قازاقتا باۋىرجاندار بارشىلىق قوي...

ءار ادامعا ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن جەرى ىستىق. اۋىل – جەر جانناتى، اۋىل – التىن بەسىك! قازاقتا قاسيەتتى توپىراقتان ءنار العان ازاماتتار قانشاما؟! قازاقتىڭ پاتريوت ازاماتتارى دا وسى اۋىلدان شىعادى. سولاردىڭ ءبىرى – كاسىپكەر، «ZHERSU» كورپوراسياسىنىڭ پرەزيدەنتى باۋىرجان وسپانوۆ. ەرجەتىپ، كوپ ەلدى ارالاعان باۋىرجان ءوزىنىڭ تۋعان توپىراعىنا جەتەر جەر جوق ەكەنىن كوپ ايتادى. تامسانا ايتادى. تابيعاتى، تاۋ-تاسى، قۇز-جارتاسى، اعاش-تەرەگى، وزەن-كولى ءوزى تۋعان جىلاندى اۋىلىنىڭ شىرايىن كىرگىزىپ تۇر. تاۋدان اققان شىنجىلى وزەنى ءوزىنىڭ اتىنا ساي-اق. بۇل جەردە ماسا جوق، جازى سالقىن، قىسى جىلى، قارى قالىڭ. باۋىرجان تۋعان جەرىنىڭ تابيعاتى تۋرالى بىلاي دەيدى: «قىستا كوستيۋممەن مەكتەپكە كەتىپ قالاتىنبىز. شەشەم: «وي، ۇيات بولادى! مىنالار كيىمسىز ءجۇر ەكەن دەپ ويلاپ قالادى جۇرت!» – دەپ ۇرساتىن. تۇستەن كەيىن قار ەري باستايدى. ساباقتان كەلگەن سوڭ ءۇيدىڭ تىرلىگىمەن اينالىساسىڭ. مال جايعايسىڭ. قورانىڭ ەسىگىن اشايىن دەسەڭ، مۇز قاتىپ قالعان. تەسەمەن مۇزدى وياسىڭ...». كوكجار، مايقان، شىنجىلى، توڭكەرىس اۋىلدارىنىڭ وكرۋگتىك ورتالىعى – جىلاندى اۋىلى تەڭىز دەڭگەيىنەن 1000-1500 مەتر بيىكتىكتە ورنالاسقان.

كاكەن قامزين

ءاردايىم قياعا ۇمتىلىڭىز، ول جەردەن ءسىز باسەكەلەس تاپپايسىز. شارل دە گولل.

باۋىرجان جاستايىنان جىلدىڭ ءتورت مەز­گىلىن­دە دە سپورتپەن شۇعىلداندى. حوككەي، كونكي، شانا، شاڭعىنىڭ قىزىعىنا تويمايدى. «قار جاۋى­سىمەن-اق اۋىل بالالارى دالاعا شانالا­رىن الىپ شىعاتىن. كولىك ءجۇرىپ وتكەن جولدا حوك­كەي وينايتىنبىز. شانامەن دوڭمەن تومەن قاراي قۇيعىتاتىنبىز»، – دەپ بالا كەزىن ەسكە الا­دى باۋىرجان. كۇز دە عاجاپ مەزگىلدەردىڭ ءبىرى. بالا باۋىرجاننىڭ اڭشىلىققا اڭسارى اۋاتىن كەزى. اڭشىلىققا ەڭ العاش رەت ءتورتىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە شىعىپتى. «اۋىل ادامدارىندا جوق دەگەندە بىر-ەكى مىلتىق ۇستايدى. وزدەرى ول تۋرالى ەشكىم بىلمەيدى دەپ ويلايدى. الاقانداي اۋىلدا سىر جاتا ما؟! مىلتىق قولدان-قولعا ءوتىپ، ارامىزدا جۇرە بەرەتىن. اكەلەرىمىز ىزدەي باستاعاندا، بىلدىرمەي ورنىنا اپارىپ قوياتىنبىز! ءبىر كۇنى كورشىمىز: «قىزدار سياقتى ۇيدە وتىرا بەرمەكسىڭدەر مە؟ اتىپ ۇيرەنبەيسىڭ­دەر مە...»، – دەپ مەلكاشكانىڭ وعى تولى قوراپتى الدىمىزعا تاستاي سالدى. سىنىپتا­سىم­نىڭ اعاسى مىلتىق ساتاتىن دۇكەندە ىستەيتىن. سودان قوساۋىز ساتىپ الىپ كەلدى. ۇيدەگىلەرگە اڭشىلىققا كەتكەنىڭدى ايتپايتىنبىز. ويتكەنى، قايتىپ كەلىپ، ءۇيدىڭ جۇمىسىن ءبىتىرۋ كەرەك. قۇر، ءشىل، قىرعاۋىل اتاتىنبىز. تۇك تاپپاساق، نىساناعا قاناتى ءتۇرلى-تۇستى تورعايلار ىلىگەتىن»، – دەيدى باۋىرجان. باۋىرجان ەڭبەككە ەرتە ارالاستى. ءۇشىنشى سىنىپتان باستاپ قابىرعاسى قارا جۇمىسپەن قاتايدى. ءبىر كۇنى ول ساي-سايمەن مال ايداپ كەلە جاتىپ، اۋىل اقساقالدارىنا جولىعادى. ولاردىڭ ىشىندە ءسوز اراسىنا قالجىڭ قىستىرىپ، وتىرىك اڭگىمەلەردى سۋشا ساپىراتىن بىر-ەكى شال بولادى. سوندا بىرەۋى: «وي، سەندەرگە تۇز الىپ كەلمەپتى عوي.پالەنباي دەگەن تاۋدىڭ استىندا تۇز توبە-توبە بولىپ ءۇيىلىپ جاتىر. كەشە سول جەردەن ءبىراز قا­بىن كوتەرە كەلدىم...»