇشىراپ، بوسىپ كەتسە كەتكەن شىعار، ال شاپىراشتىلار بالەندەي قيىندىق كورمەيدi. ويتكەنi، «شاپىراشتى – اسا جاۋىنگەر ەل. وعان «باقتيار! باقتيار!» دەپ ءۇش رەت ايعايلاساڭ بولعانى، تايلى-تاياقتىسى قالماي تاس ءتۇيiن جينالادى» دەيدi اۆتور (218-بەت). ۇلى ءجۇز قولىن، ارينە، حات ساۋاتى بار تاۋاسار ۇلى باسقارادى. «بiز شاپىراشتى اتامىزدان قالعان «قۇيرىق جەۋ» سوعىسىنا سالماق بولدىق» دەيدi ول. باسقالاردىڭ قاپەرiنە دە كەلمەيتiن مۇنداي ءتاسiل، ارينە، جەڭiسكە جەتكiز-
بەي قويمايدى. «قالماقتار ءشوپقورادا جايراپ قالادى... شوقپارعا كiرە بەرiستە وتەگەن ون شاقتى قالماقتىڭ باسىن شاۋىپ ءتۇسiرەدi» (229-بەت). تەك، قالماقتى كورiنگەن جەردە شىبىنداي قىرىپ جۇرسە دە، بۇلاردىڭ اتا قونىسىن تاستاپ، ءتۇستiككە قاراي نەگە قاشاتىنى ءتۇسiنiكسiز...

ورداباسىندا وتكەن 1726-جىلعى جيىننان كەيiن بiردەن ۇلى جورىق باستالىپ كەتەدi. قول باسىندا – تاعى دا تاۋ-
اسار ۇلىنىڭ ءوزi. «جەتi مىڭ ادامعا باسشىلىقتى (؟) مەن جاسادىم. سول جىلى ون التىعا تولعان ۇلكەن ۇلىم قاسقارى بiر مىڭنىڭ يەسi بولدى» (231-بەت) دەيدi ول. اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، بۇل جورىققا ورتا ءجۇز بەن كiشi ءجۇز باتىرلارى مۇلدە قاتىسپاعان سەكiلدi. «وسى ۇرىستا بوگەنباي باتىردى كوردiم... بوگەنباي قولتوقپاقتاي (؟)، وتە تەز قيمىلدايتىن ادام ەكەن» دەيدi ارعىن باتىرىن ونشا مەنسiنiڭكiرمەي (232-بەت). سارىسۋ، بۇلانتى ماڭىندا وتكەن العاشقى سوعىس-
تا دا مايداننىڭ ماڭداي الدىندا قازىبەك بەكتiڭ اسكەرi تۇرادى. وسى سوعىستا شەشۋشi رول اتقارعان قابانباي، شاقشاق ءجانiبەك، ساڭىراق، تايلاق باتىرلاردىڭ قايدا جۇرگەنi بەلگiسiز. ال ورداباسىدا قولباسى بوپ سايلانعان ءابiلقايىردىڭ قاراسى دا كورiنبەيدi.

تاۋاسار ۇلىنىڭ ۇرىستاعى اقىلشىسى – تولە بي عانا. «الگi «اي قورالانعان» سوعىسىن قاشان قولداناسىڭ؟ سونىڭدى جاسا!» دەيدi تولە بiر كۇنi قازىبەك بەكتi شاقىرىپ الىپ. سول-اق مۇڭ ەكەن، «اي قورالاندىنى» باستاپ كەتەدi. بۇل تاكتيكانى تاپقان دا – تاۋاسار ۇلىنىڭ ءوزi. «قالماقتار بiلمەۋ ءۇشiن اتىن دا ءوزiم قويعانمىن» دەيدi ول كiشi-پەيiلدiكپەن. نەسiن ايتاسىڭ، بۇل بiر – راقات سوعىس: جاۋ اسكەرiن اينالدىرا قورشاپ الاسىڭ دا، بiرتiندەپ قىسا بەرەسiڭ. ال قالماقتار قوراداعى قوي ءتارiزدi قاشان قىرىلىپ بiتكەنشە ورتادا يiرiلiپ تۇرا بەرەدi (234-بەت).

بۇلانتى بويىندا iرi جەڭiسكە جەتكەن قازىبەك بەك تاۋ-
اسار ۇلى 1730 جىلعى اڭىراقاي سوعىسىندا دا شەشۋشi ءرول اتقارادى. «بۇل جولى ون ءۇش مىڭ ۇلى ءجۇز قولىنا باسشىلىق ەتۋ (!) ماعان جۇكتەلدi... ويراتتار بۇرىن قالماق اراسىندا بولعان مەنi قۇرتۋدى ماقسات ەتiپ، ارتىمنان اڭدۋشى قويدى» دەيدi اۆتور (236-بەت). بۇرىن-سوڭدى ابىلايدان، قابانباي مەن بوگەنبايدان ءبۇيتiپ قاۋiپتەنبەگەن ويراتتار تاۋاسارۇلىنان قورقىپ، باسىنا بايگە تiگەدi... بۇل سوعىستا دا ءابiلمامبەت، ءابiلقايىر، باراق، قابانباي، شاقشاق ءجانiبەك دەگەندەر اتىمەن جوق. ورتا جۇزدەن تەك بوگەنباي قولىنىڭ عانا قاتىسقانى ايتىلادى. بiراق ولار دا جاي «قوناق» رەتiندە ۇرىستى سىرتتاي تاماشالاۋمەن بولادى. ويتكەنi باسقاعا سالماق ءتۇسiرمەي، جاۋدى قىناداي قىرۋعا شاپىراشتى باتىرلارىنىڭ ءوزi-اق جەتiپ جاتادى. اڭىراقاي سوعىسىنداعى العاشقى جەكپە-جەككە ورتا جۇزدەن ولجاباي باتىر شىقپاق بولعاندا، تولە بي مەن تاۋاسار ۇلى ونى جiبەرمەي، شاپىراشتىنىڭ قىرقىنشى ۇرپاعى (قانداي ءدالدiك!) بولەك باتىردى شىعارادى. سەبەبi، «ولجابايدى ۇرىسقا ايداپ سالدى دەگەن قازاقتىڭ وسەگiنەن قاشتىق» دەيدi (251-بەت). مۇندا قانداي وسەك بولۋى مۇمكiن دەپ تاڭدانىپ قالاسىز. سويتسەك، اڭىراقاي – ءۇيسiن جەرi ەكەن عوي: «ولجابايدى بiز ۇزاق تۇرۋعا شىداماس دەپ، ۇرىسقا جiبەر-
مەدiك... وعان كۇش سالعان تولە بي بولدى: «ءۇيسiن جەرiندەگi سوعىستا ارعىن ولگەنشە، ءۇيسiن ءولسiن!» دەدi. بۇعان قاز دا-
ۋىستى قازىبەك تە، جولبارىس تا توقتادى» دەيدi ول (253-بەت). ءسويتiپ، «جۇزگە ءبولiنگەننiڭ ءجۇزi كۇيسiن» دەيتiن تولە بي قان مايداندا قازاق باتىرلارىن رۋعا جiكتەيدi... اۆتوردىڭ پايىمداۋىنشا، ول زاماندا ءار رۋ تەك ءوز قونىسى ءۇشiن عانا سوعىسقان سەكiلدi... ولجابايعا تiپتi كەلەسi كەزەك تە تيمەي قالا جازدايدى. ەتi قىزىپ العان بولەك: «ولجاباي اعا – مەيمان عوي» دەپ (قانداي سىپايىلىق)، باتىردىڭ جولىن بوگەيدi. سوندا ولجاباي شىداماي كەتiپ: «مەيمان بولساق، وسى سوعىسقا بوق جەگەلi كەلدiك پە؟» دەپ (راس-اۋ) بيلەردiڭ باتاسىن زورعا الادى (257-بەت).

