قازىرگى ۋاقىتتاعى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق احۋالى، حالىقتىڭ سۇرانىسى جانە ىشكى، سىرتقى ەكونوميكالىق وقيعالار ءھام وزگەرىستەر تۋرالى ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، ۇعا اكادەميگى ساعىندىق ساتىبالدينمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرعانبىز. 

Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى كەزەكتى سۇحباتتى وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى. وقىڭىز! وكىنبەيسىز!

– ساعىندىق ساتىبالدى ۇلى، بىزدە جوعارى تەحنولوگيانى ءوز ەلىمىزدە قولدانۋدا ييننوۆاسيالىق جوبالاردىڭ جۇمىسى ءالى دە شابان. وسى تۇرعىدا ءسىز نە ايتار ەدىڭىز؟

– بۇل جەردە ءبىزدىڭ ءبىرىنشى ەسكەرەتىن تۇسىمىز، ءىلىم-بىلىم سالاسى بولۋى كەرەك. كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسى دا، مادەنيەتى دە، الەۋمەتتىك احۋالى دا توقىعان بىلىمىنە سايكەس داميدى. ءبىز بىرنەشە جىل قاتارىنان ەلدە يننوۆاسيانىڭ دامۋىنا، جوعارى تەحنولوگيانىڭ الەۋەتى ارتۋىنا جاعداي جاساۋدى ماقسات تۇتىپ كەلەمىز. وكىنىشكە قاراي، بىزدەگى ءىلىم-بىلىم سالاسىنىڭ جۇمىسىندا ولقىلىقتار كوپ. راس، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى عىلىمدى، ءبىلىمدى وركەندەتۋدە ءبىرشاما رەفورمالارعا رەڭك بەرۋدە. ءبىراق سولاردىڭ ءقايسىبىرىنىڭ شيكىلىگىنەن ءىستىڭ ناتيجەسىن كورە الماي وتىرمىز. بىلايشا ايتقاندا، "پىسپەگەن، شالا" رەفورمالاردى تاجىريبەدە قولدانۋ ارقىلى ءبىز ورىستەپ، وركەندەي الماي وتىرمىز...

- دەمەك، يننوۆاسيالىق دامۋ جولىندا دا ناۋقانشىلدىق باسىم بولعانى عوي...

 – ءبىزدىڭ يننوۆاسيالىق دامۋ جولىندا ۇستانىپ وتىرعان باعىتىمىز دۇرىس. ءبىراق يننوۆاسيانىڭ دامۋى تاعى سول عىلىمعا كەلىپ ات باسىن تىرەيدى ەمەس پە؟ بۇل جەردە ۇندەمەي قالۋعا تاعى بولمايدى. ماسەلەن، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى "عىلىم تۋرالى" زاڭنىڭ جوباسىن ازىرلەدى. ول زاڭ جوباسى عالىمدار باس قوسقان جەرلەردە ءبىراز تالقىلاندى. وكىنىشتىسى – ءوزى "عىلىم تۋرالى" زاڭ بولا تۇرا، سول زاڭ جوباسىندا عىلىم مەن عالىمنىڭ قوعامعا قاجەتتىلىگى تۋرالى تۇشىمدى باپ جوق. قاجەت دەسەڭىز، عالىمنىڭ جالاقىسى تۋراسىندا، وتاندىق عىلىمدى قولداۋ تۋراسىندا دا وڭدى دۇنيە كەزىكپەيدى. كەز كەلگەن ەلدىڭ يندۋسترياسىن، يننوۆاسياسىن جەتىلدىرەتىن سالا – عىلىم. ءبىزدى وشىرەتىن دە، وسىرەتىن دە – وسى عىلىم سالاسى. ەسى بار ەل ءبىرىنشى عىلىمعا قولداۋ بىلدىرەدى. ال بۇگىندە ءبىز، كەرىسىنشە، "عىلىم دوكتورلارى مەن كانديداتتارىن PhD ءادىسى بويىنشا دايىنداۋىمىز كەرەك" دەپ دوكتورانتۋرا مەن اسپيرانتۋرانى قاجەتسىز ەتتىك. مەن كەزىندە "كەرەمەت" دەپ جۇرگەن سوناۋ امەريكادا بىرنەشە جىل قاتارىنان ءبىلىمىمدى جەتىلدىردىم. سول امەريكانىڭ ءوزى PhD ءادىسىنىڭ تيىمسىزدىگىن، ساپاسىنىڭ تومەندىگىن ەندىگى زەرتتەپ ءبىلىپ الدى. ىرگەمىزدەگى رەسەي دە دوكتورلار مەن اسپيرانتتار دايىنداۋدان باس تارتىپ وتىرعان جوق. ءبىز كەلىپ از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە PhD ءادىسى ارقىلى عىلىمدى جەتىلدىرگىمىز كەلەدى. تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ءبىز ءعىلىم-بىلىم سالاسىنا ەكسپەريمەنت جاساۋدان شارشاماي كەلەمىز. ءوز باسىم زاۋىت-فابريكاعا، ءوندىرىس ورىندارىن اشۋعا، ءونىم شىعارۋ كەزىندە ەكسپەريمەنت جاساۋ كەرەكتىگىن تۇسىنەمىن. ال ءعىلىم-بىلىم سالاسىن ەكسپەريمەنت قۇرالى ەتۋدەن اباي بولعانى ءجون. عىلىم دەگەنىڭىز – ول تۇتاس ءبىر مەملەكەتتىڭ ميى. سول مەملەكەتتىڭ ميى دامىماي، ءبىز يندۋسترياسى دامىعان، يننوۆاسياسى وركەندەگەن ەل بولا المايمىز. سوندىقتان ءبىزدىڭ ۇكىمەت تەحنولوگيالىق قۋاتتى، يندۋستريالىق جەتىلگەن ەل بولامىز دەسە، عىلىمدى قولپاشتاۋدان جالىقپاۋى كەرەك...

