رامازان ورازاسى – يسلامداعى بەس پارىزدىڭ بىرەۋى. وعان قۇران مەن سۇننەت دالەل. قۇراندا اللا تاعالا بىلاي دەيدى:
«ەي، يمان ەتكەندەر! سەندەرگە بۇرىنعىلارعا پارىز ەتىلگەندەي ورازا پارىز ەتىلدى»[1].
پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) بىلاي دەيدى:
«يسلام بەس نارسەدەن تۇرادى: اللادان باسقا قۇداي جوق ەكەنىنە، مۇحاممەدتىڭ اللانىڭ ق ۇلى جانە ەلشىسى ەكەنىنە كۋالىك ەتۋ، ناماز وقۋ، زەكەت بەرۋ، رامازان ورازاسىن ۇستاۋ، شاماسى كەلگەندەرگە قاجىلىققا بارۋ[2].
ورازانىڭ ۋاقىتى
ورازا ۋاقىتى – ەكىنشى شاپاقتان باستالىپ، كۇننىڭ باتۋىنا دەيىنگى ۋاقىت. كەيبىر فاقيھتەر بويىنشا، ساقتىق ءۇشىن العاشقى شاپاقتا ىشىپ-جەۋدى توقتاتقان جاقسى. كىمدە-كىم شاپاق جايىندا كۇماندانسا، سارەسىنى توقتاتقان ابزال. ءبىراق كىمدە-كىم توقتاتپاي ىشىپ-جەپ، كەيىننەن ۋاقىتى شىعىپ كەتكەنىن بىلسە، ورازاسىن قازا ەتۋى كەرەك. رامازان ايى – اشىق اسپاندا جاڭا تۋعان ايدى كورۋمەن نەمەسە بۇلتتى كۇندە شاعبان ايىن وتىز كۇنگە تولتىرۋ ارقىلى بىلىنەدى. قۇراندا اللا: «كىمدە-كىم ورازا ايىندا بولسا، ورازا ۇستاسىن» [3]. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.): «جاڭا تۋعان ايدى كورگەن كەزدە ورازا ۇستاڭدار، ەكىنشى جاڭا تۋعان ايدى كورگەن كەزدە ورازالارىڭدى توقتاتىڭدار. ەگەر اسپان بۇلتتى بولسا، شاعبان ايىن وتىزعا تولىقتىرىڭدار»، – دەگەن[4]. باسقا ءبىر حاديسىندە«اي جيىرما توعىز كۇن. جاڭا تۋعان ايدى كورمەيىنشە، ورازا ۇستاماڭدار. ەگەر اسپان بۇلتتى بولسا، شاعبان ايىن وتىزعا تولىقتىرىڭدار»، – دەيدى.
اۋزى بەرىك كىسى كۇننىڭ باتىپ-باتپاعانى جايلى كۇماندانسا، اۋزىن اشپاعانى دۇرىس. ورازا ۇستاعان ادام انىق ۋاقىتتى بىلمەسە، شامالاۋمەن سارەگە تۇرىپ، شامالاۋمەن اۋىز اشا الادى. شاپاقتىڭ اتقانىن بىلە الماعان ادام ەرتە باستان قام جاساپ، اۋزىن ەرتەرەك بەكىتىپ، ال كۇننىڭ باتقانىن بىلە الماعان كەزدە، كەشتەۋ اشقان ابزال. بۇل – ساقتىق ءۇشىن جاسالعان شارا. ءبىراق قازىرگى تاڭدا ارنايى جاسالعان كۇنتىزبەلەر بار.
