XX عاسىرداعى كەڭەستىك داۋىردەگى قازاق تاريحى مەن كەنەسارى قاسىمۇلىن تانۋعا العاش بولىپ قازاقتان شىققان تۇڭعىش كاسىبي تاريحشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ەر تۇلعا ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ تۋعانىنا 110 جىل تولىپ وتىر. تۇلعانىڭ تاعدىرى، قازاق تاريحىنا قوسقان ۇلەسى جايلى «ەرمۇحان بەكماحانوۆ قالاي قۋعىندالدى؟» دەگەن سۇراقتار بارشا قازاقتى مازالارى انىق. ولاي بولسا عالىمنىڭ ومىرىنە شولۋ جاساساق.
ەرمۇحان بەكماحانوۆ قازىرگى پاۆلودار وبلىسى باياناۋىل اۋدانىنىڭ تورە اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى كىشكەنتاي كەزىندە قايتىس بولادى دا، بۇدان كەيىنگى تالىم-تاربيەسى اناسى ءباپىش قوڭىرباي قىزىنىڭ قولىندا وتەدى. العاش ساۋاتىن بولاشاق تاريحشى اۋىلداعى شولاق مەكتەپتە اشىپ، ارتىنان 1926 جىلى باياناۋىلداعى ورىس مەكتەبىندە جالعاستىرادى.
عالىمنىڭ جاستىق شاعى تۋرالى بەلگىلى جازۋشى اعالارىمىز زەيتىن اقىشيەۆ، ديحان ابىليەۆ ءوز ەستەلىكتەرىندە جازعان. ولار بولاشاق تاريحشىنىڭ بالا كەزىنەن سەزىمتالدىعى، بىربەتكەي، وتكىرلىگى، زەرەكتىگىمەن قوسا تاريح ءپانىن سۇيگەندىگىن، ونەرگە دە ءبىر تابان جاقىن تۇرعاندىعىن جانە ءوز جانىنان ولەڭ جازاتىنىن تىلگە تيەك ەتەدى. باياناۋىلداعى ورىس مەكتەبىن اياقتاعاننان سوڭ ول سەمەي قالاسىنداعى جوعارعى وقۋعا دايىندايتىن جەدەل كۋرستى اياقتايدى. https://farabi.university
ءسويتىپ، ۆورونەج پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ، 1937 جىلى ءتامامدايدى. ەرمۇحان بەكماحان ۇلى قازاق تاريحىنىڭ ناعىز جاناشىرى بولدى. ۆورونەج پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە وقىپ جۇرگەن ەرمۇحان 1936 جىلى سول قالادا ايداۋدا جۇرگەن الاش قوزعالىسىنىڭ بەلدى مۇشەلەرى حالەل دوسمۇحامەدوۆپەن جانە مۇحامەتجان تىنىشبايۇلىمەن كەزدەسكەن. جوعارى ءبىلىمدى، وزىق ويلى الاش زيالىلارى جاس تاريحشىمەن وي-پىكىرلەر الماسىپ، بولاشاقتا ۇلكەن عالىم بولۋىنا ىقپال ەتەۋى سودان بولار.
وسى وقۋ ورنىندا وقىپ جۇرگەنىندە بەكماحانوۆتىڭ قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارىنى زەرتتەۋگە كىرىسۋىنە تۇرتكى بولارلىق ءبىر وقيعا ورىن الادى. وسى جونىندە عالىمنىڭ جۇبايى حاليما ادامبەك قىزىنىڭ ەستەلىگى: «ۆورونەجدە جۇرگەنىمدە ۇنەمى ءبىر قازاق كىسىنى كورەتىنمىن»، - دەيتىن ەرەكەڭ. «وسى كىسى شىنىندا دا قازاق بولسا عوي شىركىن» دەيتىنمىن. شەت جەردە قانداسىڭدى ۇشىراتۋ قانداي كەرەمەت! كوپكە دەيىن باتا الماي ءجۇردىم دە، ءبىر كۇنى اقىرى جانىنا بارىپ، «اعا، ءسىز قازاقسىز با؟» دەپ سۇرادىم. انا كىسى «ءيا بالام، مەن قازاقپىن» دەمەسى بار ما؟!». سويتسە، ول ۆورونەجگە جەر اۋدارىلعان الاش ارداقتىلارىنىڭ ءبىرى حالەل دوسمۇحاممەدوۆ ەكەن. سولايشا ەكەۋى ۇنەمى كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسىپ تۇرادى. حالەل دوسمۇحاممەدوۆ ءوزى دارىگەر بولسا دا، تاريحتى جاقسى بىلگەن زيالى ادام. ال، ەرەكەڭ ول كەزدە اۋىلدان ەندى عانا شىققان، ءوزى ورىسشا وقىعان ستۋدەنت. سوندىقتان ەرەكەڭە كەنەسارى حاندى زەرتتەۋگە باعىت بەرگەن دە ءسولى حالەل دوسمۇحاممەدوۆ شىعار دەيمىن كەيدە...»- دەگەن ەدى.
