ادام اناتومياسى مەن فيزيولوگياسى عالامنىڭ، جاراتىلىستىڭ سان ءتۇرلى قۇبىلىسىنا بەيىل بەرىپ تۇرادى. سوندىقتان شىعارماشىلىق تۇلعا مەن عالىم قولىنان شىققان بۇيىمنىڭ جەر مەن كوكتىڭ، سانالى قىلىقتىڭ مودەلىندەي كورىنەتىنى دە ادەتتەگى ماسەلە. مەنىڭ ۇيدەگى كىتاپحانام سورەسىندە فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور م.ك. بارمانقۇلوۆتىڭ تۇركى الەمىنە، تۇركى مادەنيەتىنە ارنالعان ءۇش كىتابى تۇر. 1996 جىلى وقىرمانعا جول تارتقان «تيۋركسكايا ۆسەلەننايا»، 1998 جىلى جارىق كورگەن «زولوتايا بابا» ەڭبەكتەرىندە عالىم ماعان ارناپ ءوز قولتاڭباسىن قالدىرىپتى. ال 1999 جىلى شىققان «حرۋستالنىە مەچتى تيۋركوۆ و كۆادروناسيي» تۋىندىسىنىڭ مۇقاباسىندا

دەگەن داتالىق ەسكەرپتە ويۋلانعان. باتىس جانە ورىس وريەنتاليستەرى ابدەن شەگەلەپ كەتكەن ەۋروكىندىكتىك ۇعىمدى جوققا شىعارار جاڭا تانىمداعى وسىناۋ ءۇش ەڭبەكتى دۇنيەگە كەلتىرمەس بۇرىن ول تىكەلەي جۋرناليستيكا ماسەلەلەرىمەن، ونىڭ ىشىندە باسپا ءسوز جانە تەلەراديو تۋىندىلارىنىڭ جانرلىق ماتىندەرىن قادالا قاراستىرعانىن ارعى-بەرگى جۋرناليستيكاتانۋشىلار جاقسى بىلەدى. ونىڭ وزىندە دە زەرتتەۋشى جانردىڭ جاندى ورگانيزمىنە تاريحتىڭ ءوزى تىكەلەي اسەر ەتەتىنىن قانىقتىرا كورسەتە بىلگەن. عالىمنىڭ الىپتەۋىنە قۇلاق قويساق: «باسپاسوزدەگى وقيعالىق حابارلاما ءپىشىنىنىڭ اۋىسىمىن ەڭ الدىمەن وبەكتيۆتى سەبەپتەردىڭ،

تۋىنداتقانى ايان»، - ەكەن. وتكەن عاسىردىڭ 1974 جىلى ايتىلعان بۇل ويدىڭ سۇڭعىلالىعىنا، ورىستىلىگىنە بۇگىنگى كۇندەرى جانە ءبىر كوزىڭىز جەتەدى. كوسەمسوز جۇيەسىنىڭ لوگيكالىق ۇيىسۋ قۇبىلىسىندا، ولاردىڭ قوعام فورماسياسى جەتىلۋىنە تەتەلەستىرە ايتىلعان بۇل تۇعىرنامالىق پىكىردىڭ ارعى جاعىندا ۇلكەن وزگەرىستەردى اڭداۋ، تاريحي ۇدەرىستەر  جەمىستەرى پىسىپ-جەتىلۋىن اڭساۋ تۇرعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. پروفەسسور م.ك. بارمانقۇلوۆتىڭ ماسس-مەديا پروبلەمالارىن ءسوز ەتكەن مۇرالارىنىڭ قاي-قايسىسىن قايتارا ءبىر پاراقتاي باستاساڭىز، ەرتەڭدەرى دە ءمان-ماڭىزىن جويمايتىن،  ءالى دە تالاي-تالاي عىلىمي ىزدەنىستەرگە ازىق بولاتىن وسىنداي كەسەك پايىمداۋلارعا تاپ بولاسىز. ول بىردە: «