 – سوڭعى كەزدە شەنەۋنىكتەردىڭ كانديداتتىق، دوكتورلىق قورعاۋى جيىلەپ بارادى. وسى شەنەۋنىكتەردىڭ عىلىمي اتاققا قۇمارتۋىن ءسىز قالاي باعالايسىز؟

– سول عىلىمي اتاعى بار شەنەۋنىكتەردىڭ قانداي دا ءبىر عىلىمي جۇمىسپەن اينالىسقانىنا ءوز باسىم كۇماندانامىن. نەگىزىنەن، مەملەكەتتىڭ جۇمىسىن ىستەپ جۇرگەن ادامنىڭ عىلىممەن اينالىسۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل بەسەنەدەن بەلگىلى. دەمەك، ءبىزدىڭ عىلىمي اتاعى بار شەنەۋنىكتەر نە مەملەكەتتىڭ جۇمىسىن ىستەمەي، عىلىممەن اينالىسادى. بولماسا، ولار عىلىمي اتاقتى باسقا جولمەن الادى. كوردىڭىز بە، بىزدەگى عىلىمنىڭ دامۋ ءتۇرى وسىنداي... عىلىمداعى "اكە، كوكە" دەگەن كوزقاراس ارىلمايىنشا، شىنايى عالىمنىڭ ەڭبەگى ەلەنبەيدى. عالىمنىڭ ەڭبەگىنىڭ ەلەنبەۋى ول قوعامدى سەلك ەتكىزەتىن جاڭالىقتاردىڭ تۇنشىعۋىنا اپارىپ سوقتىرادى. سوندىقتان ءبىز وسى كەلەڭسىزدىكتەن ارىلۋىمىز كەرەك. عىلىمدا مولدىرلىك، اشىقتىق بولۋى كەرەك. سوندا ءبىز ءدىڭ ەكونوميكالىق ءوسۋىمىز دە جەڭىلدەيدى.

- ءسىزدى وتاندىق ساراپشىلاردىڭ ءبىرازى مۇناي-گاز سالاسىن جەتىك مەڭگەرگەن عالىمداردىڭ الدىڭعى ساپىنا قوسادى. جالپى، قازىرگى مۇناي-گاز سالاسىنداعى قادامدارىمىز تۋراسىندا نە ايتار ەدىڭىز؟