اۆتوردىڭ سوعىستى سۋرەتتەگەن تۇستارىنا كۇلمەسكە لاجىڭ جوق. ونىڭ ۇعىمىندا، جەكپە-جەككە شىعاتىن باتىرلاردى الدىن-الا بيلەر بەكiتەتiن كورiنەدi. قازاقتىڭ حان-سۇلتاندارى، قولباسى باتىرلارى قىرىلىپ قالعانداي، ۇرىس تiزگiنiن ۇنەمi تولە بي مەن قازىبەك ۇستايدى... قازاق پەن قالماق اسكەرi ۇرىسار الدىندا بiر-بiرiنە ەلشi جiبەرiسiپ، «قالاي سوعىسامىز» دەپ اقىلداساتىنىن قايتەرسiڭ؟! اۆتوردىڭ ويىنشا، جەكپە-جەك ەكi جاقتىڭ باتىرلارى قىرىلىپ بiتكەنشە سوزىلا بەرۋگە تيiس. ماسەلەن، اڭىراقايداعى جەكپە-جەك ون بiر كۇنگە سوزىلادى. «وسى ون بiر كۇندە جيىرما توعىز قالماق ءولدi» دەيدi ول، قاشاندا ءدالدiكتi سۇيەتiن ادەتiمەن... ال، اڭىرقايداعى ابىلاي ەرلiگi جايىندا جاي ءاتۇستi اڭگiمە بولادى. ويتكەنi، بۇل كiتاپتاعى تۇجىرىم بويىنشا، ابىلاي – تورە دە، سۇلتان دا ەمەس، قۇلدان تۋعان عوي. سوندىقتان ول اڭىراقاي ۇرىسى كەزiندە وردا ماڭىنا جاقىنداي الماي، جانىس ساڭكiباي باتىردىڭ ءجۇزدiگiندە جۇرەدi. «قايتا قاشقان قالماق قولىنا ساڭكiباي ساربازدارى ات قويعاندا، الدان «ابىلاي، ابىلاي» دەگەن ايعاي شىقتى. قاراساق، كادiمگi سابالاق. وسىعان دەيiن تولەنiڭ ەسiگiندە جۇرگەن سابالاق... وسىدان كەيiن جiگiتتەر ونى بiرi قالجىڭ، بiرi شىن ابىلاي اتاپ كەتتi... مەن ونى عۇمىر باقي ءابiلمانسۇر دەپ كەتتiم» دەيدi قاشاندا ودان ءوزiن جوعارى قوياتىن اۆتور. (260-بەت).

اڭىراقاي جەڭiسiنەن كەيiن تاۋاسار ۇلى «جاسى قىرىققا كەلiپ قالعاندىقتان» (!)، ءوز ورنىنا جاڭا قولباسى iزدەيدi دە، تاڭداۋ شاپىراشتى ناۋرىزبايعا تۇسەدi. بiراق وسىنىڭ الدىندا عانا: «ناۋرىزباي مەنiڭ تۇڭعىش ۇلىم قاسقارىدان ەكi-اق جاس ۇلكەن» دەپ وتىرادى دا، وسى ارادا اياق استىنان شاتاسادى: «ول كەزدە رومنان (ريمنەن) وقۋدان كەلگەنiمە كوپ بولماعان (شاماسى، ءالi ۇيلەنە قويماعان)، ءۇستiمدە ەۋروپاشا كيiم بولعاندىقتان، جۇرتتان بولەك كورiنگەن مەنi بالالار تاماشالاپ ءتوڭiرەگiمنەن شىقپايتىن» دەيدi ول، ءوزiنiڭ ناۋرىزبايدى العاش قالاي كورگەنiن ەسiنە ءتۇسiرiپ. قىمىز iشكەن سوڭ تاۋاسار ۇلى جەلi باسىنا بارادى. جىلقى iشiندە بiر اساۋ قاسقا قۇنان جىلقىشىلارعا ۇستاتپاي جۇرەدi. «سول كەزدە ناۋرىزباي اساۋعا جولبارىسشا اتىلدى. ونىڭ ءتۇپ قۇيرىعىنان الىپ جەرگە باسا قالدى. بەيشارا قاسقا قۇنان شىڭعىرىپ جiبەردi دە، دارەت سىندىرعان يتشە شوڭقيىپ تۇرىپ قالدى» (267-بەت). بۇل ارادا ناۋرىزبايدىڭ قايراتىنا شاك كەلتiرۋدەن اۋلاقپىز. بiراق ول، اۆتوردىڭ ەسەبi بويىنشا، بۇل كەزدە تۋماعان، تۋسا دا جاسقا تولماعان ءسابي ەمەس پە؟!

كiتاپتا مۇراگەرلەردiڭ قاتەسiنەن كەتكەن وسى سياقتى بiرiن-بiرi جوققا شىعاراتىن جايلار از ەمەس. ءسوزiمiز دالەلدi بولۋ ءۇشiن مىسال كەلتiرەيiك: ءوز ايتۋى بويىنشا، قازىبەك بەكتiڭ تۇڭعىش ۇلى قاسقارى 1710-جىلى دۇنيەگە كەلگەن. «وسىدان كەيiن سۇڭقار (ايەلi) ۇزاق ۋاقىت قۇرساقتانباي، ارادا قىرىق جىل وتكەندە بارىپ، ءۇش ۇل تۋدى. ولاردىڭ اتتارى: قۇداباي، قۇلانباي، تۇرپان... ال تۇرپاندى ءبايبiشەم الپىس ءۇش جاسىندا تۋدى» دەيدi ول (122-بەت). بۇل قالايدا 1750-جىلدان كەيiن بولعان ۋاقيعا. وسى تۇستا ونىڭ بەرتiندە العان ەكiنشi ايەلiنەن دە قوشقارباي، توقتىباي، قوزىباي دەگەن بالالار تۋادى... الايدا ۋاقىت ەسەبiنەن جاڭىلعان اۆتور (انىعىن ايتساق – مۇراگەر) ءالi تۋماعان سول بالالاردى 1730-جىلعى اڭىراقاي سوعىسىندا شابىندىعا ۇشىراتادى. «شالا جانسار جاتقان بالالاردىڭ تورتەۋi مەنiڭ بالالارىم بولىپ شىقتى. ءبايبiشەدەن تۋعان قۇلانباي، ولەڭنەن تۋعان قوشقارباي، توقتىباي، قوزىباي... ولاردى تiرiلتiپ الىپ، قۇدابايدى iزدەپ شارق ۇردىق»(123-بەت). ءوزiن وسىنشاما سۋايت، ءوتiرiكشi عىپ شىعارعان ۇرپاقتارىن اتاسىنىڭ ارۋاعى كەشiرەر مە ەكەن؟!

ءدال وسى كورiنiستەن كەيiن «كوشتiڭ الدى قورداي اسىپ، قاراقوڭىزعا شىعىپ كەتiپتi» دەگەن سويلەم بار. ءيا، شۋ بويىنا تاقاۋ «قاراقوڭىز» دەگەن جەردiڭ بارى راس. بiراق بۇل ەسiم ول جەرگە اڭىراقاي سوعىسىنان كەيiن ءجۇز ەلۋ جىل وتكەندە، 19-عاسىردىڭ 80-جىلدارى، ياعني وسىندا دۇنگەندەر كوشiپ كەلگەن سوڭ قويىلعان. ەگiس دالاسىندا قارا قوڭىزداي قاپتاپ جۇرگەن كiلەڭ قارا كيiمدi ادامداردى كورiپ، قازاق-قىرعىزدىڭ قويعان اتى... Iزiمiزدi قانشا جاسىردىق دەگەنمەن، كiتاپتا ۇرىنى ۇستاپ بەرەتiن وسىنداي ايعاقتار تولىپ جاتىر.