– ۋاقىت بۇيرىعى. مۇنى بۇكىل قازىرگى عىلىم دامۋىنا ءتان جاڭا جاعدايلار ۇسىنىپ وتىر»، - دەسە، بىردە: «اقپاراتتا ۇلتتىق جانە ۇلتارالىق تالاپتاردى جانە ءتىپتى امبيسيالاردى ەسكەرمەۋگە بولمايدى»، - دەگەن كوزقاراسىن دا  بۇگىپ قالمايدى. ونىڭ وسى ىسپەتتەس يدەيالارىنا تابان تىرەي وتىرىپ، ۇلتتىق كوسەمسوز قاعيداتتارىن كوش ىلگەرىلەتۋگە، ونىڭ ۇلتتىق بولمىسىن اجارلاندىرا تۇسۋگە ابدەن بولاتىندىعىنا ءبىزدىڭ دە، باسقالاردىڭ دا كوزدەرى ابدەن جەتتى. عالىمنىڭ ءوزى دە جۋرناليستيكا سوقپاقتارى، ەرتەدەگى كىتاپ باسۋ ادىستەرى ارقىلى بايىرعى ۇلتتىق ارنالاردى باعامدادى، بۇكىلتۇركىلىك قۇندىلىقتار ارقىلى جۋرناليستيكا الەمىنىڭ اشىلماعان قيىرلارىنا ساپار شەكتى. ءاردايىم وي يننوۆاسياسىمەن سەرىكتەسە جۇرەتىن جاننىڭ زەرتتەر، ۇڭىلەر تاقىرىپتارىنىڭ اۋقىمدى، قۇشاققا تولىمدى ەكەنىنە كوزىڭىز جەتەدى – باق-تاعى اعىمداعى اقپاراتتان تۇركى دۇنيەسىنىڭ كەشەگىسى، بۇگىنگىسى، بولاشاعىنا دەيىن. ايتا كەتۋ كەرەك، عالىمنىڭ ءوزى دە تىنباي ىزدەنىپ، ولقى ءتۇسىپ جاتقان جاقتارىن شىعىستىق جادىگەرلەر ارقىلى جەتىلدىرىپ، زەرتتەۋشىلىك وي ءورىسىن كەڭەيتە ءتۇستى. تۇركى دۇنيەسىنىڭ، شىعىس وركەنيەتىنىڭ ويانا باستاعانىن ءوز قالامداستارىنان، تىلدەس ۇزەڭگىلەستەرىنەن تالاي جىل بۇرىن اڭدادى. قوعامدىق عىلىمعا، اسىرەسە جۋرناليستيكاعا ءتان عىلىمي بولجامپازدىق پەن كورەگەندىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى. ول وركەنيەتتەر ۇلاسۋى، مادەنيەتتەر توعىسۋى تۋرالى ورنىقتى بايلام، شىعىس مەنتاليتەتىنە، قازاق تابيعاتىنا جايلى دا جاعىمدى وي ايتا ءبىلدى. وقىپ كورەلىك. «...ۆ پروبلەمە سينتەزا مى مەنەە ۆسەگو حوتەلي بى ۆيدەت سمەشەنيە ناسيونالنىح چەرت ي يازىكوۆ. سينتەز – ەتو كورونا يز ياركيح المازوۆ دۋحا نارودوۆ، ەتو رادۋگا دوستيجەنيي يح مىسلي، ساموي پەرەدوۆوي ي ساموي پرودۋكتيۆنوي. ...