6 مامىردا تاريحشى، عالىم «ارحيۆ-2025» عىلىمي-ادىستەمەلىك ورتالىعىنىڭ باسشىسى بەرىك ءابدىعالي ۇلىنىڭ قۇراستىرۋىندا «ۇمىتىلعان قاھارماندار» اتتى ەڭبەك جارىق كوردى. «Nur Otan» پارتياسى قولداۋىمەن جارىققا شىققان ەڭبەكتىڭ تۇساۋكەسەرىنە پارتيا ءتوراعاسىنان باستاپ، سوعىس ارداگەرلەرى، گەنارالدار، II دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قاھارماندارىنىڭ ۇرپاقتارى كەلدى. اتالعان ەڭبەكتىڭ ۇرپاققا ارتار اماناتى نە؟ كىتاپ اۆتورى سوعىستا لايىقتى باعاسىن الا الماعان بابالار ەسىمىن، اڭىزعا تولى ەرلىكتەرى مەن جانكەشتى باتىرلىق داستاندارىن ۇرپاقتار ۇمىتپاسا،  ەسىمدەرى تۋعان جەرلەرىندە كوشەلەرگە، مەكتەپتەرگە بەرىلسە، جانقيار قايسارلىقتارى كينوفيلمدەرگە ارقاۋ بولسا دەيدى...

كىتاپتان ۇزىندىلەر ۇسىنامىز:

***

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ادامزات تاريحىنداعى ەڭ الاپات ءھام ەڭ قانتوگىستىسى بولدى. وتكەن جىلدار مەن ونجىلدىقتار سوعىس زاردابىنىڭ قيىنشىلىقتارىن ەشكىم ۇمىتپاق ەمەس.

سوۆەت وداعى ءۇشىن «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ اتالعان زۇلمات سوعىسقا قازاق رەسپۋبليكاسىنان 1 366 164 كىسى قاتىسسا، ولاردىڭ جارتىسىنا جۋىعى – 602 928 – ۇرىس الاڭدارىنان قايتىپ ورالماي، ماڭگىلىك جاس كۇيىندە قالدى. ءتۇرلى دەرەككوزدەر بويىنشا 1941-1945 سوعىس جىلدارى قازاقتاردان 130 مىڭنان استام ادام قازا تاپتى[1]. قازاقتار بارلىق قازا تاپقان كەڭەستىك اسكەريلەردىڭ 1،5%-ىن قۇرادى.     

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسى بولماعان وتباسىنى تابۋ قيىن. سوعىس ەلدىڭ بەيبىت ءومىرىن بۇزىپ، ادامداردى ءوز ەرەجەلەرى بويىنشا ءومىر سۇرۋگە ماجبۇرلەپ، تاريحتىڭ بەتالىسىن جانە ميلليونداعان ادامداردىڭ تاعدىرىن تۇبەگەيلى وزگەرتتى.

اتا-بابالارىمىز باتىلدىق پەن ەرلىك كورسەتىپ، جاۋعا قايمىقپاي قارسى شىعىپ ۇلى جەڭىسكە قول جەتكىزدى. شەتى مەن شەگى كورىنبەيتىن مايداننىڭ ءار تۇكپىرىندە كومانديرلەر ماراپات قاعازدارىنا جۇگىنە وتىرىپ، ساربازداردىڭ ەرلىكتەرى تۋرالى جازدى. شايقاستاردىڭ اراسىندا وتىرا قالىپ اسىعىس جازىلعان ءاربىر جولدا، شىندىقتىڭ داۋسى ەستىلەدى. ويتكەنى سول جەردە، الدىڭعى شەپتە ءولىم ۇنەمى سەرىك بولعان كەزدە، وتىرىككە ەشقانداي ورىن جوق. الايدا، وكىنىشكە وراي، بارلىق قۇندى قۇجاتتار بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتپەدى.

سوعىستان قايتقاندار ءتۇنى بويى ايقايلاپ، تۇستەرىندە فاشيستەرمەن شايقاستى جالعاستىردى، ويتكەنى جارتى عاسىر وتسە دە سوعىس كەزىندە الىنعان كونتۋزيا بىلىنەدى. ءبىراق، ءبىز ۇلى جەڭىستىڭ نەمەرەلەرى مەن شوبەرەلەرىمىز، ءبىزدى سوعىس بالالارى تاربيەلەدى. سوعىس بالالارى جاراقاتتارىمەن قايتىپ كەلگەن اكەلەردى كوردى، ولار وزدەرىنىڭ ۇلى، كۇيەۋى، اكەلەرى مايداننان ورالماعان ايەلدەردىڭ جىلاعان داۋىسىن ەستىدى. ولار جەڭىسكە دەگەن، اكەلەرىنىڭ ەرلىگى ءۇشىن ماقتانىش سەزىمىن بىزگە جەتكىزدى.