، – دەپ قالادى. بالا قيالى سول تاۋدىڭ جارتاس-جىرالارىن كەزىپ كەتەدى. بالا باۋىرجان شالدار اڭگىمەلەرى شىندىققا جاناس­پايتىنىن بىلسە دە، ءبىرازىنا سەنىپ تە قالاتىن-دى. كەيىن ول سول تاۋعا بارسا، ەشتەڭە جوق ەكەنىن كورەدى. بۇدان ونىڭ كەز كەلگەن نارسەگە قىزىعۋ­شى­لىقپەن، ءار ءسوزدى ىنتا-ىقىلاسپەن تىڭداي­تى­نىن بايقايمىز. ونىڭ قالىپتاسۋىنا وسى اۋىل اقساقالدارىنىڭ ىقپالى كۇشتى بولدى دەپ ويلايمىن. كوكتەم شىعىپ، اينالا-ماڭ قىزىل بۇلدىرگەن، قاراقات، تاۋىقكوز، قارا بۇلدىرگەن، سارى دولانا، قارا دولانا، راۋعاشقا ورانعان كەزدى دە باۋىرجان ەرەكشە جاقسى كورەدى. بالا باۋىرجان اجەسى ايكۇمىس ورتەنباي- قىزىنىڭ تاربيەسىندە ءوستى. ورتەنباي اتانىڭ ءتورت ايەلى بولعان. ءبىر كۇنى ليباي دەگەن اجە التىنشى سىنىپ وقىپ جۇرگەن باۋىرجانعا: «ءبىز اۋىل-اۋىلدى ارالايتىنبىز. سەنىڭ اپاڭ كۇرەسە­ءتىن، ءبىز جانىندا جۇرەتىنبىز»، – دەپ قالادى. باۋىر­جان «ايەل دە كۇرەسە مە؟» دەپ تاڭعالادى. ءقازىر­گى قىزدار اراسىنداعى كۇرەس قازاقتا ەجەلدەن بار ەكەن عوي سوندا. ايكۇمىس اپاسى «كارى قىز بولىپ كۇيەۋگە ءتيدىم» دەيتىن. وسپاننىڭ اكەسى نايماننىڭ ىشىندەگى قاراكەرەي، توقپاعى مولداشباي مەن قىپشاق ورتەنباي قۇدالاساتىن بولىپ كەلىسەدى. وسپان دا، اعاسى ومار دا ەتى ءتىرى، پىسىق بولادى. ساۋدا-ساتتىعىن جاساپ، ءوز تىرشىلىكتەرىن سۇرەدى. ءبىر كۇنى ومار لەپسى ستانيسا­سىنىڭ كازاكتارىمەن سوعىسىپ، قولىنا بالتا ءتيىپ، قانسىراپ، قايتىس بولادى. قازاقتىڭ امەڭگەرلىك سالتىمەن ونىڭ ءىنىسى وسپان ايكۇمىسكە ۇيلەنەدى. اشارشىلىق كەزىندە وسپان ءبىر قاپ بيدايدى الىپ، ديىرمەنگە بارا جاتقاندا ەل-جۇرت ءبىر نارسە ۇلەس­تىرەر دەگەن ۇمىتپەن جول بويىندا توسىپ تۇرادى ەكەن. وسپاننىڭ ۇلكەن ۇلى نۇكەن ون التى جاسىندا اسكەرگە كەتكەن تۇستا سوعىس باستالادى. وسپان اتاسىنىڭ بەس قىزى، ءبىر ۇلى بار. سوعىسقا ءوز ەركىمەن سۇرانادى. المايدى. كۇندە تاڭعى تورتتە اۋىل ورتالىعىنا (اندرەيەۆكا، 30 شاقىرىم جەردە) بارىپ، كەشكە ءبىراق كەلەدى ەكەن. ءبىر جىل وتەدى. ءبىر كۇنى سوعىسقا اتتاناتىن بولدىم دەپ قۋانىپ كەلەدى. ءبىراق، سوعىستان ورالمايدى. بومبا جارىلىپ، سىنىعى ىشىنە ءتيىپ، سول جەردە كوز جۇمادى. ارتىنشا اۋىلعا «قارا قاعاز» كەلە­ءدى. وسپاننىڭ ۇلكەن ۇلىنا «حالىق جاۋى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، مۇلىكتەرى كامپەسكەلەنىپ جاتقاندا «قارا قاعازدى» ءبارى ويىنان تارس شىعارىپ العان-دى. قازىرگى جاستار سوعىسقا بارماق تۇرماق (بەتى ارى)، اسكەرگە دە بارۋدان باس تارتادى. وسىنى ءپاتريوتيزمنىڭ جارقىن ۇلگىسى دەمەي نە دەيسىز؟! ايكۇمىس اجەي جەتىم قالعان بالالاردى جيناپ الىپ، تاربيەلەپ شىعارادى. كەڭەسبەك اعامىزدان كىندىگىنەن ءتورت ۇل، ءۇش قىز تارادى. بەرەكە-بىرلىك­تە! ايكۇمىس اجەيدىڭ ۇيىنەن قوناق ۇزىلمەيتىن. داستارقان باسىنا جايعاسقاندا سۇيەك ايكۇمىس اجەمىزگە ءبىرىنشى ۇلەستىرمەسە، بالاشا رەنجىپ تەرىس قاراپ وتىرىپ الادى ەكەن. باۋىرجاننىڭ اكەسى كەڭەس­بەك اعا ازىلدەپ سۇيەكتى بىلمەگەنسىپ باسقاعا بەرىپ قويادى ەكەن. اپامىز ال كەلىپ رەنجىسىن. اجەمىز كەنجە بالاسى قالادان كەلگەندە قينالماي كوتە­ءرىپ الادى ەكەن. وسىنداي كىسىلەر قازىرگى جاستارعا ۇلگى-ونەگە بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. بالالارىنا جوقشىلىقتى بىلدىرتپەدى، اش-جالاڭاش قال­دىرمادى. اپامىز ءۇشىنشى سىنىپقا