قازىرگى ۋاقىتتا بۇرىنعىداي ەمەس، سوتقا، سوت شەشىمدەرىنە حالىقتىڭ سەنىمى ارتا ءتۇستى. ونىڭ دا سەبەبى بار. ويتكەنى وسى سالادا سوڭعى تورت-بەس جىلدا جاندى جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتىر. سوت سالاسىنداعى رەفورمالار ەڭ الدىمەن ەلباسى تاپسىرماسى بويىنشا جۇزەگە اسقانىن دا اتاپ ءوتۋ كەرەك. بۇل ورايدا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2010 جىلدان 2020 جىلعا دەيىنگى كەزەڭگە ارنالعان قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىمداماسى» دا بار. بۇل تۇجىرىمدامادا سوت سالاسىن دامىتۋدىڭ نەگىزگى باعىتتارى اتاپ كورسەتىلگەن. بۇگىنگى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان رەفورمالاردىڭ بارلاعى دا باستاۋىن سول كەشەدەن العان. وڭدى ناتيجەلەردىڭ كورىنۋى مەن حالىقتىڭ سوتقا دەگەن سەنىمى دە وسىنىڭ ارقاسى ەكەندىگى ءسوزسىز.

ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىمداماسىندا «قوعام سوت بيلىگىنىڭ قىزمەتىن تولىق، وبەكتيۆتى جانە بەيتاراپ جاريا ەتىلۋىنە مۇددەلى. وسى ماقساتتا حالىقتىڭ سوت قىزمەتى تۋرالى اقپاراتقا بارىنشا قول جەتكىزۋىن ۇسىنۋ ارقىلى سوت جۇيەسىنىڭ اشىقتىعى مەن ايقىندىلىعى دەڭگەيىن ارتتىرۋ قاجەت» دەپ اتاپ كورسەتىلگەن.

شىندىعىندا ءدال ءقازىر قازاقستانداعى سوت جۇيەسىنىڭ اشىقتىعىنا ەش كۇمان جوق. ايىپتالۋشىعا سوت شەشىمى نەمەسە سۋديانىڭ ۇكىمى شىققانعا دەيىن قاراپايىم حالىق مۇنىڭ بارلىعىن ينتەرنەت نەمەسە فەيسبۋك جەلىسى ارقىلى تىكەلەي ەفيردەن كورىپ وتىرادى. ايىپتالۋشى نەمەسە كۋاگەر قالاي جاۋاپ بەرىپ، ودان قالسا، سۋديا ءىس پروسەسىن قالاي جۇرگىزىپ وتىر، مۇنىڭ بارلىعىن حالىق قاراپ وتىر.. سوندىقتان دا سۋديانىڭ ادىلەتسىز شەشىم شىعارىپ، ءىستى بۇرمالاۋىنا ەش نەگىز جوق. ونىڭ ۇستىنە قازىرگى ۋاقىتتا سوت زالىنداعى پروسەستەردىڭ بارلىعى دا اۋديو جانە ۆيدەوتاسپالارعا جازىلىپ الىنادى.

ەڭ نەگىزگى ماسەلە، قازىرگى ۋاقىتتا «سوت تورەلىگىنىڭ7 ءتۇيىنى» اتتى جاڭا باعدارلامالىق قۇجات ازىرلەنگەن جانە ول جۇزەگە اسىپ جاتىر. بۇل انىعىن ايتۋ كەرەك، سوتقا تورەلىك ەتەتىن مامانداردىڭ جۇزدەگەن ۇسىنىستارىنان كەيىن بارىپ جوعارعى سوتتا قابىلدانعان قۇجات دەسە دە بولادى. وسى قۇجاتتىڭ نەگىزىندە سوتتىڭ دامۋ باعىتى ايقىندالعان. ال «7 ءتۇيىن»، ول نە؟