وقۋ بىتىرگەن سوڭ ە. بەكماحانوۆ قازاق كسر حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ جانىنداعى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارى رەسپۋبليكانىڭ حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ باسقارما باستىعى بولدى. سونىمەن بىرگە الماتى جوو-لارىندا ءدارىس وقىدى. 1946 جىلى ماسكەۋدە تاريح ماماندىعى بويىنشا «XIX عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىنداعى قازاقستان» تاقىرىبىندا دوكتورلىق ديسسەرتاسيا قورعادى. ەرمۇحان بەكماحانوۆ جايىندا حالىق قاھارمانى، اكادەميك شاپىق شوكين بىلاي دەسە كەرەك: «ۇلتىمىزدىڭ اسا كورنەكتى تاريحشىسى ەرمۇحان بەكماحانوۆ ۋاقىت بەدەرىنە باعىنباعان، شىنشىل عالىم بولاتىن. ول دوكتورلىعىن ەكى رەت قورعادى. ەڭبەگىنىڭ ناشارلىعىنان ەمەس، تىيىم سالىنعان كەنەسارى تاقىرىبىنا جازىلعاندىقتان...» دەگەن ەدى.
بۇل باعىتتا ەرمۇحان بەكماحانوۆ تا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. جيناقتالعان ماتەريالدارعا سۇيەنە وتىرىپ، وعان كانديداتتىق ديسسەرتاسيا جازۋ ۇسىنىلدى. وسى كەڭەسكە سۇيەنە وتىرىپ، بەكماحانوۆ «ۇلتتىق ازاتتىق قوزعالىستاعى كەنەسارى كوتەرىلىسى» تاقىرىبىندا ديسسەرتاسيا دايىنداپ، 1943 جىلدىڭ 28 مامىرىندا ماسكەۋدەگى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح ينستيتۋتىندا ونى ءساتتى قورعاپ شىقتى.
الايدا، 1947 جىلى الماتىدا ورىس تىلىندە جارىق كورگەن بۇل ەڭبەگىنە بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىل يدەولوگيانى دارىپتەدى، كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان قوزعالىستى اقتادى دەپ ايىپ تاعادى. سول ۋاقىتتاردا، ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ ەڭبەگىنە قارسى شىققان كەڭەس وداعى عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى، پروفەسسور ا. ي. ياكوۆليەۆ ادىلەتسىز باعا بەرىپ، بۇل كىتاپتىڭ ورىستارعا قارسى جازىلعان زياندى ەڭبەك ەكەنىن مالىمدەدى. مۇنداي پىكىر ستاليندىك سىيلىق كوميتەتىنىڭ سوڭعى وتىرىسىندا مۇشەلەردى الاڭداتىپ، ناتيجەسىندە كىتاپ ماراپاتقا يە بولا المادى. ياكوۆليەۆتىڭ پايىمداۋىنشا، بارلىق كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردىڭ تاريحى «ورىس ۇلتىنىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان» جازىلۋى كەرەك ەدى. ونىڭ پىكىرىنشە، ءار ەلدىڭ، ءاربىر رەسپۋبليكانىڭ ۇلتتىق تاريحىن جەكە-جەكە جازۋ ينتەرناسيوناليزم قاعيدالارىنا قايشى كەلەتىن جانە زياندى ارەكەت بولاتىن. كىتاپتى جازۋ بارىسىندا ءتۇرلى پىكىرتالاستار تۋىندادى. ءبىراق تاريحشىلار جاڭا تاقىرىپ بولعاندىقتان، ءوز جۇمىسىن زور قىزىعۋشىلىقپەن اتقاردى. وسىلايشا ولار قازاق جەرىندەگى ۇلت-ازاتتىق كۇرەس تاريحىن زەرتتەۋگە باسىمدىق بەردى دەپ جازعان ەدى.