دەيىن ءسۇت­كەن­جەسى كەڭەسبەك اعامىزدى ەمىزىپ وتىرعان ەكەن. ايكۇمىس اجەيگە ەشكىم قارسى كەلمەيدى. ول كىسىنىڭ ايتقانى بولادى. بۇل كورە­گەن­­دىكتىڭ، تاربيەنىڭ بەلگىسى! باۋىرجاننىڭ اكەسى دە، شەشەسى دە جەتىمدىكتى كورىپ ءوستى. ناعاشى اتاسى جيىرما التى جاسىندا سوعىسقا اتتانىپ، ستالينگراد تۇبىندە وپات بولادى. ناعاشى اپاسى قىرىق كۇننەن سوڭ كوز جۇمادى. ول كىسىلەردە جەتىم بولىپ وسكەن. قالىڭ مال بەرىپ، بىرەۋگە ۇزاتپاقشى بولعاندا قىتايعا قا­شىپ، ءبىر ورىستىڭ ۇيىندە جالدانىپ جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ، سوندا قاپار اعامەن تانىسىپ، وتاۋ قۇرادى. اناسىنىڭ: «يزەندىدە قىرىق ءۇش ۇيدەن جەتپىس التى ادام سوعىسقا اتتانعان»، – دەپ ايتقانى ەسىم­دە دەيدى باۋرجان. بەسەۋى عانا ەلگە ورالعان. باۋىر­جاننىڭ ۇلكەن اعاسى نۇرلان سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى جىگىت. بالا كەزىندە ويىنشىقتاردى قولدان جاسايدى ەكەن. وتە ىسكەر، شارۋاقور جىگىت! بۇكىل اۋىرتپالىق تا سول اعا-اپكەلەرىنە تۇسكەن-دى. باۋىرجان توعىز اي، ون كۇنىندە قاز تۇرىپ، ءجۇرىپ كەكتەن-دى. اناسى: ءۇش اپكەڭ سۇيرەي بەرىپ، سودان دا ءجۇرىپ كەتكەن شىعارسىڭ، – دەپ قالجى­داي­تىن كورىنەدى. ءار جەردىڭ ءوزىنىڭ جازىلماعان زاڭى بار. مىسالى، جىلاندى اۋىلىندا ءوز مون­شاڭ، ءوز الما اعاشىڭ بولۋ كەرەك. دۇكەننەن نان ساتىپ الۋ ۇيات سانالادى. ۇن تارتىپ، نان ءپىسىرىپ، ءبارىن وزدەرى جاساپ ۇيرەنگەن بالالار ەرتە ەسەيىپ، ەڭبەكپەن ءوستى. ءبىرشاما جىلدان كەيىن اعاسى اسكەرگە كەتىپ، اپكەلەرى مەكتەپتى ۇزدىك ءتامامداپ وقۋعا تۇسەدى. ۇيدەگى جۇمىس ءىنىسى سەرىك پەن باۋىرجاننىڭ يىعىنا ارتىلادى. سەرىك باۋىرجاننان بەس جاس كىشى بولسا دا بويشاڭ، ءىرى. ەلۋ ليترلىك فلياگ تولى سۋدى سەرىك پەن باۋىرجان كوتەرگەندە شەشەسى: «ول بالانىڭ قابىرعاسى ءالى قاتپاعان! بولمايدى! دەنەسى ءىرى بولعانىمەن، كىشكەنتاي عوي»، – دەپ شىرىلدايتىنعا ۇقسايدى. باۋىرجاننىڭ كىتاپقۇمارلىعىن ايت. كوپ وقيدى، كوپ ىزدەنەدى. جاقسى كىتاپ سىيلاساڭ – ەكى كوزى جايناپ كەتەدى. ءبىز بىلەتىن جىلاندىدا ەكى كىتاپ­حانا بار ەدى. بىرەۋى – مەكتەپتىكى، ەكىنشىسى – كولحوزدىكى. كىتاپقا سۋساعان باۋىرجان باس كوتەرمەي وقيدى. ۇيلەرىندە، ءار بالا توسەگىنىڭ جوعار­عى جاعىندا ءوزىنىڭ شاعىنداۋ كىتاپحاناسى بولادى. تۇندە وقىسا اناسى: «ۇيىقتاڭدار»، – دەپ جارىقتى ءوشىرىپ كەتەدى ەكەن. اعاسى نۇرلان كىشى-گىرىم قۋلىققا بارىپ، ءوز جاعىنا توقتىڭ سىمىن جۇرگىزىپ العان-دى. اناسى كەتە سالىسىمەن-اق ءوزى جاتقان جاقتان جارىقتى جاعىپ الادى ەكەن دە، ءبارى تۇنىمەن كىتاپ وقۋعا كىرىسەدى. كەڭەسبەك اعا­مىز، ءباتيحا جەڭگەمىز – وتە ۇقىپتى كىسىلەر. ءۇيىن­دەگى زاتتاردىڭ ءبارى ورنى-ورنىمەن تۇرادى. سول قاسيەت باۋىرجانعا دا دارىعان-دى. بالا جاستان كىتاپحاناداعى جىرتىلعان كىتاپتى جوندەپ، رەتكە كەلتىرىپ قويادى ەكەن. ءسويتىپ كىتاپحاناشىنىڭ سەنىمدى سەرىگىنە اينالادى. بالا باۋىرجاننىڭ الدىننان كىتاپ الەمى اشىلادى. ءومىر – قىزىق! ەندى، سول كىتاپقۇمار باۋىرجان بۇگىندەرى اۋىلدان ون سەگىز مىڭ كىتاپ قورى بار كىتاپحانا اشىپ وتىر. ول جاستايىنان ەرتەگى، باتىرلار جىرىمەن سۋسىنداپ ءوستى. ول ونىڭ كىتاپقا دەگەن قۇمارىن وياتادى. بىردە ول ءۇشىنشى سىنىپتا وقىپ ءجۇرىپ «كوستەر» دەگەن جۋرنالدان ءۇندى ەرتەگىسىن وقىپ قالادى. سول