ءاسiلi، 1729 – 1730 جىلداردا قازاق اسكەرiنiڭ اڭىراقاي مەن الاكول ماڭىندا بiرشاما جەڭiسكە جەتۋi جايدان-جاي ەمەس. ءدال وسى مەزەتتە جوڭعارياعا شىعىستان مانشىڭ اسكەرi شابۋىل جاساپ، ويرات قولى ەكi مايدانعا ءبولiنiپ قالعان-دى. تەك، بiر وكiنiشتiسi، قازاق حاندارى ءوزارا الاۋىز بولىپ، بۇل مۇمكiندiكتi اقىرىنا دەيiن پايدالانا المادى. شىعىستاعى كورشiسiمەن بiتiمگە كەلiپ، ەس جيىپ العان ويراتتار ارادا بiرەر جىل وتكەندە، جەتiسۋ مەن سىر بويىنا قايتا كەلiپ وشارىلدى. ۇلى ءجۇز رۋلارىنىڭ بiرجولا بوداندىققا تۇسەتiنi، جولبارىس حاننىڭ جوڭعارعا المان-سالىق تولەپ، ءار رۋدان اماناتقا بالا بەرۋگە كونەتiنi، تولە بيدiڭ حالدان سەرەن اتىنان تاشكەنتكە بەك بولاتىنى مiنە، وسى كەز... قازاق جەرiن جاۋدان بiرجولا بوساتقان ەڭ سوڭعى ازاتتىق جورىعى تەك 1752 –1753-جىلداردا باستالعانى ءمالiم. وعان دەيiن التاي مەن تارباعاتايدى، جەتiسۋ ءوڭiرi مەن تالاس، شۋ بويلارىن ويراتتار باسىپ جاتتى. الاتاۋ باۋىرىنداعى جەكپە-جەكتە قاسكەلەڭدi قابانبايدىڭ ءولتiرەتiنi، شامالحاندى ناۋرىزبايدىڭ مەرت قىلاتىنى – ەلۋiنشi جىلدارداعى وسى سوڭعى سوعىستىڭ كەزi.

الايدا، «ءتۇپ-تۇقياننىڭ» اۆتورى تاريحي فاكتiمەن ساناسىپ جاتپايدى. ناۋرىزباي باس قولباسى، قازىبەك بەك اقىلشى بولعان ۇلى ءجۇز اسكەرi سول وتىزىنشى جىلداردىڭ ءوزiندە-اق Iلەنiڭ سول قاپتالىن ويراتتان ازات ەتiپ، سودان كەيiن-اق جاۋدى بۇل ماڭعا جولاتپاي قويادى. بورالدايدى بولەك باتىر ءولتiرسە، قاسكەلەڭدi دە، شامالحاندى دا ناۋرىزبايدىڭ بiر ءوزi جايراتىپ سالادى. «مەن ءوزiم كورگەن عالامنان مۇنداي ۇلى بەينەنi، الىپ تۇلعانى كورمەدiم... ۇزىنى مەن كولدەنەڭi بiردەي دەگەن عازiرەت ءالي دە وسىنداي دەنەلi بولماعان شىعار» دەيدi اۆتور ناۋرىزباي تۋرالى (258-بەت).

ەگەر، مىنا كiتاپتى قازاق تاريحىنان حابارى جوق، شەت-
ەلدiك بiرەۋ وقىسا، «ويپىر-اي، 18-عاسىردا قازىبەك بەك تاۋ-
اسار ۇلى تۋماسا، قازاق حالقىنىڭ جاعدايى نە بولار ەدi؟» دەپ ويلايتىنى ءسوزسiز. ويتكەنi ول مۇندا تولە بيدەن دە، قاز داۋىستى قازىبەكتەن دە، قابانباي مەن بوگەنبايدان دا جوعارى تۇر. ءتايiرi، حانداردى قويشى! ءابiلقايىر – سات-
قىن، ابىلاي مەن جولبارىس – قۇلدان تۋعان قۋىرشاق. ال بۇقار جىراۋ بولسا، تاۋاسار ۇلى جازىپ بەرگەن ولەڭگە يە بولا الماي جۇرەتiن بiر جاڭعالاق سورلى... ءبارiنiڭ دە حات تانيتىن جالعىز ادام – قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنا كۇنi ءتۇسiپ، جالىنىشتى بوپ جۇرگەنi. بiرنەشە مىسال: «اداستى بiزگە دە جiبەرمەيسiز بە؟ بiزدiڭ تiرشiلiگiمiز دە قاعازدا قالسىن» دەپ قاز داۋىستى قازىبەك تاۋاسارۇلىن سۇراپ، تولە بيگە حات جازادى (246-ب). كiتاپ جازىپ جاتقان تاۋاسارۇلىنا بۇقار جىراۋ كەلiپ: «بەك، بiزدiكi جەلگە كەتكەن ءسوز بولىپ تۇر عوي. سەنەن عانا iز قالار... سوندا ۇمىتىلماساق بولدى» دەپ دۇنيەدەن ءتۇڭiلگەندەي بولادى (290-بەت). سول بۇقار تاعى بiر كەلگەندە: «بەك، بۇدان بۇرىن حاتقا ءتۇسiرiپ بەرگەن ولەڭiڭدi جوعالتىپ الدىم. ويىمدا قالعانىن بiر نوعايعا ءتۇسiرتiپ ەدiم، بۇرىنعىداي شىقپادى... اۋىرسىنباساڭ مەنiڭ ولەڭiمدi ءوزiڭدە دە قالدىرساڭ ەتتi، ۇرپاققا جەتسiن. اتامىز بۇقار جىراۋ «ارعىن دەگەن ارىسپىن، ازۋى التى قارىسپىن» دەپ ءجۇرiپ، ارتىنا تۇك قالدىرماپتى دەمەسiن» دەپ قازىبەك بەككە جالىنادى (340-بەت).

ال، قابانباي مەن بوگەنباي ءوز ەرلiكتەرiن تاۋاسارۇلىنا جازدىرۋ ءۇشiن، وزدەرi وعان ءوتiنiش ايتۋعا باتا الماي، قاز داۋىستى قازىبەكتi سالادى. اقىرى قابانباي ناۋرىزبايدىڭ سوڭىنان قالماي ءجۇرiپ: «ناۋرىز باتىر، بەكتiڭ بار جازباسىن جالعىز پايدالانىپ، بiزگە بiر جiبەرمەيسiڭ. بiز دە اتىمىزدى تاۋارىحتا قالدىرعىمىز كەلەدi. بiز دە قازاق ءۇشiن سوعىستىق قوي. وسى جولى بەك مەنiڭ قولىمدا بولسىن» دەپ، تاۋاسارۇلىن ارەڭ دەگەندە سۇراپ الادى. ودان بوگەنباي سۇراپ اكەتەدi. قازىبەك بەك ەكi قولباسىنىڭ ساۋاتىن اشىپ قانا قويماي، قالاي سوعىسۋ ءجونiندە ولارعا بiراز اقىل ۇيرەتەدi. «بiزدiڭ ناۋرىزباي جەكپە-جەككە شىققاندا ساۋىت كيمەي، ەرiنiڭ قاسىنا شوقپارىن iلiپ، سۇڭگiسiن عانا الىپ شىعاتىن. ال قابانباي ساۋىت كيەدi ەكەن... بۇل وتە ساقتىقتىڭ بەلگiسi» دەيدi ول باتىرعا كوڭiلi تولىڭقىراماي. ال بوگەنبايعا كەلگەندە: «بوگەنبايدىڭ ۇلكەن بiر كەمiستiگi – سوعىس ءجۇرiپ جاتقاندا دا قۇدايعا قۇلشىلىق ەتiپ، بەس ۋاقىت نامازىن جiبەرمەيتiن دiندارلىعى» دەپ كiءنالايدى بۇحارا مەن باعداتتا مۇسىلمانشا وقىعان عۇلاما.