وتدات سۆوە، چتوبى ستات ۆو گلاۆە ۆسەح ي نايلۋچشەگو – ۆوت تاكوي سينتەز گرەزيلسيا تيۋركام»، - دەپ ول ارىدەن كەلە جاتقان تۇركىلەر كوكىرىەگىندە ۇيالاعان ارمان-ماقساتقا ءوز كونسەپتۋالدىق  پىكىرىنىڭ تۋىستاس ەكەنىن انىق بىلدىرەدى. شالىمدى زەرتتەۋشى ءوز ەڭبەكتەرىندە ەرتەدەگى تۇركى ادەبيەتىن داۋىرلەۋدىڭ سونى جولىن ۇسىنادى، ونىڭ ءۇشىن عالىم «كىتاپ» تەرمينىنىڭ گەنەزيسىن ءتۇپقازىق ەتىپ الا وتىرىپ، تۇركى ادەبيەتىنىڭ دامۋ ۇدەرىسىن ءتورت كەزەڭگە بولەدى. ءبىرىنشىسى – رۋنا الىپبيىمەن جازىلعان ەرتەدەگى تۇركى ەسكەرتكىشتەرى، مانيحەي، سوعدى (نايمان)، سانسكريت، تيبەت، توحار، جۇڭگو، پارفيان، باكتريا جازبالارى. بۇل جادىگەرلەردىڭ دەنى

بادىزدەلگەن. ەكىنشىسى – شارتتى تۇردە العاندا، سوعدى-نايمان جازبالارى. اتالمىش باعزى تۇركى ادەبيەتى

سياقتى ءتۇرلى فورماتتى ماتەريالداردا ساقتالعان. بايقاپ قاراساڭىز، قازىرگى قازاق تىلىندەگى «قۇيۋ»، «قۇيىنعان» لەكسەمالارىنان پالەندەي ايىرماشىلىعى جوق. ونىڭ ءوزى ءبىر ەسەپتەن كىتاپ باسۋ قولونەرىنەن دە حاباردار ەتىپ تۇرعان جوق پا؟ ونىڭ ۇستىنە باسپاگەرلەر جاقسى بىلەتىن «كنيگا» تەرمينىنىڭ ارعى تەگى دە مەن مۇندالاپ تۇر. ءۇشىنشىسى – تۇركىلەردىڭ

ۇعىمىن اقپاراتتىق جانە عىلىمي اينالىسقا ەنگىزۋى. ءتورتىنشىسى – ومىرگە بۇگىنگى كۇنگى «كىتاپ» تەرمينىنىڭ دەندەي ەنۋى. پروفەسسور م.ك. بارمانقۇلوۆ ارعى-بەرگى ءبىرقاتار بەلگىلى زەرتتەۋشىلەر پىكىرىنە سۇيەنە وتىرىپ، شىعىس تۇركىستاندا قاعاز جاساۋ ءوندىرىسى جۇڭگو تەحنولوگياسىمەن ۇزەڭگى قاعىسا دۇنيەگە كەلگەن دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. وسى ماعلۇماتىن جانداندىرا ءتۇسۋ ءۇشىن ءبىرقاتار ناقتى مىسالدار دا كەلتىرەدى. ماسەلەن، ونىڭ شىعىس دۇنيەسىنە،  تۇركى الەمىنە ارنالعان ەڭبەگىندەگى تومەندەگى جولدار ەرىكسىز نازار اۋدارتادى: «حيميچەسكيي اناليز حوتانسكوي بۋماگي ءپرويزۆول ۆ 1902 گودۋ پروف. فەسنەر پود رۋكوۆودستۆوم  ر. حەريلە. وني پريشلي ك ۆىۆودۋ، چتو دليا ەو يزگوتوۆلەنيا شلا مەحانيچەسكايا يزمەلچوننايا كورا بۋماجنوي شولكوۆيسى. تاكيم جە سپوسوبوم يزگوتوۆليالاس كاشگارسكايا بۋماگا. ۆ تۋرفانە ي كۋچە بۋماگۋ يزگوتوۆليالي كاك يز شەلكوۆيسى، تاك ي يز درۋگيح كۋستارنيكوۆىح پورود. بيچۋرين سووبششاەت وب يزگوتوۆلەنيي بۋماگي ۆ رايونە اكسۋ يز حلوپكا. لۋچشيم سورتوم بۋماگي، نا كوتوروي ناپيسانى دۋنحۋانسكيە رۋكوپيسي، بىلا «بۋماگا يز كونوپلي». ەتوت سورت بۋماگي يزگوتوۆليالسيا دو YIII