كەزدەن باستاپ اي سايىن شىعاتىن جۋرنالدى اسىعا كۇتىپ وتىرادى. كەيىن كەلە ءتورتىنشى سىنىپتا وقىپ ءجۇرىپ «قان مەن تەر»، «اقجايىق» رومانىن وقيدى. بەسىنشى سىنىپقا كوشكەندە تاريحقا قىزىعۋشىلىعى ويانادى. الەم تاريحىنا بايلانىستى كىتاپتاردى وزىنەن ەكى-ۇش سىنىپ جوعارى وقيتىن وقۋشىلاردان سۇراپ الىپ، وقىپ تاستايدى. ءسويتىپ، ءبىر ايدا ون سىنىپتىڭ تا­ريح ءپانىنىڭ جوسپارىن ورىندايدى. «اباي جولى» ەپوپەياسىن التىنشى سىنىپتا وقيدى. «ەگەر مەن ول شىعارمانى ورىسشا ەمەس، قازاق تىلىندە وقى­عا­نىمدا، ودان دا كۇشتى اسەر الار ەدىم. ستۋدەنت كەزىمدە تاعى ءبىر وقىدىم. قىرىققا كەلگەندە تاعى ءبىر وقىدىم. كىتاپ ادامنىڭ قالىپتاسۋىنا تاپتىرماس قۇرال. اكە-شەشەم دە كىتاپتى كوپ وقىدى...»، – دەيدى باۋىرجان. باۋىرجاننىڭ اكەسى – كەڭەسبەك اعا گازەت سوزىنە اسا ءمان بەرەتىن ادام. اۋىل كوپىرىنىڭ جانىنداعى اعاشقا پوشتاشىلار گازەتتى قىستىرىپ كەتەدى ەكەن. ول گازەتىڭ اكەڭ ۇيگە كەلە قالعاندا مىندەتتى تۇردە الدىندا تۇرۋ كەرەك. باۋىرجاننىڭ ان-كۇيگە دەگەن ىقىلاسى دا ەرەكشە. بالا كەزىندە گيتارا، گارمون تارتىپ ۇيرەنەدى. ءقازىر، قىرىقتان اسقان شاعىندا تەرمە-تولعاۋلارعا ۇيىرسەك. بۇنىڭ ءوزى قازاقتىڭ ۇلتتىق ونەرىنە دەگەن ىقىلاستىڭ كورىنىسى. باۋىرجاننىڭ قاتارلاستارىنان ەكى فيزيك-يادەرششيكتەر شىقتى. ماتەماتيكادان قوجا اعا، فيزيكادان كلارا ابەن قىزى، ورىس ءتىلى مەن ادە­بيەتىنەن تۇرسىنبالا شاكەن قىزى، العاشقى اسكەري دايىندىقتان قاجىقان نۇرمۇحامبەتوۆ سياقتى ۇستازداردىڭ اسەرى ەرەكشە بولعانىن ايتادى. سىنىپتاعى جيىرما ءبىر وقۋشى دا سپورتپەن شۇعىلدانىپ ءوستى. كەز كەلگەن جارىسقا بارىپ، جۇلدەلى ورىننان كورىنەتىن. باۋىرجان مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ تاريح، ادەبيەت، ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميا، بيولوگيا پاندەرىن جاقسى وقىعانىن بىلەمىز. جەتىنشى سىنىپقا بارعاندا زاڭگەر بولۋدى ارمانداي باستايدى. ەڭ باستىسى – مەن باعا ءۇشىن وقىعان جوقپىن. مەكتەپ كەزىنەن جاتتاتقان تاقپاقتاردى، شىعارمالاردان ۇزىندىلەردى ءالى دە ۇمىتقان جوقپىن. ءقازىر سۇراسا، ءقازىر ايتىپ بەرۋگە دايىنمىن. بۇل مەنىڭ تابيعي قابىلەتىم شىعار... اپكەلەرىمنىڭ بولمەسىن قابىرعا عانا ءبولىپ تۇراتىن. اپكەم ولەڭدەردى داۋىستاپ وقىپ، جاتتاپ جاتا­تىن. قىركۇيەكتە ساباققا كەلسەم بىزگە بەرىلگەن ولەڭ، تاقپاقتار ماعان تانىس بولىپ شىعادى»، – دەيدى باۋىرجان. مەنىڭ ويىمشا، ادامنىڭ تابيعي جادىنىڭ مىقتىلىعى تۇمسا تابيعاتقا، شىرايى بۇزىلماعان قازاقى داستۇرگە دە بايلانىستى بولار. «اكە بالاعا سىنشى»، – دەگەن ءسوز بار. ال، بالا شە؟ ول ەڭ الدىمەن، ءسوز جوق، – اتا-اناسىنىڭ پەرزەنتى، ەكىنشى جاعىنان ول اناليتيك تە. قاي بالا بولسىن، ەرجەتە كەلە اكە جولىن، اكە مىنەزىن ەرىكسىز وي ەلەگىنەن وتكىزە باستايدى. ارا-تۇرا جىلىكتەپ شاعىپ، تەرەڭىنە ۇڭىلۋگە دەن قويادى. ونداي ىلگەرىندى-كەيىندى وتكەلدەن ءبارىمىز دە وتكەنبىز. سوندىقتان بالا دا اكەگە سىنشى دەي الامىز. مەن باۋىرجاننىڭ اكەسى – كەڭەسبەك اعامەن ءبىر اۋىلدا وسكەنمىن، «كەڭەس» پەن «بەك» جاراسپايتىن انا ءبىر جىلدارى ىقشامداپ كەڭەس اعا دەيتىنبىز. سون­دىقتان كوكەمىزدى ءبىر كىسىدەي بىلەم دەسەم، ارتىق ايت­قاندىعىم ەمەس. جاقىن-جۇراعاتتى­عىمىز، قۇداندالىعىمىز جانە بار. دەسە دە، ءبىر بايقا­عانىم، باۋىرجان باۋىرىمىزدىڭ اكەسىنە دەگەن ءىلتيپاتى مەن قۇرمەتى الابوتەن. اكە ونەگەسى جايلى ءتىل قاتقاندا، شەگىرلەۋ كوزى كۇلىمدەپ، ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، اسەرلەنە، شابىتتانا اڭگىمەلەيدى. وسىدان كەيىن ەنەرگەتيكا مامانى تۆورچەستۆودان، شىعار­ماشىلىق اۋەننەن الىس قوندى دەپ قالاي ايتا الاسىڭ؟ – مەن اكەمدى وسى كۇنگە شەيىن تولىق ءتۇسىنىپ، ءبىلىپ بولدىم دەپ ايتا المايمىن. جاسىمىز وسكەن سايىن اكەنىڭ جانىن، پسيحولوگياسىن تۇسىنگەندەي بولاسىڭ، بالكىم، مەن جەتپىس بەسكە كەلگەندە (اكەسىنىڭ قازىرگى جاسى) مۇمكىن ەلۋ، مۇمكىن جەتپىس-سەكسەن پايىز تۇسىنە الاتىن شىعارمىن، ءبىراق، تولىق ۇقتىم دەۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ول كىسىنىڭ وتكەن ءومىرى، جۇرگەن جولى باسقا. ول ءداۋىر ۇرپاقتارىنىڭ كوپشىلىگى جاداۋ، جاياۋ ءجۇردى، تاباندارىنا تىكەن كىرىپ، شوڭگە باتتى، قارنى اشىپ، وزەكتەرى تالدى. زاماندارى اۋىرلاۋ بولدى. ال، مەن اكە-شەشەمنىڭ ارقاسىندا الدەقايدا توق، نە ىشەم، نە كيەم دەمەي ءوستىم. ارينە، توقتىقتىڭ ءقادىرىن ءبىلۋ كەرەك ەكەنىن اكەم ارقىلى سەزىنىپ وستىك، – دەپ تولقي سويلەيدى باۋىرجان. كەڭەسبەك وسپانوۆ – جاسىنان تۋراشىل، ءبىر­بەت­كەي، تىكمىنەز جان. ات جالىن تارتىپ مىنگەنشە جەزدەسى – مەكتەپ ديرەكتورى، ەكىنشى دۇيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ارداگەرى زاۋرەنبەك اعامىزدىڭ، تۋعان اپكەسى ءساميعا شەشەمىزدىڭ قولىندا ءوسىپ، سىڭىرگەن تالىم-تاربيەنىڭ دە، تەكتى اتادان قالعان قاننىڭ دا اسەرى بولار. مەن بىلەتىن كەڭەسبەك اعا – جوعارعى ءبىلىم الماسا دا، توقىعانى مول، ومىرلىك تاجىريبەسى تولىمدى، كەۋدەسى اق ساراي كىسى. جو­عارعى بىلىمگە دە قاپىسىز قولى جەتەر ەدى، قارجى سالاسىنا وقۋعا ءتۇسىپ تۇرىپ، شەشەسىنە – ايكۇمىس اپامىزعا قارايلاپ قانا، اۋىلىنا ورالعانىن ءبىز جاقسى ءبىلۋشى ەدىك. ءتىپتى، الگى وقىعانداردىڭ ءوزىنىڭ كەيدە ءتۇرلى پەندەشىلىككە بارىپ، بالانىڭ ءىسىن ىستەپ جاتاتىنى بولادى. ال، بۇل كىسىلەر دەگەنىڭىز تاستاي ۇستانىمنىڭ ادامدارى ەدى. ءسوزىمىزدىڭ نەگىزگى ارقاۋى بولىپ وتىرعان باۋىرجاندى، باسقا بالالارىن دا ۇساق-تۇيەك ءاڭ­گىمە ايتقىزباي ءوسىرىپتى. ءمۇعالىمدى جامانداپ كەلۋ، كورشىلەر تۋرالى، باسقالار جايلى سىرتتان ايتىلار وسەك-اياڭ بولا قالسا، تيىپ تاستاپ وتىرادى. ادامدى تانۋ ءۇشىن جولداسىنا قارا! بۇل با­عزى­دان وزگەرمەي كەلە جاتقان قاعيدا. باۋىرجاننىڭ اينالاسىنا قاراپ، ونىڭ ناعىز ىسكەر، ۇلتىنا، ەلىنە جانى اشيتىن ازامات ەكەنىن تانۋعا بولار ەدى. قايدا دا ۇقىپتىلىق پەن جاۋاپكەرشىلىكتى العا قوياتىن جىگىت، دوس-جارانمەن قارىم-قاتىناستا دا وسىعان باسا ءمان بەرەدى. ءوز سوزىمەن ايتقان­دا: – ادام ءتۇرلى-تۇرلى عوي. بىرەۋدىڭ تۇيسىگى ءالسىز­دەۋ، بىرەۋدىڭ دەنساۋلىعى ناشار. ءبىراق، بەلگىلى ءبىر سالاعا كەلگەندە بىلگىر. مەيلى، ءبىر جەردى تىرەپ وتىرعان باستىق بولسىن، مەيلى قاراپايىم شارۋا نەمەسە جىلقىشى بولسىن، ءوز ءىسىن جەتىك بىلسە، – قۇرمەتكە لايىق. دەگەنمەن، ەلدىڭ بارىمەن دوس بولا المايسىڭ عوي، مەنىڭ ۇستانىمىمداعى دوس دەگەنىڭىز – ادالدىقتى بارىنەن بيىك قوياتىن، الدىمەن اينالاسىنا، ودان سوڭ جالپاق جۇرتقا قولىنان كەلگەن كومەگىن ايامايتىن ازامات. مىنە، وسىنداي ادامدارمەن ءتىل تابىسۋ وڭاي. باۋىرجان جۇرگەن ورتاسىندا