سونىمەن، قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنان باسقا قازاقتىڭ حانى دا، بيi مەن باتىرى دا تۇگەل نادان، ساۋاتسىز بولىپ كورiنەدi. ال تاريحي شىندىق وسىلاي ما؟ اقيقاتقا جۇگiنسەك، قاز داۋىستى قازىبەك تە، قابانباي مەن بوگەنباي دا ريمگە، نە ستامبۋلعا بارىپ وقىماعانىمەن، ءوزiندiك حات ساۋاتى بولعان كiسiلەر. ولار حاتشىدان دا كەندەلiك كورمەگەن. مەدرەسە بiتiرگەن تالاي باشقۇرت، نوعاي، بۇحارلىق، حيۋالىقتار قازاق دالاسىنا سiڭiپ، سولاردىڭ پاناسىندا جۇرگەن... ال بۇحارا ماڭىندا تۋىپ-وسكەن بۇقار جىراۋ جاسىندا مەدرەسە بiتiرگەن، كوزi اشىق، اسا ساۋاتتى ادام بولعانى ءمالiم. ەگەر ول جۇرت الدىندا سۋىرىپ سالىپ جىر توكسە، حات بiلمەگەندiگiنەن ەمەس، ول دا تىڭداۋشى كوپتiڭ قاجەتiنەن تۋعان. تiپتi، ءارi-بەرiدەن سوڭ، ۇلى جىراۋدى ۇرپاققا جەتكiزۋدi «مiندەتiنە العان» عۇلاما الدەقاشان ۇمىت بولىپ، تاريحتا بۇقار جىراۋدىڭ قالعانىن نەمەن ءتۇسiندiرۋگە بولادى؟

اۆتوردىڭ حان كەڭەسi تۋرالى ءتۇسiنiگi دە قىزىق. تiرi كۋا-
نiڭ ءسوزi دەيتiن ەمەس، شىندىققا ماڭايلامايتىن ويجوتا بiردەڭەلەر. تىم قۇرىسا، قازiرگi تiلمەن ايتقاندا، ەكi پالاتادان تۇراتىن حان كەڭەسi مەن بيلەر كەڭەسiن اجىراتپايدى-اۋ! كiتاپتا ابىلايدىڭ 1752-جىلى قاراقارالىدا شاقىرعان حان كەڭەسi تۋرالى ءسوز بولادى. بiراق، بiر قىزىعى، ۇلى اتتانىس الدىنداعى جاۋىنگەرلiك كەڭەستi دە جاسى   توقساننان اسقان بيلەر باسقارادى: «ءار ەلدەن كەلگەن بيلەرمەن، رۋباسىلارمەن تولە بي، قاز داۋىستى قازىبەك، ءابiلمانسۇر ۇشەۋi وتىرىپ سويلەستi (ءتورتiنشiسi – ارينە، تاۋاسار ۇلىنىڭ ءوزi). ءسوز بولىپ جاتقان ءۇيدiڭ ماڭىندا قابانباي، بوگەنباي، ناۋرىزبايلار الىسقا ۇزاپ كەتپەي، شاقىرعان كەزدە دايىن بولىپ وتىردى. ابىلاي كوبiنەسە قۇپتاۋشى... بۇقار اعا كەلiپ، بيلەردiڭ جانىنا كiرە الماي ءجۇردi» (336-بەت). بۇل – تiرi كۋانiڭ ءسوزi ەمەس، ارينە. بiراق تاريحي ەڭبەك جازعان ادام، از دا بولسا، دالا دەموكراتياسىن، تاريحي تۇلعالاردىڭ قوعامداعى ورنىن بiلۋi كەرەك قوي. سول بiر جاۋگەرشiلiك زاماندا تiزگiندi ابىلاي ۇستاپ، ءتورiندە بۇقار جىراۋ وتىرماعان، قابانباي مەن بوگەنباي جۇرتتى اۋزىنا قاراپتاعان حان كەڭەسi بولۋشى ما ەدi؟!

سوڭعى كەزدە تاريحتاعى قازاق حاندارىنىڭ ەڭبەگiن جوققا شىعارىپ، نە كەمiتiپ كورسەتiپ، بار سىي-سىباعانى تەك بيلەردiڭ الدىنا ءۇيiپ-توگەتiن بiر جاڭساق ۇعىم پايدا بولدى. ارينە، قازاق قاۋىمىندا بيلەر اتقارعان قىزمەت از ەمەس. الايدا ەل تiزگiنi، مەملەكەت بيلiگi حان قولىندا بول-
عانىن ەستەن شىعارۋ ابەستiك. ول زاماندا حانداردىڭ تەك شىڭعىس ءناسiلiنەن سايلانۋى – قارا قازاقتىڭ تۋىسى كەمدi-
گiنەن ەمەس، ول رۋلار اراسىندا تەپە-تەڭدiك ساقتاۋدىڭ، تاق ءۇشiن تالاسپاۋدىڭ كەپiلi سياقتى بولدى. بۇدان قازاق حالقى ۇتىلعان جوق. ال بيلەرگە كەلەتiن بولساق، ول كەزدە قازاق دالاسىندا دانا بيلەر از بولماعان. تولە بي، قاز داۋىستى قازىبەك، ايتەكە بيلەردiڭ موينى وزىپ، دارا شىعۋى، بiر جاعى اقىلى اسقاننان بولسا، ەكiنشi جاعىنان باعى جانىپ، از-تاۋكەدەي كەمەڭگەردiڭ وڭ نازارىنا iلiنگەنiنەن دەپ ءتۇسۋiنiمiز كەرەك. وسىناۋ قازاق جەرiنiڭ ءبۇتiندiگi، ەل بولىپ قۇرالۋى جولىندا تۇگەلگە جۋىق قان مايداندا باسىن بەرگەن قازاق حاندارىنىڭ ەڭبەگiن تارك ەتۋ – بۇكiل تاريحىمىزدى جوققا شىعارۋمەن بiردەي. ءسوز بولىپ وتىرعان مىنا كiتاپ تا حان-سۇلتانداردى «ەزۋشi، اقسۇيەك، ۇستەم تاپ» دەپ ءتۇسiنەتiن كەڭەستiك يدەيالاردىڭ ىقپالىندا جازىلىپتى: «مەنiڭ حانداردى، حان تۇقىمدارىن جەكسۇرىن كورەتiنiم: ولار ءجادiگوي، ادام ءولiمi ولارعا شەگiرتكە ءولiمi سياقتى. تابيعاتى ءتۇرپi، دوڭىز ەتiن جەگەن ەلدەن ودان ارتىق عاقىل كۇتكەن دە ەمەسپiن... تولە بي مەن قازىبەك تە وسى قىلىعىنا بولا حان تۇقىمدارىن ۇناتپادى. سوندىقتان، ابىلايدى دا، جولبارىستى دا ول ەكەۋi قولدان جاساعان جانە ولارعا وكتەمدiگiن جۇرگiزگەن» دەيدi اۆتور شەجiرەسiن باستاماي جاتىپ (27-بەت).

«حانداردى قولدان جاساعانى قالاي؟» دەپ باسىندا ءتۇسiن-
بەي قالاسىز. سويتسەك، ماسەلە بىلاي بولىپتى. ونى تولە بي مەن قاز داۋىستى قازىبەكتiڭ تاۋاسارۇلىنا ايتقان مىنا بiر اڭگiمەسiنەن ۇعامىز: «اداس، مىنا توكەڭ ەكەۋمiزدiڭ ولسەك سۇيەگiمiزبەن كەتەتiن، تiرi جۇرسەك تiسiمiزدەن شىعارمايمىز دەگەن سىرىمىز ەدi، – دەپ، وعان ەكi بي الما-كەزەك سىر شەرتەدi. – مىنا تولە اعاڭ ەكەۋمiز بiر ۇلكەن قىلمىس جاسادىق. قىلمىس بولعاندا، كەشiرiلمەس كۇنا. بiراق، بiز ونى ءوزiمiز ءۇشiن iستەگەنiمiز جوق، ەلiمiز ءۇشiن، قارا قازان، سارى بالانىڭ قامى ءۇشiن iستەدiك» (296-بەت).