ورازانىڭ پارىز بولۋ شارتتارى
1.مۇسىلمان بولۋ: ورازا مۇسىلماندارعا پارىز. سوندىقتان جاڭا مۇسىلمان بولعان جاندارعا وتكەن جىلدارداعى ورازا سەكىلدى عيباداتتارىنا قازا كەرەك ەمەس. ولاردىڭ بەينە ءبىر جاڭا تۋعان سابيدەي بارلىق كۇناسى كەشىرىلەدى: قۇراندا اللا تاعالا: (مۇحاممەد) «كۇپىرلىك ەتكەندەرگە ەگەر ولار جاماندىقتان تىيىلسا، وتكەن كۇنالارى كەشىرىلەدى. ال ەگەر ولار قايتالاسا، سوندا وتكەندەگىلەردىڭ دە ۇكىمى ورىندالادى» دە»[5]. 2.باليعات جاسىندا بولۋى جانە اقىل-ەسى ءتۇزۋ بولۋ: بالا مەن اقىل-ەسى اۋىسقان، تالعان ادامعا نەمەسە ماس ادامعا ورازا ۇستاۋ پارىز ەمەس. بۇلاردىڭ ساناسى تولىق بولماعاندىقتان، مۇنداي ءامىر ولارعا جۇكتەلمەيدى. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) بىلاي دەيدى: «ءۇش ادامعا قالام جازىلمايدى: باليعات جاسىنا جەتپەيىنشە بالاعا، اقىل-ەسى ءتۇزۋ بولعانگا دەيىن اقىلى كەمىسكە، ويانعانعا دەيىن ۇيقىدا جاتقان ادامعا[6]. ياعني، سانا اسا ماڭىزدى. اللانىڭ ءامىرى سانالى جاندارعا كەلگەن. جەتى جاسقا كىرگەن كەزدەن ورازاعا كۇشى جەتەتىن قىز بالا مەن ەر بالاعا اتا-اناسى ورازا ۇستاتىپ ۇيرەتۋ كەرەك. ماقسات – بالالاردى ورازاعا باۋلۋ. اقىل-ەسى كەمتار نە ەسىنەن تانىپ قالعان ادامدارعا ۋاقىتشا بولسا دا ورازا پارىز ەمەس. اقىلعا ورنىنا كەلسە، قازاسى وتەلمەيدى. 3.ورازا ۇستاۋعا كۇشى جەتۋ جانە تۇرعىن بولۋ: ناۋقاس نەمەسە جولاۋشىلارعا ورازا پارىز ەمەس. ءبىراق ورازا ۇستاسا، ورازاسى دۇرىس. ال ورازا ۇستاماسا، باسقا كۇندەرى ورازاسىن قازا ەتەدى. قۇراندا ولار جونىندە بىلاي دەيدى: «ورازا ساناۋلى كۇندەردە. كىمدە-كىم ناۋقاستانسا ياكي جولاۋشى بولسا، باسقا كۇندەرى وتەسىن»[7]. كارىلىك جاسقا كەلىپ، ورازا ۇستاۋعا شامالارى كەلمەگەن جاندارعا ورازا پارىز ەمەس. سونىمەن قاتار حايىز، نيفاس كەزىندەگى ايەلدەر جانە ءوزى نەمەسە بالاسىنا زيان ءتيۋى ىقتيمال ەكى قابات ايەلدەر مەن بالا ەمىزگەن ايەلدەرگە دە پارىز ەمەس. كارى ادامدار ورازا ورنىنا پيديا بەرەدى. ولار ورازانىڭ قازاسىن دا وتەمەيدى. جولاۋشىعا كەلسەك، ول 90 شاقىرىمنان استام جەرگە جولاۋشىلاپ شىقسا، جولاۋشى سانالىپ، ورازا ۇستاماۋىنا رۇقسات. ءبىراق كەيىن ۇستاماعان كۇندەرىنىڭ قازاسىن وتەيدى.