ۆەكا. زاتەم ستالي دەلات بولەە پلوتنۋيۋ ي گرۋبۋيۋ نەپودكراشەننۋيۋ بۋماگۋ. چتوبى پريگوتوۆيت كاچەستۆەننۋيۋ بۋماگۋ دليا پيسما، ەە پروپيتىۆالي كراحمالنىم كلەەم، پوكرىۆالي سلوەم گيپسا، پوليروۆالي. ينوگدا پوكرىۆالي ريسوۆوي پۋدروي. پوۆەرحنوست بۋماگي ستانوۆيلاس روۆنوي. چەرنيلا نا نەي نە راسپلىۆاليس. دليا وبەسپەچەنيا لۋچشەي سوحراننوستي بۋماگي ەە وبراباتىۆالي سوكوم سۆەتوۆ ي پلودوۆ نەبولشوگو دەريەۆسا، كوتوروە كاشگارسى نازىۆالي تۋمەك. وت ەتوگو بۋماگا پريوبرەتالا زولوتيستىي وتتەنوك». بۇل ماسەلەگە كەزىندە ءبىز دە ءمان بەرە سويلەگەنبىز، ويتكەنى قاعاز شىعارۋ ونەركاسىبى تەك ەكونوميكالىق ماقساتتاردى، تابىس كوزىن تابۋدى عانا كوزدەمەيدى، ول باسپا ءىسىن، كوممۋنيكاسيا تاسىلدەرىن، مادەني قارىم-قاتىناستى، جۋرناليستيكا مودەلدەرىن پىسىپ-جەتىلدىرەدى. وسى ورايدا ءبىز زاھير ءاد-دين  مۇحاممەد بابىردىڭ جازبالارىنداعى مىنا جولداردى العا تارتقان ەدىك: «الەمدەگى ەڭ جاقسى قاعاز سامارقاندا جاسالادى، قاعاز ديىرمەندەرىنە بۇكىل سۋ قانىگۇلدەن كەلەدى. قانىگۇل سياباقتىڭ جاعاسىندا، بۇل بۇلاقتى اب-ي-راحمات دەپ تە اتايدى». ءارى ۇستاز، ءارى عالىم، ءارى جۋرناليست-پراكتيك كەزىندە «جۋرناليستيكا اكادەميسى» اتتى وقۋ ورنىن دا اشقان. سول جوعارعى وقۋ ورنىنىڭ ادىستەمەلىك، وقۋ ۇدەرىسىلىك، زەرتتەۋشىلىك باعىتى تۋرالى تالاي جوسپارلارى دا بار ەدى. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىر كافەدرادا، جۋرناليستيكا اكادەمياسىندا بىرگە قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن شاقتاردا تۇركىتانۋ ماسەلەلەرى حاقىندا دا تالاي اڭگىمە قوزعالعان، ۇلى دالا مەن رۋس قارىم-قاتىناسى جونىندە ءارتۇرلى ساناتتاعى اڭگىمەلەر ايتىلعان. بىردە مەن ۇستاز-ارىپتەسىمە «يگور جورىعى تۋرالى جىر» ف.م، دوستويەۆسكييدىڭ «بەسى» رومانىندا دا اتالادى، ستەپان تروفيموۆيچ ۆەرحوۆەنسكيي دەگەن كەيىپكەر داريا اتتى قىزعا سول شىعارما جايىندا ءدارىس وقىماقشى بولادى دەگەن ەدىم. ول راحاتتانا كۇلگەندە، نە بولماسا بولماشى قوبالجىعاندا باسى ءسال-پال قالتىرايتىن ادەتىمەن ماعان تىكتەي قاراپ الدى دا: - قارا دا تۇر، مەنىڭ كىتابىمدا سول