ايتىستارىنا قاراعاندا، قازاقتىڭ ەكi بيi تورە تۇقىمىنا قاندارى قاس بولعاندىقتان، قايتسەك قارادان حان شىعارامىز دەپ ءومiر بويى كۇرەسiپ كەلiپتi. بiراق قازاق سالتىندا قارادان حان سايلانبايدى. قولىمىز جەتتi دەگەن سول بيلەردiڭ ءوزi دە حان تاعىنا وتىرا الماسى انىق. سوندىقتان نە iستەۋ كەرەك؟ اقىرى ەكi بي وزدەرiن تورگە وتىرعىزىپ، وڭ تiزەسiنەن ورىن بەرگەن از-تاۋكەنiڭ كوزiن بوياپ، قازاق دالاسىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان سۇمدىققا بارادى: «ويلاساڭ نە تاپپايسىڭ، توكەڭ ەكەۋمiز مۇنىڭ دا شەشiمiن تاپتىق، – دەيدi قاز داۋىستى قازىبەك. – ەكi جەردە ەكi تورە بالاسىز بولدى. الدىمەن ابدوللا تورەنiڭ بالاسى بولمادى. سوعان لايىقتى بالا iزدەستiردiك. مەن ونى تاپتىم. ارعىن قۋاندىق iشiندە قارىمساق دەگەننiڭ ايەلi بiر ۇل تۋدى دا، بوسانا سالا دۇنيەدەن قايتتى... ءسويتiپ، جەتiمەكتi بiر تۇندە ۇرلاتىپ الدىم دا، ابدوللاعا جەتكiزدiم. تۋعانىنا ءۇش-تورت-اق كۇن بولعان جولبارىستى ەمiزگەن ابدوللانىڭ ايەلiنەن ءسۇت شىعىپ، ارتىنان ءابiلقايىردى تاپتى. جولبارىس ەرجەتە باستاعاندا، ءوز ۋادەمiز بويىنشا،توكەڭە تاپسىردىم... اقىرى ونى ۇلى جۇزگە سiڭiردiك تە، ودان توكەڭنiڭ قولداۋىمەن حان بولدى» (298-بەت).

ءسويتiپ، ەكi بي بۇكiل قازاق حالقىن الداپ، قارادان تۋعان جولبارىستى قولدان حان جاسايدى. ءبارi وپ-وڭاي، ۇيرەكتiڭ جۇمىرتقاسىن تاۋىققا باستىرىپ شىعارتقانداي بiردەڭە... اپىر-اي، قۇلدان تۋعان سول بالانىڭ بولاشاقتا اقىلدى، مەيiرiمدi، ءارi ەرجۇرەك باتىر بوپ شىعارىن ولار قالاي بiلدi ەكەن؟! بiراق ءدانiگiپ العان بيلەر بۇل كاسiپتi بۇدان كەيiن دە توقتاتپايدى. ارادا جيىرما جىلداي ۋاقىت وتكەندە، تاعى دا «بالا ۇرلىعىنا» كiرiسەدi. بۇل جولعى كەزەك – تولە بيدiكi. توكەڭنiڭ دە كوكتەن تiلەگەنi جەردەن تابىلا كەتەدi. قالماققا تۇتقىنعا تۇسكەن جەتiم بالالاردى قايتارىپ اكەلگەندە، اراسىندا ارشىن اتتى ون بiر جاسار قىز بولادى. جەتiم بالالاردى اركiم ءۇيدiء-ۇيiنە تاراتىپ العاندا، جاڭاعى ارشىن اتتى قىز تولە بيدiڭ جاماعايىنى، جانىس قارابايدىڭ ۇلەسiنە تيەدi. بiرەر جىلدان سوڭ جاڭاعى قاراباي ءۇيiندەگi قولبالا كۇڭ ۇل تۋادى دا، تولە بي شيەتتەي نارەستەنi اناسىنان ۇرلاپ الىپ، ءۋالي سۇلتانعا تابىس ەتەدi. تولەنiڭ تۇيەسiن باعىپ ءجۇرiپ، كەيiن ابىلايعا اينالعان ءابiلمانسۇر وسى ەكەن. تەك، تولە بيدiڭ بولاشاقتا حان بولايىن دەپ تۇرعان جiگiتكە نەگە تۇيە باقتىرىپ قويعانى ءتۇسiنiكسiز.

مۇراگەرلەر وسىنشاما قيسىنسىز سوراقىلىقتى تولە بيدiڭ اۋزىنا سالۋعا باتپاي، قاز داۋىستى قازىبەككە ايتقىزادى. «ەكi كەمەڭگەردiڭ تىم ارىدان ويلايتىنىنا تاڭ قالدىم» دەيدi تاۋاسار ۇلى. كەيiن ول ەكi بيدiڭ تاپسىرماسىمەن «جەتiم جولبارىس» جانە «قارادان شىققان حان ابىلاي» اتتى كiتاپتار جازادى (ءوزiنەن باسقا حات تانيتىن كiسi جوق، كiتاپتى كiمگە ارناپ جازعانى بەلگiسiز). ابىلايدىڭ تولە بي مەن قاز داۋىستى قازىبەك الدىندا دارمەنسiز قۋىرشاققا اينالاتىنى، تاۋاسارۇلىن كورگەن سايىن «كiتا-
بىڭدى مەن ولگەنشە تاراتپا» دەپ جالىناتىنى سودان ەكەن.

سوندا نە بوپ شىقتى دەيسiز عوي؟ مىنا كiتاپ بويىنشا، تولە بي مەن قاز داۋىستى قازىبەك – بiز تابىنىپ جۇرگەندەي، قارا قىلدى قاق جارىپ، ءادiلدiگiمەن ءۇش جۇزگە ۇلگi بولعان اسا بiر قاسيەتتi كiسiلەر ەمەس، اتا سالتىن اياققا باسقان، از-تاۋكەدەي حانعا وپاسىزدىق جاساپ، حاندى دا، حالىقتى دا تاقىرعا وتىرعىزىپ كەتكەن، كوز بوياۋشى، الاياق بiرەۋلەر. ال ابىلاي بولسا – ءتۇبiنiڭ شيكiلiگiن بiلە تۇرا، «حان ءناسiلiمiن» دەپ ءدۇيiم جۇرتتى الداعان، تاق جولىندا ەشتەڭەدەن تايىنبايتىن، ار-ۇياتتان جۇرداي، جانكەشتiنiڭ ءوزi. سوندا حاندارىمىز قۋىرشاق، بيلەرiمiز الدامشى، باتىرلارىمىز نادان بولىپ شىققاندا، قازاق تاريحىندا مەدەۋ تۇتار كiم قالدى ءوزi؟ شۇكiر، بiرەۋ دە بولسا بار ەكەن. ول – شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسار ۇلى. بۇل جاعىنان كiتاپتى شىعارۋشىلار ويلاعان ماقساتتارىنا جەتتi دەۋگە بولادى.

«ءتۇپ-تۇقياندى» وقىپ وتىرعاندا، جەر ءجۇزiندەگi قارايعان حالىقتىڭ ءبارi ۇلى جۇزدەن، ودان قالا بەرسە شاپىراشتىدان شىققانداي اسەر الاسىڭ. ماسەلەن، بiزدiڭ زامانىمىزدان كوپ بۇرىن ورتا ازيانى قونىستانىپ، كەيiن پارسىلاردىڭ قۇرامىنا كiرگەن باكتريا جۇرتى شاپىراشتىنىڭ ۇرانى بولعان باقتيار بابانىڭ ۇرپاقتارى ەكەن. بۇل تۋرالى: «باقتيار بالالارىنىڭ بەس ءجۇز مىڭى يرانعا سiڭiپ كەتكەنi اناۋ. قاڭلىلاردىڭ بيجنەك تەڭiزiنەن ءوتiپ، وسمان ءتۇرiكتەرi اتانىپ جۇرگەنi مىناۋ!» دەپ اۆتوردىڭ قاتتى كۇيiنەتiنi بار (87-بەت). ال شاپىراشتىنىڭ: ىستىق، قىستىق، اباق، ساياق دەگەن ءتورت بالاسى بولعان ەكەن. سولاردىڭ اباعى مەن ساياعى جاۋگەرشiلiكتە جوعالىپ كەتiپتi. اباق التاي جاققا بارىپ، اباق كەرەي دەگەن ەلگە اينالعان. دەمەك، قازiر شىڭجاڭدا جاسايتىن جارتى ميلليونداي اباق كەرەيلەر تۇگەلiمەن شاپىراشتى دەگەن ءسوز. ولار دا مىنا كiتاپتان وزدەرiنiڭ اتا-تەگiن بiلiپ، «قۋانىپ» قالاتىن شىعار... ال ساياق قايدا دەيسiز عوي؟ ساياق ەنەسەيدەگi قىرعىزعا بارىپ سiڭگەن ەكەن، بۇل كۇندە اق قالپاقتى قىرعىزدىڭ تورتتەن بiرi سول ساياق اۋلەتi كورiنەدi. ايتپاقشى، قىرعىزدىڭ ەنەسەيدەن الاتاۋعا كوشiپ كەلۋiنە سول ساياق سەبەپشi بولىپتى. قىرعىزدار كوشiپ كەلگەندە، شاپىراشتىلار ءوز باباسى ىستىقتىڭ اتىنا قويىلعان ىستىقكولدi سولارعا ادەيi بوساتىپ بەرiپتi (نەتكەن باۋىرمالدىق دەسەڭiزشi). ال، قىستىقتىڭ اۋلەتi قازiر الباننىڭ قۇرامىندا جۇرسە كەرەك.