ورازانىڭ دۇرىس ورىندالۋ شارتتارى
1.حايىز بەن نيفاستان تازا بولۋ: حايىز بەن نيفاس جاعدايىنداعى ايەلدەر ۋاقىتى وتكەننەن كەيىن ورازانىڭ قازاسىن وتەيدى. ءبىراق ءبىر ادامنىڭ تۇندە نەمەسە كۇندىز ءجۇنىپ كۇيىندە بولۋى، ورازا ۇستاۋىنا كەدەرگى ەمەس. ءبىراق مۇمكىندىگىنە قاراي، اۋىز بەكىتپەس بۇرىن، عۇسىل الۋ – ابزال. 2.نيەت: بارلىق ورازاعا جۇرەكپەن نيەت ەتۋ – جەتكىلىكتى. ءبىر ادام ءتۇن جارىمىندا ەرتەڭگى كۇننىڭ ورازا ەكەنىن ءبىلىپ، بۇل ايدا ورازا ۇستايتىنىن جۇرەكتەن وتكىزسە نەمەسە سارەگە تۇرسا، بۇل ءىسى ورازا ۇستاۋعا نيەت سانالادى. ءبىراق تىلمەن ايتۋ ءماندۇپ. بارلىق ورازاعا تۇندە نەمەسە تاڭ ۋاقىتى كىرمەي تۇرىپ نيەت ەتۋ – ابزال. رامازان ورازاسىنا نيەت ەتەردە ءاربىر كۇنىنە جەكە-جەكە نيەت ەتۋ شارت. سەبەبى، ءارقايسىسى ءوز الدىنا جەكە عيبادات. بۇل – فاقيھتەردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ پىكىرى.
ورازا ۇستاعاندار ءۇشىن مۇستاحاپ (ۇنامدى) نارسەلەر
ورازا ۇستاعاندارعا مىنا نارسەلەردى جاساۋ – مۇستاحاپ، ياعني ۇنامدى، ساۋاپتى. ءبىراق مىندەت ەمەس.
1.ءبىر جۇتىم سۋ دا بولسا سارەسىدە تۇرىپ، ىشىپ-جەۋ. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) بۇل تۇرعىدا: «سارەسىگە تۇرىڭدار. ويتكەنى، سارەنىڭ تاماعىندا بەرەكەت بار»[8]. باسقا ءبىر حاديسىندە: «سارەسى تاماعى بەرەكەت. ءبىر جۇتىم سۋ دا بولسا، ونى تاستاماڭدار. ويتكەنى، اللا سارەسىدە تاماقتانعاندارعا راقىمدىلىق ەتىپ، پەرىشتەلەرى دە ولار ءۇشىن كەشىرىم تىلەيدى»،[9] – دەيدى. ەكىنشى شاپاق اتقانعا دەيىن سارەسىنى كەشىكتىرۋ دە – مۇستاحاپ. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) «ۇمبەتىم اۋىز اشاردا اسىعىپ، سارەسىنى كەشىكتىرگەن ۋاقىتتا ءارقاشان جاقسىلىقتا»،[10] – دەگەن. 2.اۋىزدى اقشام نامازىنان بۇرىن اشۋ. نامازدا ادامنىڭ كوڭىلى اۋىز اشۋعا اۋىپ تۇراتىندىقتان، اۋىز اشۋعا اسىعۋ – مۇستاحاپ. بۇعان جوعارىدا ايتىلعان حاديس كۋا. سونىمەن قاتار، اۋىزدى قۇرما نەمەسە سۋمەن اشۋ – سۇننەت. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) وسىلاي اشقان. 3.اۋىز اشاردا مىنا دۇعانى وقۋ – سۇننەت:{أللهُمَّ لَكَ صُمْتُ وَبِكَ آمَنْتُ وَعَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ وَعلى رِزْقِكَ اَفْطَرْتُ وَصَوْمَ الْغَدِ مِنْ ِرَمَضانَ نَوَيْتُ فاغْفِرْلِي ماقَدَّمْتُ وَمااَخَّرْتُ}