باتىل پىكىر ايتىپ، تەگەۋرىندى دالەلدەر كەلتىرىپ سويلەي الاتىن جىگىت. سوعان ءبىر مىسال رەتىندە ايتساق، قاتىپ قال­عان ەسكىدەن قالعان قاعيدالاردى جوققا شىعارا­تىنى بار. اسىرەسە، ۇلتقا قاتىستى، قازاق تۋرالى ءسوز بولعاندا. قازاق – قوي مىنەزدى حالىق دەگەن بار عوي. جۋاس دەگەنى. وسى تۋراسىندا ءتىلىپ ايتىپ، قا­زاقتىڭ جۋاس ەمەس ەكەنى، كەرەك بولسا وزىنەن مىقتى حالىقتاردى عانا مويىندايتىنىن، كەرەك كەزدە تايتالاسا الاتىنىن، تەز بەيىمدەلگىش، نامىسى جولىندا جانىن بەرۋگە بار ەكەنىن ايتادى. «وتان – وتباسىنان باستالادى» دەگەن ءبارىمىز بىلەتىن ءسوزدىڭ ءمانىن اشىپ جاتۋ ارتىق. وتانعا دەگەن قىزمەت الدىمەن ەتجاقىن تۋىستارىڭا جاقسىلىق جاساۋدان باستالسا كەرەك. ءسوزىمىزدىڭ ارقاۋى بولىپ وتىرعان ازامات قازىرگى تاڭدا ول اۋىلدان كوشىپ كەتسە دە، ءتىپتى، ءبىر دە ءبىر تۋىس-تۋ­عانى قالماسا دا، ءوزى ۇشقان ۇياعا ءجيى اينالىپ سوعىپ وتىرادى. اينالىپ سوعادى دەگەن جەتكىلىكسىز بولار، سەبەبى، ءوزى تۋعان اۋىلدى زامانعا ساي قايتا كەيىپتەپ شىقتى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. جۇرتتىڭ ءبارى «قالالىق» بولۋعا بەت العان، تالاي اۋىل كوشىپ، ورنىندا جۇرتى عانا قالعان مىنا زاماندا زاماناۋي ۇلگىدە جاڭارعان، جاسارعان اۋىل الىستان كوز تارتادى ءقازىر. اۋىلعا جاسار جاقسىلىعى مەن ەتەر قىزمەتىن – مەشىت سالۋدان باستاعانىنىڭ ءوزى كورگەندى ۇلدىڭ ءىسى ەكەنىن كورسەتەدى. ءبىر اللاعا سيىنىپ بارىپ باستاعان سول يگىلىكتىڭ جالعاسى بالاباقشا، مەكتەپ، ينتەرنات، سەح، كينوتەاتر، ت.ب.-عا ۇلاسىپ، جاقىندا عانا سالىنىپ بىتكەن، اۋىلدىڭ قاق ورتاسىنان ورىن تەپكەن جاپ-جاسىل پارك ءبىر سۇيىندىرەدى. اۋىلدان اشىلعان مەكتەپ تۋرالى اڭگىمە ءبىر توبە. جىلاندىدا جۇمىسىن باستاپ كەتكەن مۇنداي ءىرى جوباعا قۇرىلعان مەكتەپ ەلىمىزدەگى تۇڭعىش ءبىلىم ورداسى دەۋگە بولادى. بۇل مەكتەپتىڭ ارتىقشىلىعى – كىل تاڭداۋلىلاردى عانا وقىتپايدى. سول اۋىلدىڭ تۇرعىنى سانالاتىن كەز كەلگەن بالا زاماناۋي ءبىلىم-عىلىمعا نەگىزدەلگەن وقۋ پروگرامماسىمەن وقىپ جاتىر. مۇعالىمدەرگە ارنايى جالاقى تاعايىنداپ، عىلىمي ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن وقىتۋ­شىلاردى تۇكپىردەگى اۋىلعا اپارىپ، ءارقايسىسىنا داڭعاراداي ءۇي سالىپ بەرگەن. 650 ورىندىق مەكتەپكە قوسا، 100 ورىندىق اشىلماق ينتەرناتتى ەرەكشە ايتا كەتۋ كەرەك. – ءبىز نە ىستەسەك تە، الدىمەن دەنساۋلىق پەن بىلىمگە نەگىزدەپ جاساۋىمىز كەرەك، – دەگەن ۇستانىمدى باستى باعىتى ەتىپ ۇستاعان باۋىرجان، ءوز اۋىلىنان اشىلعان مەكتەپتەگى تاربيەگە دە كوپ كوڭىل بولەتىنىن ايتادى. وقۋشىلار تەك قانا ءبىلىم الىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار سپورتتىڭ قاي تۇرىمەن اينالىسام دەسە دە مۇمكىندىگى بار. ءتىپتى، قازاقتىڭ ۇلتتىق ات سپورت تۇرلەرى – كوكپار مەن اۋدارىسپاقتان ارنايى جاتتىقتىرۋشىلار تاعايىنداپ، سپورتشىلاردىڭ جەتىستىكتەرى جايلى دا ەستىپ جاتامىز. ءتىپتى، ارنايى جىلقى فەرماسىن اشىپ، وندا ساۋىنشىلاردى جالداپ، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ تەگىن قىمىز ءىشىپ تۇرۋىنا جاعداي جاساعانىنىڭ ءوزى قازاقتى سۇيەتىن، ءداستۇرىن ۇلىق­تايتىن ۇلعا ءتان قاسيەت. سونداي-اق، جىلقى، سيىر، قوي تۇقىمدارىن اسىلداندىرۋ جۇيەسىن ارنايى قولعا الىپ وتىرعانى، مال ءوسىرۋدىڭ زاماناۋي تەحنولوگياسىن مەڭگەرۋ ءۇشىن شەت ەل اسىرىپ ارنايى ماماندار اكەلىپ جاتقانى، ولاردان جەرگىلىكتى جەردىڭ مالشىلارىنىڭ ۇيرەنۋىنە ءمۇم­كىندىك بەرىپ وتىرعانى كىمدى دە بولسا سۇيىندىرەدى. اۋىلداعى دۇكەندەردە ىشىمدىك ساتىلمايتىنى، جاستاردىڭ ءبىر دە بىرەۋى تەمەكى تارتپايتىنى – وسى ازاماتتىڭ باستاماسى عانا ەمەس، شاعىن اۋىلداعى سپورتتى دامىتىپ، سالاماتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋعا جاعداي جاساعانىنىڭ ارقاسى. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، وسى اتقارىلعان شارۋالار­دىڭ قاي-قايسىسىن دا اۋىلدىڭ ءوزى اتسالىسادى. قول كۇشىنە ارنالعان جۇمىستى ارنايى بريگادالار قۇرىلىپ، وزدەرى ىستەيدى. بۇل دەگەنىڭىز – اۋىلدا بوس جۇرگەن قانشاما تۇرعىندى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋدە تاپتىرماس مۇمكىندىك. بۇگىنگىنىڭ ىسكەر ازاماتتارى – مەملەكەتتەن تىس وزىندىك كومەك كورسەتىپ جاتادى ءار سالادا. دەگەنمەن، مۇنداي قوماقتى جوبامەن جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جىگىتتەر كوپ ەمەس. وسىندايدا، مەملەكەتپەن تىكەلەي بىرلەستىكتە، وبلىس بولگەن بيۋدجەتكە ءوزى نەشەمە ەسە قارجى قوسىپ، اۋىلىن گۇلدەندىرىپ جۇرگەن جىگىتتەن باسقالار دا ۇلگى السا دەگەندى قوسا كەتكەننىڭ ارتىقتىعى جوق شىعار. – اۋدان، اۋىل اكىمدەرى جان-جاقتى بولۋ كەرەك، – دەيدى باۋىرجان. – ەگەر، ولار ىسكەرلىك تانىتىپ، جاقسى جوبالار اكەلىپ، بىزگە ۇسىنسا، ءبىز كومە­گىمىزدى اياپ قالمايمىز. تەك مەملەكەتكە اۋىز اشا بەرمەي، ۇلكەن-ۇلكەن كومپانيالارمەن جۇمىس ىستەي ءبىلۋ كەرەك. سوندا، ءبىزدىڭ ەلىمىز بۇدان دا جىلدامىراق كوركەيەر ەدى دەپ ويلايمىن. ءبىزدىڭ تاراپتان جاسالار كومەك الدىمەن جاعدايى جوقتارعا. اقشانى اپارىپ قۇيا سالۋ ماقسات ەمەس، ول قارجىنىڭ دا ءتۇبى بار. تەز ارادا تاۋسىلا سالادى. ودان گورى الگى ءۇيسىز، كۇيسىز بولماسا دا جالاقىسى جوق، اكەسىنىڭ زەينە­تا­قىسىمەن كۇن كورىپ وتىرعان ادام قانشاما، سولارعا العاش­قى جاسالار قارجىلاي كومەك­پەن قوسا بەلگىلى ءبىر ءىستىڭ كوزىن كورسەتۋ، سوعان جەتەلەۋ قاجەت. سوندا، سەنىڭ كومەگىڭ دە الدە­قاي­دا ماندىرەك بولادى. ءما­سە­لەن، اۋىلدان ءۇي سالۋ ءۇشىن جۇ­مىس­شىلاردى قالادان اپار­­ماي، باسشىلاردى قينا­عان­داي كوندىرىپ، سول اۋىلدىڭ وزىنەن قابىلداتتىردىم. سولار ءقازىر ءوز ىستەرىنىڭ ناعىز شەبەرى بولىپ العان، ءتىپتى جا­قىن­دا اۋىلدان سالىناتىن ءار­ءبىر ءتورتىنشى ءۇيدى تەگىن سالايىق دەپ ۇسىنىس ايتىپ وتىر. نيەتتەرىنە راحمەت، كەلىسپەدىم. وسىنداي دارەجەگە جەتۋ كەرەك قاي قازاق تا. سوعان جەتۋ ءۇشىن قازاققا مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك. ەگەر ەكونوميكالىق جاعىنان الىپ، بيزنەسپەن ولشەيتىن بول­ساق، ءبىر تيىن سالىپ ەكى تيىن كور­سەم دەگەن ەسەپكە كەتەر ەدىك. ول دا كەرەك شىعار، ءبىراق، ءدال قازىرگى ۋا­قىتتا قارا باستىڭ پايداسىنان گورى ەڭ بولماسا ءبىر قازاقتىڭ اياققا تۇرىپ، ءوز وتباسىن دۇرىستاپ تاربيەلەسە، مەن ءۇشىن سول ماڭىزدى. وسى جاعىنا كوبىرەك ءمان بەرۋگە، كەشەندى جوبالار جاساۋعا تىرىسىپ جاتىرمىز. الەمدى ارالاپ جۇرگەن قازاق از ەمەس. ءبىرى – رەسمي، ءبىرى – تۋريستىك ساپارمەن، دەمالىپ. ءبىراق، سونىڭ قاي-قايسىسى دا سالىستىرمالى تۇردە بىزگە ۇلگى بولارلىق جاقسى قاسيەتىن تۇيۋگە ىقتياتتى بولا قويادى دەۋگە تاعى