ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى ورتالىق ازيانىڭ ءداستۇرلى وركەنيەتتەرىن زەرتتەۋدىڭ رەسپۋبليكالىق، عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ق ر ۇعا قۇرمەتتى مۇشەسى، ق ر الەۋمەتتىك عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى تالاس وماربەك ۇلى بيىل 29 مامىردا 77 جاسقا تولار ەدى.
عالىم اعامىزدىڭ ءومىر جولىنا توقتالار بولساق، تالاس وماربەكوۆ 1948 جىلى 29 مامىردا جامبىل وبلىسىنىڭ بايزاق اۋدانى اقجار اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدى. ول ورتا مەكتەپتەن سوڭ سول كەزدەگى اباي اتىنداعى ءقازپي-دىڭ تاريح فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، 1971 جىلى جامبىل وبلىسىنىڭ جۋالى جانە بايزاق اۋداندارىندا تاريح ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى، وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتتەرىن اتقاردى.
1972 جىلدان باستاپ جاس تاريحشى ءوزى ەڭبەك ەتەتىن جامبىل وبلىسىنىڭ بايزاق اۋدانىنداعى چاپايەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتە العاش رەت «تاريح جانە ارحەولوگيا» مۋزەيىن ۇيىمداستىردى. 1972 جىلدارى رەسپۋبليكالىق باسپا ءسوز بەتتەرىندە تاريحتى وقىتۋ ادىستەمەسىنە ارنالعان كولەمدى ماقالالارىن جاريالاي باستادى. بۇل تۋرالى كەزىندە رەسپۋبليكاعا بەلگىلى عالىمدار ك. اقىشيەۆ، ت. تۇرلىعۇلوۆ ءوز ەڭبەكتەرىندە جازدى. سونىمەن بىرگە 1972 جىلدان باستاپ ت. وماربەكوۆ رەسپۋبليكالىق باسپا ءسوز بەتتەرىندە تاريحتى وقىتۋ ادىستەمەسىنە، تاريحپەن تاربيەلەۋگە ارنالعان ءوزىنىڭ كولەمدى ماقالالارىن جاريالاي باستادى. رەسپۋبليكالىق «سوسياليستىك قازاقستان»، «لەنينشىل جاس»، «قازاقستان ءمۇعالىمى» گازەتتەرىندە جانە «قازاقستان مەكتەبى» جۋرنالىندا ونىڭ وسى ماسەلەلەرگە بايلانىستى ەڭبەكتەرى جۇيەلى تۇردە جاريالاندى.
1977 جىلى اباي اتىنداعى ءقازپي-دىڭ اسپيرانتۋراسىنا قابىلداندى. 1982 جىلى كانديداتتىق ديسسەرتاسياسىن كيروۆ اتىنداعى قازمۋ-دە قورعادى. 1991 جىلى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (ول كەزدە قازمۋ) تاريح فاكۋلتەتىنە دوسەنتتىك قىزمەتكە شاقىرىلدى. 1991-1995 جىلدار ارالىعىندا ول وسىندا قاجىرلى دا جەمىستى ەڭبەك ەتىپ، جاڭا زەرتتەۋلەر جاسادى. ونىڭ قازاق تاريحىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە ارنالعان 7 مونوگرافيالارى مەن كىتاپتارى، 200-دەن استام عىلىمي ەڭبەكتەرى بەلگىلى. سولاردىڭ ىشىندە «20-30 جىلدارداعى قازاقستان قاسىرەتى» (1997)، «حح عاسىرداعى قازاقستان تاريحىنىڭ وزەكتى ماسەلەرى» (2001)، «قازاقستان تاريحىنا جانە تاريحناماسىنا ۇلتتىق كوزقاراس» (2004) سەكىلدى تانىمال ەڭبەكتەرى بار. https://farabi.university
1994 جىلى ول اكادەميك ك. نۇرپەيىسوۆتىڭ عىلىمي كەڭەسشىلىگىمەن دوكتورلىق ديسسەرتاسيا قورعادى. ديسسەرتاسيالىق جۇمىس «قازاق شارۋالارىن مەنشىگىنەن ايىرۋ جانە كۇشپەن ۇجىمداستىرۋ» تاقىرىبىنا ارنالدى. ت. وماربەك 1991 جىلى بۇگىنگى ءال-فارابي اتىن-داعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە قىزمەتكە اۋىسادى. وسى كەزەڭنەن باستاپ عالىم-ۇستازدىڭ تاعدىرى اراداعى جەتى اي مەرزىمدى ەسەپتەمەگەندە (1994 جىلدىڭ قازان ايىنان 1995 جىلدىڭ ساۋىرىنە دەيىن م. تىنىشبايەۆ اتىنداعى ترانسپورت جانە كوممۋنيكاسيا اكادەمياسىندا قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى) ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىمەن تىعىز بايلانىستا ءوربىپ كەلەدى.
العاشىندا ءبىلىم جەتىلدىرۋ ينستيتۋتىندا كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، تاريح فاكۋلتەتىندە پروفەسسور، ال 2001-2010 جىلدار ارالىعىندا قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلارداعى تاريحى كافەدراسىنىڭ، ال 2011 جىلدان ۋنيۆەرسيتەتتەگى ءۇش كافەدرانى قوسىپ جاسالعان قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقاردى.