ونداعان جىلدار وتسە دە، ءبىز ولاردىڭ ەرلىكتەرىنە تاڭ قالۋدى توقتاتپادىق، ۇرىس الاڭدارىنان قايتپاعانداردىڭ قايتىس بولۋىنا وكىنىشىمىز باسىلمادى.

سوعىس جىلدارىندا ءبىزدىڭ 497 وتانداستارىمىز كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا يە بولدى دەپ ەسەپتەلدى. ەگەر ۇلتى بويىنشا جىكتەسەڭىز، ولاردىڭ 280ء-ى ورىس، 96-ى قازاق، 86-ى ۋكراين، 45ء-ى باسقا ۇلت وكىلدەرى. 113 قازاقستاندىق داڭق وردەنىنىڭ ءۇش دارەجەلى تولىق يەگەرى اتاندى[2]. ءبىراق سوڭعى زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، جاڭارتىلعان مالىمەتتەرگە سايكەس، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە جاساعان ەرلىكتەرى ءۇشىن 103 قازاق - كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا يە بولعان[3].

1990 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.نازاربايەۆتىڭ  ۇسىنىسى بويىنشا، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى قايتىس بولعاننان كەيىن اتى اڭىزعا اينالعان اتاقتى قازاق قولباسشىسى باۋىرجان مومىشۇلىنا بەرىلدى. سونىمەن قاتار، كەڭەس وداعىنىڭ ەكى باتىرى سابىر راحىموۆ پەن راسۋل يسەتوۆ ۇلتى بويىنشا قازاقتار، ءبىراق كەزىندە ۇلتتارى وزبەك بولىپ جازىلعان.

سونىمەن قاتار، 2007 جىلى سسرو قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ (قازىرگى رف قموا) ورتالىق مۇراعاتىنىڭ قۇجاتتارىنان «جوعارعى قۇپيا» گريفى الىنىپ تاستالعاننان كەيىن كوپتەگەن شىندىق اشىلىپ، ارنايى ينتەرنەت-جوبالار سايتتارىندا ورنالاستىرىلدى. ۇرپاقتارى ماراپاتتاۋ قاعازدارىن كورىپ، اتالارىنىڭ، اكەلەرىنىڭ باتىرلىق ەرلىكتەرى تۋرالى بىلە الدى. وزگە نارسەلەرمەن قاتار، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ەرلىگى ءۇشىن ۇسىنىلىپ، ءبىراق بەلگىسىز سەبەپتەرمەن باسقا ماراپاتتاۋ تۇرلەرىن العانداردىڭ كوبى انىقتالدى.

وسى جوعارى اتاققا ەرلىكتەرىمەن لايىقتى بولىپ، ءبىراق كەڭەس كەزەڭىندە ونى الماعان كەيبىر باتىرلار تاۋەلسىز قازاقستاندا «حالىق قاھارمانى» اتاعىنا يە بولدى. اتاپ ايتقاندا، ساعادات نۇرماعامبەتوۆ (1994 ج.)، قاسىم قايسەنوۆ (1995 ج.)، باقتىوراز بەيسەكبايەۆ (1998 ج.)، راحىمجان قوشقاربايەۆ (1999 ج.)، حيۋاز دوسپانوۆا (2004 ج.). باقتىوراز بەيسەكبايەۆكە رەسەيدىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى («كاپيتان ماسلوۆتىڭ ەكيپاجى»). وسىعان قاراماستان، قاhارمان اتاعىنا لايىق ادامدار ءالى دە كوپ، ولار ءوز ۋاقىتىن كۇتۋدە دەپ ويلايمىز.

وكىنىشكە وراي، كوپشىلىك جاۋىنگەرلەرگە قاhارمان اتاعى قايتىس بولعان سوڭ بەرىلدى. رەسەي، بەلورۋسسيا، ۋكراينا جانە بۇكىل ەۋروپا ەلدەرىندە ميلليونداعان بەلگىسىز جانە اتى ساقتالماعان جاس باتىرلار ماڭگىلىككە قالدى! سوعىس الاڭدارىندا ىزدەستىرۋ جۇمىستارى ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسۋدا، ولار بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ونشاقتى جىلدار بويى «جوعالعان ادامدار» تىزىمىندە تۇرعان جانە ولاردىڭ ەرلىكتەرى تۋرالى ءبىز ءالى بىلمەيتىن جەڭىس جاۋىنگەرلەرىن ىزدەيدى. ون مىڭداعان ساربازدار باۋىرلاستار زيراتتارىندا دۇرىس قۇرمەتپەن جەرلەنبەگەندىكتەن ىزدەۋشىلەردى كۇتۋدە، ولار كوپ جىلداردان كەيىن بولسادا جاقىندارىنا وزدەرى جايلى حابار جەتۋىن كۇتۋدە، ال ولاردىڭ دەنەلەرى بارلىق قۇرمەتپەن جەرلەنۋى ءتيىس. ويتكەنى ولاردىڭ بارلىعى ەستە ساقتالۋعا لايىق، ۇمىتىلىپ كەتپەۋى كەرەك، ولار ءارقايسىسى ناعىز قاhaرماندار بولعاندىقتان ىزدەلۋگە جانە تابىلۋعا لايىق.