بولمايدى. ال، ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز قايدا جۇرسە دە سىن كوزىمەن قاراي الادى. وسىدان كەلىپ تۇيگەنى: «شەت ەلدە ءبىز قىزىعاتىن ەشتەڭە جوق». مۇنىڭ مانىنە بويلاي كەلسەڭىز، ءبىزدىڭ دە سونشالىقتى كوشتەن قالىپ تۇرماعانىمىزعا كوزىڭىز جەتكەندەي بولادى. ارينە، تەحنيكا، ءوندىرىس جاعىنان كوپ ەل بىزدەن كوش ىلگەرى شىعار، ءبىراق، ءبىزدىڭ دە ارتىقشىلى­عىمىز جوق ەمەس. ءار مەملەكەتتىڭ الەمدىك نا­رىقتا الاتىن وزىندىك ورنى، ساياساتى بولادى عوي، سونىڭ جاقسى جاقتارىن الۋىمىز كەرەك. شەت ەلدە ءبارى جاقسى ەكەن دەپ، شەت ەل ىستەگەندى اينا قاتەسىز كوشىرە بەرۋدىڭ سالدارىن بۇگىندە كورىپ جاتىرمىز. وسىدان كەلىپ، الدىمىزدان تاعى دا تاربيە ماسەلەسى شىعادى. بۇل جونىندە باۋىرجانمەن بىرگە وتىرىپ ءسوز قىلا قالساڭىز، جاھاندانۋ ماسەلەسىنە سالماقتى كوزقاراس ايتىپ، سىرتقى مەن ىشكىنى جان-جاقتى سالىستىرا كەلىپ، قازاقتىڭ ءسالت-داستۇرى مەن ۇستانىمدارىنا ءبىر سوعىپ، ودان ارى قازاقتىڭ جىگىتتەرىنىڭ ۇساقتاماۋعا ءتيىس ەكەنىن ايتار ەدى. «ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا ورالاتىن ۋاقىت كەلدى»، – دەر ەدى سوسىن. سودان بارىپ ءسىز بۇل ازاماتتىڭ عۇمىرلىق ۇستانىمىن بولجاي باستار ەدىڭىز. ۇلتتى تاربيەلەۋ، قازاقتى زامانعا بەيىمدەۋمەن قاتار ءتۇبىن دە ۇمىتتىرماۋ، وعان قوسىمشا جاعدايىن جاقسارتۋ جولىندا ەڭبەكتەنىپ جۇرگەنىنە كۇمانىڭىز قالمايدى. قاراپايىمدىلىقتى ۇناتادى. بۇل جاعىنان قاي كەزدە وزىنە سىن كوزىمەن قاراۋعا تىرىسادى. وعان ءوز اۋزىمەن ايتقان مىنا ءبىر ءۇزىندى كۋا. – بىردە اكەممەن بىرگە موسكۆاعا ۇشتىم. تۇڭ­عىش رەت بىرگە ۇشاققا ءمىنۋىمىز. جولدا اكەم: «ءاي، مىناۋ جاقسى سامولەت ەكەن»، – دەدى. – «قايتا-قايتا كەلىپ جاعدايىڭدى سۇراپ، نە ىشەسىز، نە جەيسىز دەپ»، – دەپ قالدى. سوسىن ءبىز وتىرعان بولىگى بيزنەس-كلاسس ەكەنىن ايتتىم. ايىرما­شىلى­عىن سۇرادى. ويىمدا ەشتەڭە جوق، ايىرما­شىلىقتىڭ باعاسىندا ەكەنىن ايتتىم. سول كەزدە: «بۇيتكەنشە، ەلمەن بىرگە-اق وتىراتىن ەدىم عوي. بۇعان كەتكەن اقشاڭدى جەتىم-جەسىرگە نەگە بەرمەيسىڭ؟! نە ايىرماشىلىق ءبىر ۇشاقتىڭ ىشىندە...» – دەپ كادىمگىدەي كەيىپ، رەنجىگەنى بار. بۇل – ءبىر عانا اكەنىڭ اسىل قاسيەتىن باعالاۋ ما؟ جوق، بۇل اكەنىڭ ۇلىنا بەرگەن تاربيەسىنىڭ، كورسەتكەن ۇلگىسىنىڭ كورسەتكىشى. بالانىڭ اكە بويىنان ىزدەگەن، تاپقان ىزگى قاسيەتتىڭ ءبىر پاراسى. – قورعانسىز ادامعا كومەك كورسەتۋ كەرەك. بيزنەستىڭ ءبىر زاڭى – جارناما جاسايتىن جەرگە عانا اقشا شىعارۋ كەرەك. ءبىراق، جارنامامەن ءىس بىتپەيدى ەشقاشان. مەن جارنامانى جەك كورەم. سوزدەن گورى ءىس تىندىرۋ قاجەت. قوعامدىق كومەك كورسەتۋگە تىرىسام، سپورت سالاسىنا كوڭىل اۋدارۋ­عا تالپىنام. شامام كەلگەنشە جاساپ تا جاتىرمىن. ادەبيەت، مادەنيەت سالاسىندا ازداعان قولداۋ كورسەتىپ تۇرام. اسىرەسە، قازاقتىڭ تاريحى تۋراسىندا، ۇلتتىق باعىتتا جازىلسا دەيمىن. ارينە، ودان دا ارىعا كومەكتەسكىم كەلەدى، ءبىراق وعان مەن تۇگىل مەملەكەتتىڭ بيۋدجەتى دە جەت­پەيدى. قازاقتى ءوز بەتىمەن كۇن كورىپ كەتە الاتىن دارەجەگە جەتكىزە الساق... ءبىز ءۇشىن سول ۇلكەن جەتىستىك بولار ەدى. بۇل – باۋىرجاننىڭ ءسوزى. بار قازاقتىڭ باۋىرجانى، يگى جاقسىسى وسىلاي ويلاسا، وسىلاي ءىس تىندىرسا...

نازەركە سۇلتانبەك، Facebook پاراقشاسىنان