1947 جىلى جاس تاريحشى كەيىن وزىنە ۇلكەن داۋداماي اكەلگەن، دەسەك تە عالىمدىق تۇلعاسىن تاريحتا قالدىرعان ۇلى ەڭبەگى «ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىنداعى قازاقستان» اتتى عىلىمي مونوگرافياسىن جارىققا شىعارادى. وسى ەڭبەكتىڭ شىعۋى مۇڭ ەكەن، عالىمنىڭ سوڭىنان قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ، جاس تاريحشىنىڭ الدىنا توسقاۋىل قويعان تەرىس پيعىلدى ارىپتەستەرى بىردەن قارالاۋعا كىرىسەدى. وسىنىڭ باسىقاسىندا م. اقىنجانوۆ، ت. شويىنبايەۆ سىندى قارا توبىرلاردىڭ بەل شەشىپ قارسىلىق كورسەتكەنىن بىلەمىز.
ولاردىڭ اراسىندا كەيىن كەڭەس وداعىنىڭ تاريح عىلىمى مەن تاريحناماسىندا ماڭىزدى تۇلعالارعا اينالعان ا. ل. سيدوروۆ، ا. م. پانكراتوۆا جانە ن. ن. ۆاناگ سياقتى تاريحشىلار بولدى. مىنە، سول ا. م. پانكراتوۆا 1940 جىلدارى ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ عىلىمي جەتەكشىسى بولىپ، وعان ايتارلىقتاي قولداۋ كورسەتتى.
عالىمنىڭ عىلىمي ۇستازى ا.م. پانكراتوۆا قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ءى. وماروۆقا 1949 جىلى جولداعان حاتىندا: «... يا سوۆەرشەننو نە پونيمايۋ، پوچەمۋ گرۋزينسكيە ساري يلي ۋزبەكسكيە حانى موگۋت سچيتاتسيا پري انالوگيچنىح يستوريچەسكيح ۋسلوۆياح پروگرەسسيۆنىمي دەياتەليامي، ا كازاحي دولجنى چەرنيت ابلايا يلي كەنەسارى كاسىموۆا؟ يا ني ۆ كوەم سلۋچاە نە موگۋ ستات نا انتييستوريچەسكيي پۋت وسەنكي ەتيح ۆيدنەيشيح دەياتەلەي كازاحسكوي يستوريي»، - دەپ جازسا كەرەك.
كورنەكتى عالىمنىڭ بۇدان كەيىنگى عۇمىرى الماتىداعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىندا، مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تاريح كافەدراسىندا، ورتالىق كوميتەتتىڭ لەكتورلار توبىندا وتەدى. ول «ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىنداعى قازاقستان» ەڭبەگىنىڭ اۆتورى. سونىمەن قاتار ەرمۇحان بەكماحانوۆ قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى تۋرالى زەرتتەۋلەرى ءۇشىن 25 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قۇربانى دا ەدى.