وقىلۋى: «ءاللاھۋمما لاكا سۋمتۋ ءۋا بيكا ءاامانتۋ ءۋا 'الايكا تاۋاككالتۋ ءۋا 'الا ريزقيكا ءافتارتۋ ءۋا ءساۋمال-عادي مين ءشاھري رامادانا ءناۋايتۋ، ءفاعفيرليي ءماا قاددامتۋ ءۋا ءماا اححارتۋ». ماعىناسى: «اللاھىم! سەنىڭ ريزالىعىڭ ءۇشىن ورازا ۇستادىم. سەنىڭ بەرگەن ريزىعىڭمەن اۋزىمدى اشتىم. ساعان يمان ەتىپ، ساعان تاۋەكەل جاسادىم. رامازان ايىنىڭ ەرتەڭگى كۇنىنە دە اۋىز بەكىتۋگە نيەت ەتتىم. سەن مەنىڭ وتكەن جانە كەلەشەك كۇنالارىمدى كەشىر». 4.اۋزى بەرىك جاندارمەن بىرگە اۋىز اشۋ جانە جوق-جىتىكتەر مەن كەدەيلەرگە قول ۇشىن بەرۋ – مۇستاحاپ. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) بىلاي دەيدى: «اۋزى بەرىك جاندى اۋىزاشارعا شاقىرىپ تاماق بەرگەن – ورازا ۇستاعان ادامنىڭ الاتىنىنداي ساۋاپ الادى. اۋزى بەرىك ادامنىڭ ساۋابىنان دا ەش نارسە كەمىمەيدى[11] 5.تاڭ ۋاقىتى كىرمەي جۇنىپتىكتەن تازالانۋ. حايىزى نەمەسە نيفاسى توقتاعان ايەل دە سارەسىنىڭ الدىندا جۋىنى، تازالانۋى: مۇنداعى ماقسات – ورازانى تازا باستاۋ. ءبىراق اۋزى بەرىك تۇرىپ، جۋىنۋعا دا بولاتىنىن ەسكەرتە كەتەيىك. مۇنداي كەزدە سۋدىڭ تاماققا كەتىپ قالماۋىن قاتتى قاداعالاۋ كەرەك. ايەلدىڭ حايىز ياكي نيفاس مەرزىمى تۇندە اياقتالىپ، ورازاعا نيەت ەتسە، جانە دە ءجۇنىپ كىسى جۋىنباي ورازا ۇستاسا، ورازاسى جارامدى. 6. اۋزى بەرىك ادامنىڭ جاقسى سوزدەر سويلەۋى، بوس ءسوز بەن ورىنسىز ءىس-قيمىلداردان بويىن اۋلاق ۇستاپ بايسالدىلىق تانىتۋى – مۇستاحاپ. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) بىلاي دەيدى: «جالعان سويلەۋ مەن جالعان سوزدەرمەن ارەكەت ەتۋدى قويماعان ادامنىڭ ىشىپ-جەۋدى عانا دوعارۋى اللاعا قاجەت ەمەس[12]. باسقا ءبىر حاديسىندە: «نەبىر ورازا ۇستاعاندار بار. ولاردىڭ ورازاسىندا شولدەۋ مەن اشتىقتان باسقا ەشقانداي پايداسى بولمايدى. نەبىر تۇندە تۇرىپ، ءناپىل عيبادات ەتكەندەر بار. ءبىراق بۇل ارەكەتىنەن ۇيقىسىزدىقتان باسقا ەشقانداي پايدا تاپپايدى»[13]. سونىمەن قاتار، رامازاندا «مەن ورازامىن» دەۋ – سۇننەت. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) بىلاي دەيدى: «كىمدە-كىم اۋزى بەرىك بولسا، جامان ءسوز سويلەمەسىن. داۋىس كوتەرىپ، ايقاي شىعارماسىن. بىرەۋ وعان ءتىل تيگىزسە نەمەسە ونىمەن كەرىسكىسى كەلسە وعان: «مەن ورازامىن» دەسىن[14]. 7. اۋزى بەرىك ادام بوس ۋاقىتتارىن ءناپىل عيباداتتارمەن، عىلىممەن، قۇران وقۋمەن، زىكىر، سالاۋات ايتۋمەن وتكىزۋ كەرەك. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) رامازاندا جەبىرەيىل ەكەۋى بىر-بىرىنە كەزەكپە-كەزەك قۇران وقىپ، تىڭداساتىن»[15]. 8. جالپى رامازان ايىنىڭ ەڭ سوڭعى ون كۇنىندە يعتيقافقا كىرۋ – سۇننەت. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) رامازاننىڭ ەڭ سوڭعى ون كۇنىندە كوپ عيدابات جاسايتىن[16].