 – مۇناي-گاز سالاسى تۋرالى ءسوز ەتكەندە، مەن ءبىرىنشى كەزەكتە ەلىندە ءبىر تۇتام مۇنايى جوق بەلارۋس ەلىنە قىزىعامىن. بەلارۋستەردە مۇناي جوق، كەرىسىنشە، مۇناي وڭدەيتىن زاۋىتتارى بارشىلىق. ولار ءبىز ءتارىزدى شەتەلگە شيكى مۇناي ساتاتىن ەلدەردەن شيكىزات ساتىپ الادى دا، ونى وڭدەپ، وزىمىزگە قايتا قىمباتقا ساتادى. ءقازىر ءىرى كومپانيالار كوكتەمگى ەگىس كەزىندە نەمەسە كۇزگى ناۋقان تۇسىندا انانى-مىنانى سىلتاۋراتىپ، مۇناي وندىرمەي قويادى. سودان بارىپ جانارماي ساتۋشىلار قامبادا جاتقان جانار-جاعار ماي باعاسىن شارىقتاتىپ قىمباتتاتادى. اينالىپ كەلگەندە، مۇنىڭ زاردابىن تارتاتىن – قارا حالىق. ەگەر ءبىز ەلدەگى مۇناي-گاز سالاسىنىڭ جۇمىسى جونگە قويىلسىن دەسەك، ا) ءبىرىنشى، ەلدەگى مۇناي وڭدەيتىن الپاۋىت كومپانيالاردى مەملەكەت تەز ارادا ءوز قاراماعىنا الۋى كەرەك؛ ءا) ەلدە مۇناي وڭدەيتىن شاعىن زاۋىتتار سالىنعانى ءجون. بۇل جىلدا قىمباتتايتىن جانار-جاعارماي باعاسىن تىزگىندەۋگە سەپ بولادى؛ ب) مۇنايدان تۇسكەن ءتۇسىم، ساتىلعان مۇنايدىڭ قارجىسى قاتاڭ باقىلانۋى ءتيىس. ءبىرىنشى كەزەكتە وسى ءۇش باعىت جۇزەگە اسسا، جۇمىس وڭتايلى، ساۋاتتى بولادى دەپ سەنەمىن.

– مۇنايدان تۇسكەن ءتۇسىم دەگەننەن شىعادى، ءقازىر ءقايسىبىر ساراپشىلار "مۇنايدان تۇسكەن ءتۇسىم حالىققا بەرىلگەندە، ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى اناعۇرلىم جاقسارار ەدى" دەگەندى ءجيى قاۋزايدى. ءوز تاراپىڭىزدان مۇنداي پىكىرلەرگە قالاي قارايسىز؟

– راس ايتاسىز، ءبىراز ازاماتتار "مۇنايدان تۇسكەن ءتۇسىم حالىققا بەرىلۋى كەرەك. ول – حالىقتىڭ اقشاسى" دەگەن پىكىرلەر تۋدىرىپ ءجۇر. ايتسە دە وسىعان قاتىستى مەنىڭ ايتارىم – ءبىزدىڭ مەملەكەت مۇنايدان تۇسكەن ءتۇسىمدى بۇگىندە ۇلتتىق قورعا جيناپ وتىر. كەزىندە ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ: "قانداي دا ءبىر تاۋەكەل زامان بولسا، قاجەت بولادى. مۇنايدان تۇسكەن ءتۇسىمدى ۇلتتىق قورعا جيناعان ءجون"، – دەگەن-دى. وسى ءىستىڭ پايدالى تۇسىن ءبىز داعدارىس كەزىندە كوردىك. ءوزىڭىز بىلەسىز، داعدارىس كەزىندە ەكونوميكانى ساۋىقتىرۋ، ەمدەۋ شارالارىنا ءبىز قارجىنى ۇلتتىق قوردان الدىق. سونداي-اق توقىراۋعا تۇسكەن بانكتەرگە دە قارجىنى ۇلتتىق قوردان الىپ قۇيدىق. ەگەر ءبىز مۇنايدان تۇسكەن ءتۇسىمدى ۇلتتىق قورعا سالىپ، قور جيناپ وتىرماعاندا، داعدارىس قاراپايىم حالىققا اناعۇرلىم قاتتى اسەر ەتەتىن ەدى. سوندىقتان مۇناي تۇسىمىنە قاتىستى قازىرگى ۇستانعان ساياساتتى دۇرىس سانايمىن. تەك ونى باقىلاۋ، قاداعالاۋ جاعىن كۇشەيتۋ كەرەك...