البان دەمەكشi، الباننىڭ ۇرانىنا اينالعان رايىمبەك باتىر دا شاپىراشتى بوپ شىقتى. ويتكەنi، رايىمبەكتiڭ ارعى اتالارى الجاندى شاپىراشتىلاردان اسىراپ الىپتى. ولاي بولماعاندا، الباندار مۇلدە باتىرسىز قالعانداي ەكەن. اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، شاپىراشتىداي جاۋ-
جۇرەك، باتىر ەلدەن بالا باعىپ الۋدى اركiم-اق ىرىم ەتكەن كورiنەدi. ماسەلەن، ارعىندار شاپىراشتىنىڭ ايقىم دەگەن بەس جاسار بالاسىن ۇرلاپ اكەتiپ (قايتسىن بايعۇستار، باتىردىڭ ايى ابدەن وتكەن عوي)، قۋىپ بارعان يەلەرi ارقاسىنداعى قالىنان تانىعاندا، زورعا قايتارادى (105-بەت).

تۇتاس ەلدەر ءوز الدىنا، جەكەلەگەن تاريحي تۇلعالاردىڭ دا ءتۇپ اتاسىنىڭ كiم ەكەنiن وسى كiتاپتى وقىعاندا بiلەسiز. بۇرىن كەرەي سانالىپ جۇرگەن تولىباي سىنشىنىڭ بالاسى، اتاقتى «ەلiم-اي» داستانىن شىعارعان قوجابەرگەن جىراۋ – شاپىراشتىنىڭ بەسشام تارماعىنان... يسi نايمان توبەسiنە كوتەرiپ، پiر تۇتاتىن ايگiلi اقتامبەردi جىراۋ وشاقتى ەكەن. دالەل قايدا دەيسiز بە؟ بۇل كiتاپتا دالەل دەگەن بولمايدى. اۆتور نە ايتسا دا يلانۋىڭ كەرەك.

قازاقتى قويشى، ءوز ارامىزدا اۋىس-كۇيiس بولا بەرەدi عوي. ول تۇگiل، ويرات-مونعولداعى iسكە تاتىر ۇلىلاردىڭ ءبارi ۇلى ءجۇز بوپ شىقتى. ماسەلەن، شىڭعىسحان – جالايىر (95-بەت). ال، ونىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى – شاپىراشتى. ەستە-
رiڭiزدە بار ما، بورتە ءبايبiشە مەركiتتەن جۇكتi بوپ قايتپايتىن با ەدi؟ جوشى – سوندا iشتە كەلگەن بالا. مەركiت – اباق كەرەيدiڭ بiر اتاسى بولسا، جوشى حان – شاپىراشتى بولماي كiم بولادى؟ سەنبەسەڭiز وقىڭىز: كiتاپتىڭ 86-بە-
تiندە اۆتور جوشىعا اكەسi شىڭعىسحانعا قاراتىپ، مىناداي تاقپاق ايتقىزادى:

سەنiڭ ءتۇبiڭ – جالايىر،

مەنiڭ ءتۇبiم – اباق-تى.

ەكەۋi دە بiر تۋعان،

بەرسەي جىلى قاباقتى...

اكەلi-بالالى شىڭعىسحان مەن جوشى اۆتورعا iلگەرiدەن بارىپ قوسىلسا، ويراتتىڭ اقىرعى حانى ءامiرسانا تiپتi جاقىن، تاۋاسارۇلىمەن نەمەرەلەس كورiنەدi. ويتكەنi، ءامiرسانا – تاۋاسار بيدiڭ iنiسi تولەكەيدiڭ بالاسى ەكەن. سەنبەيسiز بە؟ كiتاپتا ول تۋرالى مىناداي دەرەك كەلتiرiلگەن. نە ءۇشiن ەكەن، 1710-جىلى بۇلاردىڭ اۋىلى شىعىس تۇركiستانداعى تۇرپان دەگەن جەردi قونىستايدى. بiر كۇنi سول اۋىلعا كەرۋەن كەلiپ توقتايدى. سويتسە، بۇل قونتايجى سىبان رابدانعا قىتايدان ايەل اكەلە جاتقان كوش ەكەن. سوققان بوران باسىلماي، الگi كوش سول جەردە ۇزاق ايالداپ قالادى. «ءسويتiپ، سىبان رابداننىڭ قالىڭدىعى قىستاي بiزدiڭ اۋىلدا قالدى، – دەيدi اۆتور شiمiرiكپەستەن. – اكەم تاۋاساردىڭ كەنجە iنiسi، مەنەن ەكi-اق جاس ۇلكەن تولەكەي جۇڭگو حانشاسىمەن كوڭiل قوسادى دا، قۇرساقتاندىرىپ قويادى. سىبان رابدانعا iشi بiلiنiپ بارعان. بوسانعاندا بالانىڭ اتىن ءامiرسانا قويىپتى» (115-بەت).

باسقا شاپىراشتى دا جەتەدi عوي، اۆتور وسى ءامiرساناعا بەكەر-اق سوقتىققان. ويتكەنi ورىس، جۇڭگو، مونعول تاريحشىلارى بۇل ادامنىڭ ءومiربايانىن تۇگەل زەرتتەپ بولعان. بiرiنشiدەن، اۆتور ويلاعانداي، ءامiرسانا – سىبان رابداننىڭ بالاسى ەمەس، قىزىنان تۋعان جيەنi. قونتايجى ءوز قىزى بوتاناق حانشانى الدىمەن تيبەت حانزاداسى دانجۇنعا  ۇزاتقان. بiراق، كوپ ۇزاماي، تيبەت حانى لاڭزان قونتايجىعا بەرگەن ۋادەسiن بۇزىپ، قىتايعا اۋناعان كەزدە سىبان رابدان ءوز قولىندا اماناتتا جۇرگەن كۇيەۋ بالاسىن قىزعان قازانعا سالىپ، قيناپ ءولتiرەدi. ال بوتاناق حانشانى بiر بالاسىمەن وسىنىڭ الدىندا عانا ەدiل بويىنان ورالعان قويت ءتايجiسi – ءبانشان ۋيزەرگە قوسادى. ارادا ءۇش-تورت جىل وتكەندە، ياعني 1722-جىلى ءامiرسانا كەلەدi دۇنيەگە... زەرتتەۋلەردiڭ سارابىنان وتكەن باسى اشىق نارسە وسى.

ارينە، ءوز رۋىن، اتا-باباسىن جەك كورەتiن، سىيلامايتىن ادام جوق شىعار. بiراق ول ءوز رۋىڭدى باسقالاردان جوعارى قوي دەگەن ءسوز ەمەس. سىپايىلىق، ادەپ دەگەن بولادى. ال «ءتۇپ-تۇقياندى» شىعارۋشىلاردىڭ ءوز رۋى دەگەندە وزگەنi ۇمىتىپ كەتەتiنi، كەيدە «ۇلىلىق دەرتiنە» دەيiن بارىپ قالاتىنى وكiنiشتi-اق. كiتاپتا ۇلى ءجۇزدiڭ بiر اتاسى دۋلات دەگەن كiسi ولەرiنiڭ الدىندا ءتورت بالاسىن شاقىرىپ الىپ، مىناداي وسيەت ايتادى: «سەندەر تورتەۋiڭ دە باي بولاسىڭدار. مىنا قاتپار-قاتپار الاتاۋدىڭ قوينى قالاي شالقيمىن، قالاي ءورiستەيمiن دەسەڭ دە جەتەدi. بiراق بايلىقتى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشiن كوت كەرەك (كەشiرiڭiز، بiز كiتاپتاعى ءسوزدi ءدال بەرiپ وتىرمىز). ول كوت سەندەردە بولمايدى. ال، مىنا شاپىراشتىنىڭ تۇقىمى باتىر بولادى... وزدەرiڭدە بولمايتىن كوتتi سولاردان تاباسىڭ» (73-بەت). «ءتۇپ-تۇقياندا» ادەپكە جاتپايتىن وسىنداي ءتايتiك سوزدەر از ەمەس.