اۋزى بەرىك كىسىگە ماكرۋھ جانە ماكرۋھ ەمەس نارسەلەر
1.سەبەپسىز ءبىر نارسەنىڭ ءدامىن تاتۋ نەمەسە شايناۋ – ماكرۇھ. بۇل ورازانىڭ بۇزىلۋىنا سەبەپ بولۋى مۇمكىن. ءبىراق كوپ كىسىگە پىسىرىلگەن تاماقتىڭ ءدامىن قاداعالاۋ ءۇشىن، تاماقتىڭ ءدامىن كورىپ، تۇكىرىپ تاستاۋعا بولادى. ءدامىن تاتقان ۋاقىتتا تاماققا كەتپەۋى شارت. 2.اۋزى بەرىك كىسىگە سۋلى ميسۋاكتى قولدانۋ – ماكرۇھ. 3.دارەت العان كەزدە اۋزىنا، مۇرنىنا سۋدى كوپ پايدالانۋ – ماكرۇھ. 4.بال نەمەسە ماي سەكىلدى ساتىپ الاتىن نارسەلەردىڭ قانداي ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن ءدامىن تاتىپ كورۋ – ماكرۇھ. 5.شاينالىپ ءتاتتىسى كەتكەن اق ساعىزدى شايناۋ – ماكرۇھ. ال، جاڭاسىن شايناۋعا مۇلدەم بولمايدى. 6.اۋزى بەرىك ادام السىرەپ ءوزىن ساقتاي المايتىنداي بولسا، قان الدىرۋى – ماكرۇھ. ەگەر كوتەرە السا، ماكرۇھ ەمەس. ەڭ جاقسىسى، كۇن باتقان سوڭ قان الدىرۋ. 7.رامازاندا قاتتى ىستىقتاپ سالقىنداۋ ءۇشىن اۋىز بەن مۇرىندى سۋلاۋ جانە سۋىق سۋمەن جۋىنۋ – ءابۋ يۋسۋپ بويىنشا، ماكرۇھ ەمەس. ويتكەنى، مۇنداي ۋاقىتتا ادامعا جەڭىلدىك تۋادى. ءفاتۋا وسى ۇكىمگە بەرىلگەن. 8.وزىنە سەنە الماعان اۋزى بەرىك جاننىڭ ايەلىن ءسۇيۋى – ماكرۇھ. وزىنە سەنسە، ماكرۇھ ەمەس. حاديستە پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ.) زايىبىن سۇيگەنى جانە ازىلدەگەنى جايلى ايتىلادى[17]. 9.اۋزى بەرىك ادامنىڭ ءجۇنىپ كۇيىندە تاڭ اتىرۋى نەمەسە كۇندىز يحتيلام بولۋى ورازاعا زيانى جوق. 10.اۋزى بەرىك جاننىڭ گۇل نە ءاتىر سەكىلدىلەردى يىسكەۋى، سۇرمە جاعۋى، مۇرتىن مايلاۋى – ماكرۇھ ەمەس.
ورازانى بۇزبايتىن جاعدايلار
1.ۇمىتىپ ىشىپ-جەۋ نەمەسە بىلمەي جىنىستىق قاتىناستا بولۋ. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) بىلاي دەيدى: «اۋزى بەرىك ادام ۇمىتىپ ىشىپ-جەسە، ورازاسىن بۇزباي تولىقتىرسىن. ويتكەنى، وعان جەگىزگەن دە، ىشكىزگەندە – اللا».[18] باسقا ءبىر حاديستە: «رامازاندا ۇمىتىپ ورازاسىن بۇزعان ادامعا قازا دا، كاففارات تا كەرەك ەمەس»[19] – دەلىنگەن. ۇمىتقان ادام ەسىنە تۇسكەن كەزدە دەرەۋ توقتاتۋى كەرەك. 2.ءبىر ادام تاڭەرتەڭ ءجۇنىپ بولىپ تۇرسا جانە كەشكە دەيىن دە وسىلاي ءجۇنىپ كۇيىندە جۇرسە، ورازاسى بۇزىلمايدى. ءبىراق، البەتتە، ناماز وقۋ ءۇشىن عۇسىل الۋ پارىز. اللا قۇراندا: «ەگەر ءجۇنىپ بولساڭدار، تولىق تازالانىڭدار»[20]، – دەيدى. 3.قان الدىرۋ نەمەسە سۇلىك سالدىرۋ ورازانى بۇزبايدى. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) قاجىلىقتا اۋزى بەرىك كەزىندە قان الدىرعان[21]. 4.قۇلاققا سۋ كىرۋ، بۇلىق اعۋ ورازانى بۇزبايدى. 5.كوزگە، قۇلاققا ءدارى تامىزۋ نەمەسە كوزگە سۇرمە جاعۋ ورازانى بۇزبايدى. 6.ميسۋاك ورازانى بۇزبايدى. ويتكەنى، ميسۋاك قولدانۋ – سۇننەت. ءتىپتى ءتىس پاستاسىن قولدانۋ دا ورازانى بۇزبايدى. ءبىراق ىشكە كەتىپ قالسا بۇزىلادى. ەڭ ابزالى تاڭ نامازى كىرمەي تۇرىپ جۋۋ. 7.ءتىس جۇلدىرۋ ورازاعا كەدەرگى جاسامايدى. ءبىراق جۇلدىرعان ۋاقىتتا اۋىزداعى قاندى ياكي ءدارىنى جۇتپاۋ شارت. 8.اۋىز بەن مۇرىنعا سۋ الىپ شايقاۋ ورازانى بۇزبايدى. ءبىراق تاماققا كەتپەۋىن قاداعالاۋ قاجەت. 9.تاماققا ءتۇتىن نەمەسە توپىراق، شاڭ، ۇننىڭ توزاڭى، قاردىڭ ۇشقىنى، جاۋىننىڭ تامشىلارى ەرىكسىز كىرسە، ورازاعا زيان بەرمەيدى. ءبىراق بۇلاردى ادەيى ىشىنە تارتسا، ورازا بۇزىلادى. 10.تۇكىرىك نەمەسە مۇرىندى تارتۋ ارقىلى ءبىر نارسە تاماققا كەتسە، ورازا بۇزىلمايدى. 11.تىستەردىڭ اراسىندا قالعان تاماق قالدىقتارى نوقاتتان كىشكەنە بولسا، ونى جۇتۋ ورازانى بۇزبايدى. گۇل، ءاتىر سەكىلدى جاقسى يىستەردى يىسكەۋ ورازاعا زيان بەرمەيدى. 12.ەرىكسىز قۇسۋ (اۋىز تولى قۇسىق بولسا دا) ورازاعا كەدەرگى جاسامايدى. جانە ونىڭ ەرىكسىز ىشكە قايتا كەتۋى دە. 13.سالقىنداۋ ءۇشىن جۋىنۋ، ءجۇزۋ نەمەسە ىلعالدى ءبىر كويلەك كيۋ ورازانى بۇزبايدى. ءبىراق سۋ جۇتپاستان سۋعا باتىپ ءجۇزۋ قيىن بولعاندىقتان تۇسپەۋ ابزال.
ورازا بۇزىلعاندا قازاسى عانا وتەلەتىن جاعدايلار
1.ەمدىك ماقساتتا ءدارى ىشسە، ورازا بۇزىلادى. قازاسىن وتەۋ كەرەك. 2.قاتەلەسىپ، ءبىر نارسە ىشىپ-جەۋ ورازانى بۇزادى. ياعني ءبىر ادام ورازا ەكەنىن بىلە تۇرىپ، قاتەلەسىپ ءبىر نارسە ىشىپ-جەسە، ورازاسى بۇزىلادى. مىسالى، دارەت الىپ جاتقان كەزدە بايقاۋسىزدا تاماعىنا سۋ كەتىپ قالسا، قاردى اۋزىنا سالىپ، ول دا تاماعىنان وتسە، ورازاسى بۇزىلادى. قازاسى وتەلەدى. ەگەر دە ورازا ەكەنىن ۇمىتىپ ىستەسە، ورازا بۇزىلمايدى. 3.تىستەرىنىڭ اراسىنان شىققان قان تۇكىرىكپەن بىردەي نەمەسە ودان كوپ بولىپ تاماقتان وتسە ورازا بۇزىلادى. از بولسا، بۇزىلمايدى. ويتكەنى، كولەمى از قاننان ساقتانۋ قيىن. 4.اۋىز تولى قۇسىق قاقىرىق بولسا، ءابۋ حانيفا مەن يمام مۇحاممەد بويىنشا، ورازاعا ەشقانداي زيان تيگىزبەيدى. جوعارىداعى ماسەلەگە مىنا حاديس دالەل: «اۋزى بەرىك ادام قۇسقىسى كەلىپ، وزىنە يە بولا الماسا، وعان قازاسىن وتەۋ مىندەتتى ەمەس. ءوز قالاۋىمەن قۇساتىن بولسا، ورازاسىن قازا ەتسىن»[22].