ءبىز وسى جيناقتا ءبىزدىڭ باتىرلارىمىزدىڭ ءبىر بولىگىن عانا اتاپ وتتىك.

بۇل جيناقتىڭ ماقساتى – ءارقايسىسىمىز ءوزىمىزدىڭ باتىر اتالارىمىز بەن بابالارىمىزعا كوزقاراسىمىزدى اۋدارىپ، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسىنداعى جەرلەستەرىمىزدىڭ ەرلىگىن تاعى دا ءبىر رەت ەسكە ءتۇسىرۋ.

ءبىزدىڭ قاھارمان باتىرلارىمىزعا قاتىستى ۇلتتىق نەمەسە باسقا دا ەرەكشەلىكتەرگە نەگىزدەلگەن كەمسىتۋ دەگەن ويدان اۋلاقپىز. شتابتاعى جانە پارتيا باسشىلىقتارىنىڭ ادىلەتسىزدىگى ازاماتتىعى جوق تۇلعالارعا، بارىنە دە اسەر ەتتى. قالاي بولسا دا، بىزگە بۇل قاتەنى تۇزەتۋگە تۋرا كەلەدى.

كۇندەردىڭ كۇنىندە ادىلەتتىلىك ورىندالادى جانە ءبىزدىڭ باتىرلارىمىزدىڭ ەسىمى ماڭگى ەستە ساقتالادى.

ولاردىڭ ەسىمدەرىمەن كوشەلەر، مەكتەپتەر اتالادى. ولار تۋرالى فيلمدەر تۇسىرىلەدى. ولار – ءبىزدىڭ ماقتانىشىمىز! بۇنىڭ ولارعا قاجەتى جوق، ءبىراق بۇل بىزگە جانە ءبىزدىڭ ۇرپاقتارىمىزعا قاجەت.

كەرەمەت ەرلىك جاساعان قاھارمانداردىڭ ۇمىتىلىپ كەتكەن ەسىمدەرىن حالىققا قايتارۋ ءۇشىن مۇنى ىستەۋ كەرەك. وزدەرىنىڭ تىكەلەي قىزمەتتەستەرى، ولاردىڭ كومانديرلەرى ەرلىكتەرىنە باستارىن ءيىپ، ولارعا ەڭ جوعارى باتىر اتاعىن ۇسىندى! ولاردىڭ ەرلىگى ماڭگىلىك ەكەنىن جانە ماقتانىش ەتۋ ءۇشىن ءبىز ءبىلۋىمىز قاجەت. ەرلىك ەشقاشان ۇمىتىلمايدى جانە ۇمىت تا قالمايدى.

ارينە، بۇل سوڭعى ءتىزىم ەمەس. ءالى دە قۇجاتتار جوعالعان كوپتەگەن ۇمىتىپ كەتكەن باتىرلارىمىز بار، ءبىراق كۇندەردىڭ كۇنىندە ارحيۆتەردەن الىناتىن بولادى. ءبىزدىڭ باتىرلاردى ىزدەستىرۋ جۇمىستارىمىز جالعاسادى، ويتكەنى اسكەري شىندىق بار، قازا تاپقان سوڭعى جاۋىنگەر جەر قوينىنا بەرىلمەيىنشە، سوعىس اياقتالمايدى!

[1] يستوريا كازاحستانا س دريەۆنەيشيح ۆرەمەن ي دو ناشيح دنەي. ت.4. ا.، 2009. س.499.

[2] يستوريا كازاحستانا س دريەۆنەيشيح ۆرەمەن ي دو ناشيح دنەي. ت.4. ا.، 2009. س.500؛ گەروي ۆەليكوي پوبەدى – كازاحستانسى. 2 ت. استانا، 2016.

[3] گەروي ۆەليكوي پوبەدى – كازاحستانسى. ۆ دۆۋح توماح. استانا، 2016؛ پەرنەباي دۇيسەنبين. ۇلى وتان سوعىسى: قازاقتان قانشا باتىر شىقتى؟// «ەگەمەندى قازاقستان»، 07.05.2011.