كiتاپتىڭ «اتا شەجiرە» اتالاتىن العاشقى ءبولiمiن تۇگەل تالداپ جاتۋدى قاجەت دەپ تاپپادىق. كiتاپتاعى ەجەلگi ءۇيسiن مەملەكەتi تۋرالى، ءۇيسiن حانزاداسىنا جۇڭگو حانشالارىنىڭ قالاي ۇزاتىلعانى جايىنداعى دەرەكتەر بانگۋدiڭ «حانناماسىنان» الىنعان. ال ساراي شەجiرەسi سانالاتىن بۇل ەڭبەكتiڭ زەرتتەۋشiلەر قولىنا تەك 19-عاسىردا تيگەنi ءمالiم. تiپتi، قولعا تۇسكەن كۇننiڭ ءوزiندە، تاۋاسار ۇلى كونە جۇڭگو تiلiندە جازىلعان ول تاريحتى وقي الماس ەدi. «حاننامانىڭ» بiر تاراۋى – «باتىس ءوڭiر جانە ءۇيسiن مەملەكەتi» دەگەن كiتاپ شىڭجاڭدا قازاق تiلiنە اۋدارىلىپ، 1987-جىلى عانا جارىق كوردi. بۇل كiتاپتى تاۋاسار ۇلى كورمەگەنiمەن، ونىڭ «مۇراگەرلەرi» ءسوز جوق، وقىدى. «ءتۇپ-تۇقيانداعى» كەيبiر دەرەكتەر مەن تۇتاس تەكستiڭ جاڭاعى اۋدارمامەن سوزبە-سوز ءدال كەلەتiنi سونىڭ ايعاعى.

اۆتوردىڭ پايىمداۋى بويىنشا، بiزدiڭ جىل ساناۋىمىزدان بiراز بۇرىن ءۇيسiن تاعىنا مايقى دەگەن كiسi وتىرادى (بۇل بەرگi شىڭعىسحان تۇسىنداعى مايقى بي ەمەس، ودان بiر مىڭ ەكi ءجۇز جىلداي ارى). ول ءارi حان، ءارi بي، ءارi اقىن بولعان كورiنەدi. «مايقى حان بوپ تۇرعاندا، جۇڭگو مەملەكەتiنiڭ زارەسiن العان... سول كەزدە جاڭا باس كوتەرە باستاعان جوڭعار قالماقتارىن قاتتى iش جيعىزعان» دەيدi اۆتور (48-بەت). عايسا تۋماس بۇرىن قايداعى جوڭعار قالماقتارى، كوكەتاي-اۋ؟! ونى از دەسەڭiز، مىنا كiتاپقا ەستە جوق ەسكi زامانداعى سول مايقىنىڭ بiراز ولەڭدەرiن ەنگiزiپتi. بiزدiڭ ءداۋiرگە قالاي جەتتi ەكەن دەپ تاڭعالاسىڭ. مىناسى راس بولسا، قازاق ادەبيەتiنiڭ تاريحى گومەرمەن جاعالاسىپ، ارعى انتيكا ءداۋiرiنەن بiر-اق شىقپاق. بiراق، كەرەگi نە، تاعى سول بوس ماقتان، دالەلسiز كوپiرمە سوزدەر. مايقىنiكi دەگەن ولەڭ جولدارى 19-عاسىرداعى مۇرات پەن شورتانباي جىرلارىنان ەش پارىقتانبايدى.

ميتىڭداعان ەسەكتەن

كۇزەلگەن ءبودiس تاي ارتىق...

ۇيعىر دەگەن ەل بولار،

پۇلىڭ بولسا بەل بولار...

بولعاندا اقىرزامان سۋ تارتىلار،

قاراپ تۇرعان جiگiتكە قىز ارتىلار...

بەۋ، عايسا تۋماي، زامان ءالi باستالماي جاتىپ، قايداعى اقىرزامان ايتىپ وتىرعانى؟ سونداي-اق:

جانسىز اربا ات بولار،

ءوز بالاڭ ءوزiڭە جات بولار...

ادام بالاسى اۋىرىپ داق شاتىلار،

بازارىندا سۇيىلىپ ءسۇت ساتىلار، –

دەگەن جولداردى دا بۇدان ەكi مىڭ جىل بۇرىن تۋدى دەگەنگە يلانۋ قيىن-اق. ال، مايقىنىڭ بiزدiڭ زامانىمىزدى الدىن-الا بولجاعان ساۋەگەيلiگiن وقىعاندا، ەرiكسiز كۇلەسiڭ. «كوزi قىسىق، تiسi قيسىق ءتۇستiكتەگi جاۋدان، كوزi شەگiر، ءوزi جەمiر باتىستاعى جاۋدان ءۇرiم-بۇتاق، ءزاۋ-زاتىم كوپ قورلىق كورiپ، ازاپ شەگەدi ەكەن. تiلiن دە قۇرتادى ەكەن» (54-بەت.) دەپ بiر ەسكەرتسە، تاعى بiر وتىرىستا ورىستاردىڭ قاي ءجۇزدi قانشا جىل بيلەيتiنiن ناقتى ايتىپ بەرەدi. «مەن ولگەن سوڭ مىڭ جەتi ءجۇز جىل كەيiن ەلiمiزدi ءجۇن باس، شەگiر سارىلار باسقارادى... باسقىنشىلار بەك تۇقىمىن (كiشi ءجۇزدi) ءۇش ءجۇز جىل، جان تۇقىمىن (ورتا ءجۇزدi) ەكi ءجۇز جىل، اق تۇقىمىن (ۇلى ءجۇزدi) ءجۇز جىلدان اسا بيلەيدi. بيلەۋشiلەر وسىدان ەكi مىڭ جىل وتكەندە iرiپ-شiري باستايدى» (58-بەت).

سiزگە وسىدان ارتىق قانداي كورەگەندiك كەرەك؟ تەك «كسرو» دەگەن ەل مەن گورباچيەۆتى عانا اتاماعان. باسقاسىنىڭ ءبارi ءدال كەلiپ تۇر.

ال وسى ءبولiمدەگi قاراساي باتىردىڭ ەرلiكتەرi، ونىڭ اعىنتاي دەگەن جولداسى ەكەۋi عانا بارىپ، جاڭگiر حاندى تۇتقىننان بوساتىپ الاتىنى، باتىر قونتايجىنىڭ ءوزiن تالدىرىپ تاستاپ، ايەلiن قوسا كوتەرiپ كەتەتiنi – جاتقان بiر ەرتەگi. قاراساي بابامىزدىڭ ەرجۇرەك باتىر بولعانىنا تالاس جوق. بiراق، امال نە، اسىرا ايتىلعان ولشەۋسiز ماقتاۋ-ماداق ءتاپ-تاۋiر نارسەنiڭ ءوزiن قور ەتەدi.