1. «ءادىل پروسەسس»،
2. «ە-سوت»،
3. 3 «ۇلگىلى سوت»،
4. 4«ساپالى ناتيجە»
5. «وڭتايلى ورتا»
6. «ءمىنسىز سۋديا»
7. «سوتسىز تاتۋلاسۋ ورتالىعى»

 ال اتالعان جەتى باعىتتىڭ سوت جۇيەسىنە قانداي تيىمدىلىگى بار؟ كوپ پايداسى بار. بۇل سوت سالاسىنداعى سوڭعى ءۇش-تورت جىلدا جاسالعان وتە جەمىستى جانە اۋقىمدى رەفورما. مۇنى حالىق تا كورىپ، سەزىنە باستادى. سونىمەن، «7 ءتۇيىننىڭ» نە پايداسى بار؟

1. اتالعان قۇجات سوت جۇيەسىنىڭ دامۋ تۇجىرىمداماسىن قۇراپ وتىر.
2. وسىدان كەيىن حالىقتىڭ سوت قىزمەتى تۋرالى اقپاراتقا قولجەتىمدىلىگى ارتتى.
3. سوت جۇيەسى ايقىن جانە اشىق بولا باستادى.
4. سوت تورەلىگىنە سەنىم كۇشەيدى.
5. سۋديالار ءاربىر ءىستى تياناقتى قارايتىن بولدى، ولاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ارتتى.
6. حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي قازاقستاندىق سۋديالاردىڭ كەلبەتى ايقىندالا باستادى.
7. ەلىمىزدە جوعارى كاسىبي سوت كورپۋسى قالىپتاسا باستادى.

ارينە بۇرىنعى كەزدە سوتقا شاعىم تۇسىرگەن ساتتەن باستاپ، ءىستىڭ بارلىعى دا قارالاتىن ەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە سۋديالاردى جۇمىسىن اۋىرلاتىپ، ءىستى قاراۋ ۇزاققا سوزىلىپ كەتەتىن. ال قازىرگى ۋاقىتتا مۇنىڭ بارلىعى دا وڭتايلاندى. ءتىپتى «تۇنگى سوت» پيلوتتىق جوباسى دا جۇمىس ىستەيدى. ەگەر كۋاگەر مەن ەكى تاراپ كەلىسسە، زاماتىندا سۋديا ءىستى قاراپ، شەشىم شىعارادى. بۇل اسىرەسە، تۇندە كوپ جۇرەتىن  اۆتوكولىك جۇرگىزۋشىلەرىنە قاتىستى. مۇنىڭ ءتيىمدى جاعى بار. ەكى تاراپ سوت پروسەسىن ۇزاق كۇتپەيدى.

ال باعدارلاماداعى «سوت­سىز تاتۋلاسۋ ورتالىعىنىڭ» باستى ماقساتى –ارازداسقان ەكى جاقتى مامىلەگە اكەلۋ. ورتاق بىتىمگە كەلتىرۋ. بۇل قازىردە ءار ايماقتا،  وبلىس ورتالىقتارىندا قۇرىلعان، ىرگەلى قالالاردا قۇرىلىپ تا جاتىر. مۇنىڭ تيىمدىلىگى وتە ۇلكەن. ويتكەنى  ونسىز دا جۇكتەمەسى كوپ سۋديالار بۇل ءىستى ەندى قارامايدى. سوتقا دەيىن تاتۋلاسسا، ەڭ الدىمەن وزدەرىنە جاقسى. ويتكەنى ءىس سوتقا دەيىن جەتپەي توقتايدى. دەرەكتەرگە سەنسەك، دامىعان ەلدەردە داۋدىڭ 70-90 پايىزى سوتقا جەتپەي، ءوزارا تاتۋلاسۋمەن اياقتالادى. بۇل ورايدا ارازداسۋشى ەكى تاراپقا سوتقا دەيىن قورعاۋشىلار، نوتاريۋستار مەن پسيحولوگتار جانە تاعى باسقا ماماندار كومەك كورسەتەدى. مۇنىڭ ارينە ءتيىمدىلى وتە زور. بۇل  «سوت تورەلىگىنىڭ 7 ءتۇيىنى» قۇجاتىنان باستاۋ العان، تاجىريبەلى ماماندار جۇمىس ىستەيتىن ورتالىقتار. دەمەك، مۇنان شىعاتىن قورىتىندى نە؟ سوت ىزگىلىككە بەت بۇردى. ادامداردىڭ سانا سەزىمى  مەن جاۋاپكەرشىلىگى دە ارتتى. دەمەك، داۋ -دامايدى سوتسىز-اق شەشۋگە بولادى ەكەن.