– بۇگىندە داعدارىس جايلى ءسوز ەتكەندە، حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ دەنى "داعدارىسقا قاتىستى قازاقستاننىڭ جاساپ جاتقان تىرلىكتەرى ساۋاتتى" دەگەن بولجام ايتادى. سىزدىڭشە، مۇنداي وپتيميستىك كوزقاراسقا سەنۋ كەرەك پە؟

 – ءبىزدىڭ داعدارىسقا قارسى جاساپ جاتقان شارۋالارىمىزدى ساراپتاعان ءبىراز حالىقارالىق ساراپشىلار "قازاقستان داعدارىسقا دايىندالىپ ەنگەن" دەگەن پىكىرلەردى دە ايتىپ قالادى. ولاردىڭ بۇلاي پىكىر وربىتەتىن ءجونى بار. ويتكەنى باسقا مەملەكەتتەر ءبىز ءتارىزدى ۇلتتىق قورجىنىن تولتىرىپ، قورعا قارجى جيناماعان دا بولۋى كەرەك. ءقايسىبىر ەلدەر مۇنى بۇگىندە مويىندادى دا... مىسالى، قىرعىزستان، تاجىكستان، وزبەكستان ەلدەرى، ىرگەمىزدە وتىرعان رەسەي دە، ءارىسى ەۋروپا ەلدەرى دە ءبىزدىڭ داعدارىستان دامۋعا ۇمتىلعان باعىتتارىمىزدى ءجون ساناۋدا. سوندىقتان بولار، اتالمىش ەلدەر "قازاقستاننىڭ داعدارىسقا وراي ىستەگەن ءىسى سۇيسىنەرلىك ەكەنىن" العا تارتۋدا. دەمەك، مۇنداي وپتيميستىك بولجامدار تەكتەن-تەككە ايتىلماسا كەرەك.

– اركىم بولاشاقتى وزىنشە بولجايدى. ءسىز ەكونوميكالىق تۇرعىدا قازاق ەلىنىڭ بولاشاعىن قالاي بولجايسىز؟

 – 1997 جىلى ءبىز ءبىراز ەكونوميستەر مالاي ەلىنىڭ ەكونوميكالىق جۇيەسىن تەرەڭدەپ ءبىلۋ ماقساتىندا وقۋعا باردىق. سول كەزدەرى مالاي ەلىندە 2020 باعدارلاماسىنىڭ نەگىزى جاسالىپ جاتتى. ەلگە كەلگەن سوڭ، ءبىز وسى باعدارلاما تۋراسىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆقا بايانداما جاسادىق. وسىدان كەيىن ءبىزدىڭ ەلدە ەكونوميستەردىڭ كومەگىمەن 2030 دەگەن باعدارلاما جاسالدى. بۇل 2030 باعدارلاماسىنىڭ نەگىزگى كوزدەگەنى – جەراستى بايلىقتارىن دۇرىس پايدالانىپ، سونى ۇقساتۋ. سونداي-اق بيوتەحنولوگيا، نانوتەحنولوگيالاردىڭ كومەگىمەن ەلدە جوعارى تەحنولوگيالىق قۋاتتى زاۋىتتار، ءوندىرىس ورىندارىن سالۋ. وسى ءادىس ارقىلى وتاندىق ءونىمنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ. ءقازىر ءبىز ءوزى وسىعان كەلە جاتىرمىز. ۋران ءوندىرىسىن، مۇناي-گاز سالاسىن، اتوم ونەركاسىبىن دامىتۋدى ءبىز بۇگىندە قولعا الىپ جاتىرمىز. كەلەشەكتە وسى سالاداعى عىلىمي جەتىستىكتەرىمىزدىڭ كوزى مولايسىن دەپ تىلەيىك. بىزدە بيوتىن كوزى، ۋران لەگى، اتوم ەنەرگياسى، مۇناي، يادرو-وتىن اۋقىمى مول. تەك بىزگە بولاشاقتا قولدا بار بايلىقتى ۇقساتىپ، ءوزىمىزدىڭ مۇددەمىزدى وزگەگە جىبەرمەۋدى ۇيرەنگەن ابزال. مەن ءوز تاراپىمنان قازاقتىڭ مەرەيى ۇستەم، بولاشاعى كەمەل بولادى دەپ بولجام جاسايمىن.

– اڭگىمەڭىزگە راقمەت.

سۇحباتتاسقان قارلىعاش زارىققان قىزى