1997-99 جىلدارى قازۇۋ جانىنداعى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عىلىمي دارەجەسىن بەرەتىن ديسسەرتاسيالىق كەڭەستىڭ العاشقى ءتوراعاسى بولعانى بەلگىلى. سونداي-اق، ونىڭ ءوزىنىڭ تىكەلەي عىلىمي جەتەكشىلىگىمەن 31 عىلىم كانديداتى، 7 عىلىم دوكتورى، 3 PhD دايىندالدى. 2007 جىلى ق ر ءبىلىم جانە عىلىمي مينيسترلىگىنىڭ «جوعارعى وقۋ ورنىنىڭ ۇزدىك وقىتۋشىسى» گرانتىنىڭ يەگەرى اتاندى. 2009 جىلى ەلباسىنىڭ شەشىمىمەن «قۇرمەت» وردەنىمەن ماراپاتتالدى. 2008 جىلى بايزاق اۋدانىنىڭ «قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعىنا يە بولدى. 2011 جىلى ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ارنايى «قازاقستان عىلىمىن دامىتۋعا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن» بەلگىسى بەرىلدى.
عالىمنىڭ جاڭا ءبىر بەلەسى قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق تاريحىن زەرتتەۋ ماسەلەلەرىمەن بايلانىستى بولدى. 2005 جىلى جەكە دەمەۋشىلەردىڭ قولداۋىمەن «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىن ۇيىمداستىرىپ، ونىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن اتقاردى. وسى ورتالىقتان ت. وماربەكوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن جانە اۆتورلىق قاتىسۋىمەن «قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى» جوباسى بويىنشا 30 تومنان تۇراتىن مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر جارىق كوردى.
رەسپۋبليكالىق «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا دا عالىمنىڭ جەتەكشىلىگىمەن جانە اۆتورلىعىمەن «قازاقتىڭ ەتنيكالىق تاريحى» عىلىمي جوباسى نەگىزىندە 9 تومنان تۇراتىن ەڭبەكتەر باسپادان شىقتى. وسى باعىتتاعى عىلىمي زەرتتەۋلەر جالعاسىن تاۋىپ، «قازاق تۇركىلەرىنىڭ ەتنيكالىق تاريحى (ب.ز.ب. ءى مىڭجىلدىق -ب.ز. ءىح عاسىرى)»، «قازاق تۇركىلەرىنىڭ شىعۋ تەگى» (IX-XIY عع.) اتتى جەكە مونوگرافيالارى باسپادان شىقتى.
عالىمنىڭ كەلەسى كەزەڭى كوشپەلىلەر وركەنيەتىنىڭ ماسەلەلەرىن زەرتتەۋگە ۇلاستى. ول 2013 جىلى ەل-باسىنىڭ «حالىق تاريح تولقىنىندا» اتتى مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ جانىنان «ورتالىق ازياداعى ءداستۇرلى وركەنيەتتەردى زەردەلەۋدىڭ رەسپۋبليكالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىن» قۇرىپ، ديرەكتورى ءارى عىلىمي جەتەكشىسى رەتىندە تانىلدى.
ورتالىقتىڭ ايقىن جەتىستىگى - ت. وماربەكوۆتىڭ تىكەلەي ۇيىمداستىرۋىمەن ءارى عىلىمي جەتەكشىلىگى، اۆتورلىعىمەن جاريالانعان 4 تومدىق مونوگرافيالىق زەرتتەۋ جانە «قازاقستان (قازاق ەلى) تاريحى» وقۋلىعى. «ورتالىق ازيانىڭ كوشپەلىلەر وركەنيەتىنىڭ تاريحى» دەپ اتالاتىن زەرتتەۋدىڭ جالپى كولەمى 80 باسپا تاباققا جۋىق. ال 4 كىتاپتان تۇراتىن، ق ر بعم بەكىتكەن «قازاقستان (قازاق ەلى) تاريحى» دەگەن وقۋلىق ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان. بۇلار شىن مانىندە قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمىندا بۇرىن-سوڭدى جازىلماعان، جاڭا، كولەمدى دە ىرگەلى ەڭبەكتەر. اكادەميك ت.وماربەكوۆتىڭ بۇگىنگى تاڭداعى جاريالانعان تاريحي جانە تاريحي-تانىمدىق ەڭبەكتەرىنىڭ جالپى سانى 500-گە جۋىق. عىلىمي ەڭبەكتەرى الىس جانە جاقىن شەت ەلدەردە وتكەن حالىقارالىق 5 كونفەرەنسيالاردا باياندالىپ، ماتەريالدار جيناقتارىندا جانە جوعارعى يمپاكت فاكتورلى بەدەلدى شەتەلدىك باسىلىمداردا جاريالاندى.
ج.م. ارىنوۆ
ت.ع.ك، اعا وقىتۋشى،
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى،
قازاقستان، الماتى ق.، e-mail: arynov2050@gmail.com
ن.د. مىرزاتايەۆ،
زاڭ فاكۋلتەتى، ازاماتتىق قۇقىق جانە ازاماتتىق ءىس
جۇرگىزۋ، ەڭبەك قۇقىعى كافەدراسىنىڭ PhD دوكتور
قازاقستان، الماتى ق.، e-mail: muxametnur@mail.ru
پىكىر قالدىرۋ