ارينە سوتقا جۇگىنۋگە  اركىمنىڭ دە زاڭدىق قۇقى بار. ءبىراق ومىردە كەزدەسىپ قالاتىن مىسالى،  اعايىن اراسىنداعى ارازدىقتى سوتقا بارماي-اق رەتتەۋگە بولادى عوي. دەمەك بۇل جەردە بىلىكتى ماماندار جۇمىس ىستەيتىن تاتۋلاسۋ ورتالىقتارىنىڭ ماڭىزى زور.

تاعى ءبىر مىسال، قازىرگى ۋاقىتتا ءار ايماقتا جالاقى ماسەلەسىنە قاتىستى جۇمىس بەرۋشىلەر مەن جۇمىسشىلاردىڭ اراسىندا ەڭبەك داۋى بولىپ جاتادى. مۇنداي جاعدايدا قايتپەك كەرەك؟ ماسەلەنى سوتقا جەتكىزبەي شەشكەن ابزال. ويتكەنى قوردالانعان پروبلەمالار شەشىلەدى. بۇل جەردە ەڭ الدىمەن كاسىپوداقتار فەدەراسياسىنىڭ ءرولى زور. سوت پەن كاسىپوداقتار فەلەراسياسى اراسىندا ەڭبەك داۋلارىن ءتيىمدى تۇردە سوتقا جەتكىزبەي شەشۋ تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويىلعان. ولار ەكى تاراپتى مامىلەگە كەلتىرەدى.. ءسويتىپ، كڭبەك داۋلارىنا وسىلاي نۇكتە قويىلادى. مۇنىڭ بارلىعى دا قازىرگى ۋاقىتتا وركەنيەتتى قوعامداعى سوت سالاسىنىڭ العا وزىق جۇيەدە دامىپ بارا جاتقانىن كورسەتەدى. قازاقستان قوعامى بۇگىندە بۇل وزىق ناتيجەنى ايقىن كورىپ جانە سەزىنۋدە جانە قولدانىپ تا وتىر.

قازىرگى ۋاقىتتا سوت زالى تۇگەلدەي ينتەرنەت جەلىسىنە قوسىلعان.  ەلەكتروندى سوت ءىسىن جۇرگىزۋ دە دامىپ كەلەدى. سوت زالىنا بارماي-اق، بەينەباقىلاۋ مەن ينتەرنەت  ارقىلى سوت پروسەسىنە قاتىسۋعا  نەمەسە تاراپتاردىڭ ساۋالىنا جاۋاپ بەرۋگە بولادى. ءتىپتى ۇيدە، شەتەلدە ءجۇرىپ-اق سوت پروسەسىنە قاتىسۋعا مۇمكىندىك جاسالعان. مۇنىڭ بارلىعى دا كەرەك نارسە. ويتكەنى بۇل «2010- 2020 جىلدارعا ارنالعان قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىمداماسىندا» اتاپ كورسەتىلگەندەي، قولجەتىمدى اقپارات، سوتتىڭ ايقىندىلىعى مەن اشىقتىعىن شىنايى تۇردە كورسەتەدى. ويتكەنى ءبىز قوعام دامىعان ۋاقىتتا وركەنيەت جەتىستىگىنەن كوش كەرى  قالماۋىمىز قاجەت.