1952 جىلدىڭ 5 قىركۇيەگىندە ەرمۇحان شۋ قالاسىندا ساباق بەرىپ جۇرگەندە ۇستالدى. نكۆد قىزمەتكەرلەرى ونىڭ الماتىداعى جۇمىس بولمەسىن دە تەكسەردى. بەكماحانوۆقا «سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى پىكىرلەر ايتىپ، 1942-1951 جىلدارى ۇلتتىقشىل يدەيالار تاراتتى جانە انتيسوۆەتتىك ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزدى» دەگەن ايىپ تاعىلدى. ايىپ رسفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-بابى، 2-تارماعى، 10-تارماعىنا سايكەس كەلدى. ول الماتىداعى نكۆد تۇرمەسىندە قامالىپ، 1952 جىلدىڭ 2 جەلتوقسانىندا سوتقا تارتىلدى. سوتقا ءۇش كۇن ۋاقىت كەتتى. 1952 جىلدىڭ 4 جەلتوقسانىندا ە. بەكماحانوۆ 25 جىلعا ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىنە ايدالىپ، جازالاندى. ە. بەكماحانوۆ ەشقاشان ءۇمىتىن ۇزگەن جوق. ايەلىنە جازعان حاتتارىندا: «اقىرىندا ادىلدىك ورنايدى. بارلىعى بۇرىنعىداي بولادى» دەپ جازدى. سونىمەن قاتار ول سوۆەت وداعى مەن قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسشىلارىنا ادىلەتسىز جازالانىپ جاتقانى تۋرالى حاتتار جازىپ، ءوزىنىڭ جازىقسىز ەكەنىن دالەلدەۋگە تىرىستى. اقىرىندا، ءستاليننىڭ ولىمىنەن كەيىن 1953 جىلى ونىڭ تاباندىلىعى ءوز ناتيجەسىن بەردى. 1954 جىلدىڭ اقپانىندا بوساتىلدى.
الايدا، 1951-1953 جىلدار ارالىعىنداعى كەزەكتى ناۋقاندا قازاقتىڭ بەتكە ۇستار ادەبيەتتانۋشىلارى مەن تاريحشىلارى دا قۋعىندالادى. وسى تۇستا ە. بەكماحانوۆ 25 جىلعا سوتتالسا، ۇلتىمىزدىڭ ماڭدايالدى ۇلىلارى ق. ساتبايەۆ، م. اۋەزوۆ، ا. جۇبانوۆ قىزمەتتەرىنەن الىستاتىلادى. ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن ە. بەكماحانوۆتىڭ ءىسى قايتا قارالىپ، 1954 جىلى 16 اقپاندا اقتالىپ شىقتى. بوستاندىققا شىققان سوڭ، تاريحشى عىلىمي ەڭبەكتەر جازۋدى قايتادان قولعا الدى. ونىڭ «قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋى» اتتى ەڭبەگى 1957 جىلى ماسكەۋدەگى «ناۋكا» باسپاسىنان 30 باسپا تاباق كولەمىندە جارىق كوردى. ءومىرىنىڭ سوڭعى ون جىلىندا ءونىمدى ەڭبەك ەتىپ، تەرەڭ مازمۇندى عىلىمي ەڭبەكتەر جازدى، ورتا مەكتەپتەر ءۇشىن قازاق كسر تاريحى وقۋلىعىن جازدى. 1957-1959 جىلدارى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە ءوزى نەگىزىن قالاعان قازاقستان تاريحى كافەدراسىن باسقاردى. عالىم 1966 جىلى نەبارى 51 جاسىندا اۋىر سىرقاتتان كوز جۇمادى. الايدا، قازاق تاريحىن زەرتتەۋ كەزىندە ءوزىنىڭ بويىنا بىتكەن ەرەكشە دارىندىلىعىمەن، ەسىمى عىلىمي ورتاعا تانىلا بىلگەن، قازاقتان شىققان تۇڭعىش كاسىبي تاريحشى، ءومىر جولى مەن عىلىمي مۇراسى كەلەر ۇرپاقتىڭ جادىندا ماڭگىلىك ساقتالاتىنىنا ەش كۇمانىمىز جوق.
ج.م. ارىنوۆ،
ت.ع.ك، اعا وقىتۋشى،
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى،
قازاقستان، الماتى ق.، e-mail: arynov2050@gmail.com
ا. بەگالييەۆا،
اعا وقىتۋشى،
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى،
قازاقستان، الماتى ق.، e-mail: aysha.1958@mail.ru
پىكىر قالدىرۋ