جورىقتى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەشبىرى، ونىڭ ىشىندە سەنىڭ دوستويەۆسكييىڭ دە، ءبىزدىڭ ولجاس تا، ايتا الماعان ويلار ايتىلادى، - دەپ ميىعىنان كۇلە يىعىمنان قاققان. راسى سولاي بولىپ شىقتى. ونىڭ مىنا ءبىر پىكىرلەرى ماعان وسى كۇنگە دەيىن ءارى تىڭ، ءارى اسەرلى بولىپ كورىندى: «موجنو ۋتۆەرجدات، چتو «سلوۆو و پولكۋ يگوريەۆە» – پەرۆىي ۆەستەرن. س وچەن نيەۆىگودنىمي دليا پاتريوتوۆ رەالنىمي فاكتامي. ۆەد كنياز يگور، پو سۋتي، نارۋشيل سلوۆو. ۆ پلەنۋ ەگو نە دەرجالي ۆ پولنوي ستروگوستي. ا پروستو ترەبوۆالي ۆىكۋپ. نە كونچاك، ا كنياز يگور ناپال پەرۆىم. ي  نە نا نەناۆيستنوگو ۆراگا، ا نا سۆوەگو درۋگا. س كوتورىم ۆمەستە نە راز حاجيۆال ۆ سوۆمەستنىە پوحودى. ۆ توم چيسلە ي نا كييەۆ، وتكۋدا ەدۆا ۋنەس نوگي، سپاسشيس ۆمەستە س حانوم كونچاكوم ۆ ودنوي لودكە. حان كونچاك، نەسموتريا نا ۆەرولومستۆو يگوريا، پرەدوستاۆيل كنيازيۋ ۆسە مىسليمىە ي نەمىسليمىە سۆوبودى: سۆوبودۋ پەرەدۆيجەنيا، داجە وحوتۋ، ك سلۋگام كنيازيا دوباۆيل سۆويح، رازرەشيل ۆىپيسات سۆياششەننيكا. كنياز يگور بەجال، وستاۆيۆ ۆ پلەنۋ براتا ي سىنا. حان ي براتا يگوريا ۆسيەۆولودا وتپۋستيل. پود چەستنوە سلوۆو. توت وبەششال پريسلات پولوۆسام 200 گريۆەن يلي 200 پلەننيكوۆ-پولوۆسيەۆ. ەتو بىلو منوگو مەنشە پرەجنەي سەنى ۆىكۋپا. وب ەتوم نەت ني ستروچكي ۆ «سلوۆە...» يلي اۆتور بىل سۆەرحپاتريوتوم، وپۋستيۆ ۆسە نيەۆىگودنىە فاكتى، يلي ۆ ساموم دەلە يم بىل گراف مۋسين-پۋشكين، كوتورىي، زنايا وب يستيننوي پودوپلەكە سوبىتيي، نامەرەننو سوزدال ۆەسما نيەۆىگودنوە ۆ مورالنوم پلانە پرويزۆەدەنيە». قوعامدىق عىلىمنىڭ كەلەشەگىن، عىلىمي ۇستانىمنىڭ تازالىعىن ويلاعان زەرتتەۋشىنىڭ بۇل پىكىرلەرى بىزگە ومىرلىك ساباق. ويتكەنى بۇگىنگى كۇندەرى  ءبيمالىم ءبىر اۆتورلارعا تەلىنگەن، بەلگىلى ءبىر تاريحي وقيعالار اتىن جامىلعان «جادىگەرلەر» مەن «مادەني ەسكەرتكىشتەر» عىلىمي كەڭىستىككە ۇستى-ۇستىنە تىقپالانا باستاعانى ۇلت ءۇشىن دە، عىلىم ءۇشىن دە بارىنشا قيانات. بەلگىلى فانتاست، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ا.