ءارى قازا، ءارى كاففارات قاجەت ەتتىرگەن جاعدايلار
بۇلار ەكىگە بولىنەدى:
1.ەشقانداي سەبەپسىز ازىق نەمەسە ازىقتىڭ ەرەكشەلىگى بار بارلىق زاتتاردى ادەيى ءبىلىپ جەۋ. مىسالى: ادەيى جەۋ، ءىشۋ، تەمەكى شەگۋ. بۇلاردىڭ بارلىعى ىشكە كەتكەن كەزدە ءارى قازا، ءارى كاففارات كەرەك. ءبىراق ازىقتار اۋىزدا ەزىلىپ، جۇتىلمايتىن بولسا، ءدامى دە تاماقتان وتپەسە، ورازا بۇزىلمايدى. سونىمەن قاتار، بىرەۋدى عايباتتاعانى ءۇشىن قان الدىرعاننان كەيىن نەمەسە سۇيىسكەننەن كەيىن ورازا بۇزىلدى دەپ ويلاپ، ادەيى جەۋ دە كاففاراتتى قاجەت قىلادى. سول سەكىلدى اۋزىنداعى جاڭبىر تامشىلارىن ادەيى جۇتۋ كاففاراتتى قاجەت ەتتىرەدى. تۇز جەۋ دە وسىنداي. بۇل جايلى حازىرەتى ءاليدىڭ ريۋايات ەتكەن مىنا ءحاديسى دالەل: «ورازا كىرگەننەن عانا بۇزىلادى، شىققاننان ەمەس».
2.اۋزى بەرىك جاننىڭ زايىبىمەن جاقىنداسۋى. مۇنىڭ دالەلى رامازاننىڭ كۇندىزىندە ايەلىمەن جاقىنداسقان ءبىر ادام پايعامبارىمىزعا (س.ا.ۋ.) بىلدىرەدى. پايعامبارىمىز وعان كاففارات ءۇشىن ءبىر قۇل ازات ەتۋ، وعان شاماسى جەتپەسە، ەكى اي قاتارىنان ۇزبەي ورازا ۇستاۋ كەرەكتىگىن ياكي وعان دا كۇشى جەتپەسە الپىس جوق-جىتىكتى تويدىرۋ قاجەتتىلىگىن ايتادى[23]. ەكى اي ورازا ۇستاۋعا شاماسى جەتكەن ادام جوق-جىتىكتەردى تويدىرۋ مۇمكىندىگىن كاففارات جولىنا پايدالانا المايدى.
ورازا كاففاراتى
كىمدە-كىم رامازاندا ادەيى ەشقانداي سەبەپسىز ورازاسىن بۇزسا، وعان كاففارات رەتىندە ءبىر قۇلدى نەمەسە كۇڭدى ازات ەتۋى، ەگەر وعان شاماسى جەتپەسە، ەكى اي قاتارىنان ورازا ۇستاۋى، ەگەر بۇعان دا كۇشى جەتپەسە، الپىس جوق-جىتىكتى تاماقتاندىرۋى ءتيىس. قۇراندا بۇل جايلى بىلاي دەلىنەدى: «باستاعان ىزگى ىستەرىڭدى بۇزباڭدار»[24]. پايعامبارىمىز بىلاي دەيدى: «كىمدە-كىم رامازاندا ورازاسىن بۇزسا، وعان زيھار جاساعان ادامعا ءتيىستى (كاففارات) جۇكتەلەدى». ءبىراق رامازان ورازاسىنان تىس ورازالارعا تەك قانا قازا كەرەك.