كiتاپتاعى «اقبوز اتتار مەن اقباس اتان حيكاياسى» اتالاتىن سوڭعى تاراۋ تۇگەلiمەن ابىلاي، قابانباي، بوگەنباي ۇشەۋiن ادەيi ماسقارالاۋعا ارنالعان. سوڭعى قازاق-قىتاي سوعىسىندا شاپىراشتى ناۋرىزباي قىتايدىڭ بiر ءۇيiر جىلقىسىن ولجاعا ءتۇسiرەدi دە، سونىڭ iشiندە كەلگەن بەس بوز ارعىماقتى ابىلايعا سىيعا تارتادى. وسى اتتاردى ابىلاي، قابانباي، بوگەنباي ۇشەۋi ءبولiسە الماي، قاتتى-قاتتى سوزگە كەلiپ، ارازداسا جازدايدى. ايتەۋiر، اراعا بۇقار جىراۋ ءتۇسiپ، بۇلاردى زورعا باسادى. مۇنداي جويداۋسىز ءوتiرiك نەگە قاجەت بولدى دەسەك، ار جاعىندا تاعى بiر ماقسات بار ەكەن. بۇقار جىراۋدىڭ اۋزىمەن ابىلايدى جانە بiر مارتە جەرلەۋ، ونىڭ قۇلدان تۋعانىن تۇبەگەيلi بەكiتە ءتۇسۋ. تاۋاسار ۇلى جازىپ الىپتى-مىس دەلiنەتiن، قولدان بۇرمالانىپ، كوبەيتiلگەن بۇقار جىرى كiتاپقا ادەيi ەنگiزiلگەن. جاقىندا، بۇقار جىراۋدىڭ مۇشەلتويى كەزiندە «جاس الاش» گازەتi سول «جىردى» تۇگەلiمەن بiرiنشi بەتكە جاريالادى (17-تامىز، 1993 ج).

ال قابانبايدى مالجاندى، دۇنيەقوڭىز، ۇساق ادام ەتiپ كورسەتۋ ءۇشiن، «ەر قابانباي» جىرىنداعى بiر سيۋجەتتi پايدالانعان. ءاسiلi، بۇل داستاندى قابانبايدان ءجۇز ەلۋ جىلداي كەيiن ءومiر سۇرگەن باتىردىڭ ءوز ۇرپاعى قالي اقىن شىعاردى دەگەن ءسوز بار. جىردىڭ يدەياسى – بiرلiك، اعايىن اراسىنىڭ تاتۋلىعى. قىرعىزدان ولجاعا تۇسكەن اقباس اتان-
عا بولا وكپەلەپ كەتكەن داۋلەتبايدىڭ قابانباي دۇنيەدەن وتەردە قايتا ورالۋى دا سول تۇپكi مۇراتتان تۋعان. «ءتۇپ-تۇقياننىڭ» اۆتورى قابانبايدى مۇقاتۋ ءۇشiن، ءجۇز جىلدان كەيiن شىققان جىر جەلiسiن 18-عاسىرداعى تاۋاسار ۇلىنىڭ اۋزىنا تىقپالايدى. «قابانباي مەن داۋلەتباي اق اتانعا تالاستى. اعايىنداردىڭ مۇنىسى «التىن كورسە پەرiشتە جولدان تايادى» دەگەنگە سايادى... ويتكەنi ەكەۋi بۇل كەزدە دەمiنە نان پiسiپ، كوكiرەگi كەۋiپ كەتكەن بولاتىن» دەيدi (385-بەت). ءسويتiپ، بۇل كiتاپتا قازاقتىڭ ۇلى حانى دا، ۇلى قولباسىلارى دا الدەبiر ات ءۇشiن، اتان ءۇشiن اعايىننان بەزەتiن، شەتiنەن دۇنيەقوڭىز، قاراۋ پەندەلەر بولىپ شىققان.

ارينە، بۇل ءۇشiن الدەقاشان سۇيەگi قۋراپ قالعان ءولi ارۋاقتى جازعىرۋدان اۋلاقپىز. سول ارۋاقتاردى كۇڭiرەنتiپ، تاريحقا توپىراق شاشىپ جۇرگەن – بۇگiنگi مۇراگەرلەر. كiتاپتىڭ ءالعىسوزiندە بۇل شەجiرەنiڭ ءتورت رەت كوشiرiلگەنi ايتىلادى. ايتىستارىنا قاراعاندا، كiتاپ باسپاعا 1944-جىلعى حالمەتوۆ كوشiرمەسi بويىنشا دايىندالعان كورiنە-
دi. بiراق كiتاپتى شىعارۋشىلاردان باسقا ول ءتۇپنۇسقانى كورگەن دە، عىلىمي ەكسپەرتيزادان وتكiزiپ، انىقتاعان دا ەشكiم جوق. عاسىردا بiر بولاتىن مۇنداي «جاڭالىقتان» اكادەميانىڭ تاريح ينستيتۋتى دا سىرت قالعان. وسىنداي ءتۇبi شيكi، داۋلى دۇنيەنiڭ شىققالى جاتقانىن بiلە تۇرا، ۇكiمەت تاراپىنان دا توقتاۋ سالار بiر پەندە تابىلماعان.

سونىمەن، نە بولدى دەيسiز عوي؟ ناتيجەدە، وسى ءبارi-
مiزدiڭ كوز الدىمىزدا تاريحتا بۇرىن-سوڭدى بولماعان سوراقىلىققا جول بەرiلiپ وتىر. ادەتتە الدەكiم باسقا بiرەۋدiڭ ەڭبەگiنە «جيەندiك» جاساپ، يەمدەنiپ كەتسە، ونى ادەبي ۇرلىق دەيتiنبiز. ال مىنانى نە دەۋ كەرەك؟ ارينە، بۇل دا – ۇرلىقتىڭ بiر ءتۇرi. ءوزiڭنiڭ وتپەي جۇرگەن يدەيالارىڭدى بۇدان ەكi عاسىر بۇرىن جاساعان بiرەۋگە تەلiپ، قولدان «كونە مۇراعا»، تاريحي قۇجاتقا اينالدىرساڭ، ونىڭ كۇناسi تiپتi اۋىر. جاي كۇنا ەمەس، قىلمىس، تاريحقا جاسالعان قيانات. دۇنيەدەگi بارشا جالعان نارسەلەر سەكiلدi، بۇل كiتاپ تا قوعامعا تەك كەسiرiن تيگiزەدi. ءوز تاريحىن ەندi-ەندi تانىپ، ۇلت بولىپ ۇيىپ كەلە جاتقان حالقىمىزدى وسىنداي دۇنيەلەر قايتا ىدىراتىپ، رۋشىلدىق وتىنا ماي قۇيا ما دەگەن قاۋiپ بار. ويتكەنi، قازiردiڭ ءوزiندە «ءتۇپ-تۇقياندى» اقيقاتتىڭ قاينار كوزiنە بالاپ، تاريحي قۇجات، وقۋلىق رەتiندە سiلتەمە جاساپ، تالعاۋسىز تابىنىپ جۇرگەندەر از ەمەس.

ءبارiنەن دە وسىنداي زياندى، جالعان دۇنيەنiڭ مىناداي تارشىلىق كەزەڭدە 300 مىڭ دانا بوپ باسىلعانىن ويلاعاندا، iشiڭ ۋداي اشيدى. ەسەپتەپ كورسەك، وسى كiتاپقا كەتكەن قاعاز بەن قارجىعا، ون مىڭ دانامەن شىققاننىڭ ءوزiندە، قازاق جازۋشىلارىنىڭ تاڭداۋلى وتىز رومانىن باسىپ شىعارۋعا بولادى ەكەن. امال نە «جالىن» باسپاسىندا وتىرعاندار ول جاعىن ويلاماعان. قولدارىنان كەلiپ تۇرعاندا، قازاق تاريحىنا تۇبەگەيلi توڭكەرiس جاساپ، ايدى اسپانعا بiر شىعارعىسى كەلگەن. بiراق، ولاردىڭ قاتەلiگiنiڭ ءوزi وسىندا. ويتكەنi، تاريح ساباداعى iركiت ەمەس – ءۇستiنە نە قۇيساڭ دا، بوجىپ تۇرا بەرەتiن. تاريح – ءوزiءن-وزi تازارتىپ تۇراتىن تەلەگەي تەڭiز سەكiلدi، ول ءوز تابيعاتىنا جات دۇنيەلەردi استە قابىلدامايدى. وزەنمەن اعىپ كەلگەن جاپىراق-جاڭقانى، كiر-قوقىستى تولقىنمەن شايىپ، جاعالاۋعا شىعارىپ تاستايدى.

 «قازاق ادەبيەتى»، 5-قاراشا 1993 ج.

«قالىڭ ەلىم قازاعىم»، الماتى: «قازاقستان»، 2000 ج.

12-تومدىق تاڭدامالى شىعارمالار، الماتى: «قازىعۇرت»، 2005 ج.