ف. مارحابايەۆ – مارات كارىبايۇلىمەن ءازىل-قالجىڭى جاراسقان جانداردىڭ ءبىرى. ول بىردە دالىزدە كەلە جاتىپ: - انە، زاۆگار  كونتورىنا باس سۇقتى، - دەدى. جالت قاراسام، ەكپىندەي باسىپ پروفەسسور م.ك. بارمانقۇلوۆ قازىرگى PR كافەدراسى ورىن تەپكەن كابينەتكە كىرىپ بارادى ەكەن. «زاۆگاردىڭ» ءمانىسىن كەيىن ۇقتىم: كافەدراسىنا وڭشەڭ قىز-كەلىنشەكتەردى جيناعان ماكەڭدى قۇرداستارى قالجىڭداپ: «گارەم مەڭگەرۋشىسى»، - دەيدى ەكەن. ونداي لاقاپ ات تەگىننەن-تەگىن قويىلمايتىن سياقتى كورىندى ماعان. نازىك جاندارعا، قىزدارعا دەگەن ەرەكشە ءىقىلاس-ىلتيپاتىن ول كۇندەلىكتى ومىردە عانا ەمەس، ءوزىنىڭ جازعان ەڭبەكتەرىندە دە جاسىرا المايتىن. ماسەلەنكي، «نو پوكاجيتە منە، گدە ۆ ەۆروپە ۆوزدۆيگنۋتو ستولكو ۆدوحنوۆەننىح پامياتنيكوۆ ەدينستۆەننوي؟ ەست لي تام تادج-ماحال، كومپلەكس دۆورسوۆ، پوستروەننىي ۆوزدىحاتەلەم؟ ەست لي تام ايشا-بيبي، چتو ناحوديتسيا وكولو دجامبۋلا؟ ۆوزۆىشاەتسيا لي ستەلا، ۆوزدۆيگنۋتايا پوترياسەننىم تيمۋروم نا مەستە، گدە ەگو دوچ-پرينسەسسا ي پروستوي دجيگيت، ۆزياۆشيس زا رۋكي، پوگرۋزيليس ۆ ستەپنوە وزەرو، كوگدا يح ستالي ناستيگات ۆەرنىە نۋكەرى، چتوبى ۆەرنۋت ناسلەدنيسۋ ۆ سارسكيە چەرتوگي؟ ەست لي پامياتنيك، پودوبنىي سوورۋجەنيۋ كوزى-كورپەش ي بايان-سۋلۋ؟ سوورۋجەن لي ستراننوپرييمنىي دوم، نازۆاننىي سەيچاس ينستيتۋتوم سكليفوسوۆسكوگو، ۆوزدۆيگنۋتىي كنيازەم يۋسۋپوۆىم ۆ پاميات كرەپوستنوي اكتريسى، ۆ كوتورۋيۋ ون بىل بەز پامياتي ۆليۋبلەن؟ ا ۆەد مى پەرەچيسلياەم تولكو تە مونۋمەنتى، چتو سۆيازانى س تيۋركامي. س يح ليۋبوۆيۋ، س يح بەزگرانيچنىم گورەم راسستاۆانيا»، - دەپ قالام تەربەيتىن دە اياۋلى دا ارداقتى مارات كارىباي ۇلى بارمانقۇلوۆ-تاڭقين اعامىز. تارتىمدى لەبىزدىڭ دە سوڭعى نۇكتەسى قويىلعانى جاقسى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ورىس ءتىلدى، قازاق ءدىلدى، ازاماتتىق جۇلدىزى ءدايىم بيىكتەن جارقىراپ تۇراتىن م.ك. بارمانقۇلوۆ سىندى عالىمنىڭ تۇركى وركەنيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ العاشقىلىق، وزىقتىق كونسەپسياسىن ءبىز كەشەگى قاساڭ تۇسىنىكتەن ارىلا الماي كەلە جاتقان ءوز ارىپتەستەرىمىزگە،  بۇگىنگى جاس عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەرگە ۇلگى ەتەر ەدىك.