ورازا ۇستاي المايتىنداردىڭ جاعدايى.
ورازا ۇستاۋعا شاماسى كەلمەگەن جاندارعا فيديا بەرۋ – ءۋاجىپ. بۇلار اۋرۋلارىنىڭ ايىعۋى ءۇمىت ەتىلمەگەن جاندار مەن ورازا ۇستاۋعا شاماسى جەتپەگەن قارت كىسىلەر. ولار ورازانىڭ ورنىنا ءاربىر كۇنى ءۇشىن ءبىر كەدەيدى تاماقتاندىرادى. فيديانى اقشالاي بەرۋگە دە بولادى. ءبىر كەدەيدى وتىز كۇن تاڭدا جانە كەشكە تاماقتاندىرۋ نەمەسە الپىس كەدەيدى ءبىر كۇن تاڭەرتەڭ ياكي كەشكە تاماقتاندىرۋ جەتكىلىكتى. قۇراندا اللا تاعالا «ورازا ۇستاۋعا شاماسى كەلمەيتىندەر ءبىر جارلىنىڭ تاماعىن تولەسىن»،[25] – دەيدى. يبن ابباس بۇل ايات جايلى بىلاي دەيدى: «ايات – كارى ادامدار ءۇشىن تۇسكەن. ورازانى وتەۋ – پارىز». دەگەنمەن، كەيبىر قاريالار جوق-جىتىكتى تاماقتاندىرۋعا شاماسى كەلمەسە، اللاھتان كەشىرىم تىلەيدى. «اللا ادامعا كوتەرە المايتىن جۇكتى بەرمەيدى»[26].
سول سەكىلدى جازىلمايتىن ناۋقاسقا دا فيديانىڭ ءۋاجىپ بولعانى جايلى يسلام فاقيھتەرى اراسىندا اۋىزبىرلىك بار. مۇنداي ادامعا ورازا ۇستاۋ پارىز ەمەس[27]. وعان مىنا ايات دالەل: «اللا سەندەرگە دىندە قيىنشىلىق جاساعان ەمەس»[28].
«يسلام عىلىمحالى» م.يسا ۇلى، ق.جولدىباي ۇلى.
[1] باقارا، 2/185. [2] بۋحاري، يمان، 34. [3] باقارا، 2/185. [4] بۋحاري، ساۋم،5؛ مۋسليم، سيام، 4. [5] ءانفال، 8/38. [6] بۋحاري، تالاق، 11. ءابۋ ءدااۋد، حۋدۋد، 17. [7] باقارا، 2/184. [8] بۋحاري، ساۋم، 20 [9] احمەد ب. ءحانبال، ءىىى، 44. [10] بۋحاري، ساۋم. 45. [11] تيرميزي، ساۋم، 82؛ يبن ءماجا، سيام، 48. [12] احمەد يبن ءحانبال، Vءى، 34. [13] يبن ءماجا، سيام، 21. [14] بۋحاري، ساۋم، 2. [15] بۋحاري، ءبادۋل-ۋاحي، 5. [16] مۋسليم، ي'تيقاد، 8. [17] يبنۋ ءماجا، سيام، 19. [18] مۋسليم، سيام، 171. [19] يبن ءماجا، سيام، 15. [20] مايدا، 5/6. [21] بۋحاري، تىبب، 11. [22] ءابۋ ءدااۋد، ساۋم، 33؛ تيرميزي، ساۋم، 24. [23] اش-شاۋكاني، IV، 214. [24] مۇحاممەد، 47/33. [25] باقارا، 2/184. [26] باقارا، 2/186.3 [27] قوسىمشا مىنا سىلتەمەگە كىرىڭىز: http://islam.kz/kk/questions/qulshylyq/oraza/oraza-jaiynda-jii-qoiylatyn-suraqtar-147/ [28] حاج، 22/78.
پىكىر قالدىرۋ