1961 جىلى بەرليندە ءبىر تۇندە ءومىر وزگەردى. 1961 جىلى 13 تامىزدا بەرلين قابىرعاسى سوعىلدى. ءبىر تۇندە بەرليندىكتەر عانا ەمەس، بۇكىل نەمىس حالقى ەكى ءبولىندى. مىڭداعان، ميلليونداعان وتباسى ەكى جاقتا قالدى. بەرلين قابىرعاسى نەمىس وتباسىلارىن 28 جىل ءبولىپ تۇردى.
(باتىس بەرلين تۇرعىندارى بالالارىن قالانىڭ شىعىس جاعىندا تۇراتىن اتا-اجەسىنە كورسەتۋدە، 9 مامىر، 1961 جىل. )
ءبىر تۇندە كوشەلەر، مەترو جەلىلەرى، اۆتوبۋستار، ترامۆايلار، كانالدار مەن وزەندەر ءبولىندى. وتباسى مۇشەلەرى، دوستار، عاشىقتار، سىنىپتاستار، جۇمىستاعى ارىپتەستەر جانە باسقالار تاڭ اتقاندا ەكى جاقتا قالعانىن ءبىلدى. كەيبىر جاعدايلاردا شەكارانىڭ ارعى جاعىنداعى اتا-اجەلەرىنە قوناققا بارعان بالالار كەنەتتەن اتا-اناسىنان ايىرىلىپ قالعان.
بەرلين قابىرعاسى كوممۋنيستىك كەڭەس وداعى مەن دەموكراتيالىق باتىس ەلدەرىنىڭ اراسىنداعى قىرعي-قاباق سوعىس پەن تەمىر شەكارانىڭ سيمۆولى بولدى.
1989 جىلى 9 قاراشادا بەرلين قابىرعاسى قۇلاعان كەزدە ونى بۇكىل الەم اتاپ ءوتتى.
(باتىس بەرليندىكتەر 1989 جىلى 11 قاراشادا بەرلين قابىرعاسىنىڭ الدىنا جينالدى. شىعىس گەرمانيا شەكاراشىلارى پوتسدامەر الاڭىنىڭ جانىنداعى قابىرعانى ءبولىپ جاتقاندا ارعى جاعىنان باتىس نەمىستەرىن كوردى.)
ادامزات تاريحى ءۇشىن ساباق بولاتىن بەرلين قابىرعاسىنىڭ تاريحى قالاي بولدى؟
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ سوڭىندا وداقتاس دەرجاۆالار گەرمانيانى جەڭگەن سوڭ، ولار نەمىس ەلىن ءتورت ايماققا ءبولدى. پوتسدام كونفەرەنسياسىندا كەلىسىلگەندەي، گەرمانيانى اقش، ۇلىبريتانيا، فرانسيا جانە كەڭەس وداعى ءبولىپ الىپ باسقاردى.
گەرمانيانىڭ استاناسى بەرليندە دە سولاي بولدى.
الايدا، كەڭەس وداعى مەن باسقا ءۇش وداقتاس دەرجاۆا (اقش، ۇلىبريتانيا، فرانسيا) اراسىنداعى قارىم-قاتىناس تەز ارادا ۋشىعىپ كەتتى.
اراداعى قاتىناس شيەلەنىسكەن سوڭ 1949 جىلى رەسمي باتىس گەرمانيا جانە شىعىس گەرمانيا قۇرىلادى دا، نەمىستەردى رەسمي ەكىگە ءبولۋ پروسەسسى باستالادى.
دەگەنمەن، سوعىستان كەيىنگى قىسقا مەرزىم ىشىندە باتىس گەرمانيا مەن شىعىس گەرمانيانىڭ ءومىر ءسۇرۋ جاعدايلارى مۇلدە باسقاشا بولدى.
باتىس گەرمانيا اقش، ۇلىبريتانيا، فرانسيانىڭ كومەگىمەن جانە قولداۋىمەن كاپيتاليستىك قوعام قۇردى. باتىس گەرمانيادا ەكونوميكانىڭ تەز وسكەنى سونشا، ول "ەكونوميكالىق عاجايىپ" دەگەن اتقا يە بولدى. باتىس گەرمانيادا تۇراتىن ادامدار جاقسى ءومىر سۇرە الدى، گادجەتتەر مەن تۇرمىستىق تەحنيكا ساتىپ الدى جانە قالاعانشا ساياحاتتادى.
شىعىس گەرمانيادا مۇلدە كەرىسىنشە بولدى. كەڭەس وداعى شىعىس نەمىستەردى سوعىستان تۇسكەن ولجا رەتىندە قاراستىردى. ولار شىعىس گەرمانيادان زاۋىت جابدىقتارى مەن باسقا دا قۇندى زاتتاردى ۇرلاپ، كەڭەس وداعىنا جونەلتتى.
شىعىس گەرمانيا كەڭەس وداعىنىڭ تىكەلەي ىقپالىندا بولدى، كوممۋنيستىك قوعام ورنادى. شىعىس گەرمانيانىڭ ەكونوميكاسى ارتتا قالىپ، حالىقتىڭ جەكە باس بوستاندىعى قاتتى شەكتەلدى.
1950 جىلداردىڭ اياعىندا شىعىس بەرليندە تۇراتىن كوپتەگەن ادامدار رەپرەسسيالىق ءومىر جاعدايىنا شىداماي، باتىس بەرلينگە قاشىپ وتە باستادى. سول كەزدەردە ءجۇز مىڭداعان ادام شەكارادان قاشىپ ءوتتى.
باتىس گەرمانياعا تابىستى قاشىپ وتكەن بوسقىندار الدىمەن قويمالارعا ورنالاستىرىلدى، سودان كەيىن باتىس گەرمانياعا قابىلدانىپ وتىردى. قاشىپ كەتكەندەردىڭ كوبى جاس، بىلىكتى ماماندار. 1960 جىلداردىڭ باسىندا شىعىس گەرمانيا جۇمىس كۇشىن دە، حالقىن دا تەز جوعالتتى.
1949 جانە 1961 جىلدار ارالىعىندا شىعىس گەرمانيادان 2،7 ميلليونعا جۋىق ادام قاشىپ وتكەن. بۇل بۇكىل شىعىس گەرمانيا حالقىنىڭ شامامەن 20% قۇرادى. ولاردىڭ دەنى كاسىبي ماماندار، ينجەنەرلەر، تەحنيكتەر، دارىگەرلەر، مۇعالىمدەر، زاڭگەرلەر جانە بىلىكتى جۇمىسشىلار بولدى. ۇكىمەت بۇل جاپپاي كوشۋدى توقتاتۋعا تىرىستى. شىعىس نەمىستەر باتىس بەرلينگە كەتە بەرگەن سوڭ، كەڭەس وداعىنىڭ قولداۋىمەن باتىس بەرليندى باسىپ الۋعا بىرنەشە ارەكەت جاسالدى.
وسى ماسەلەگە بايلانىستى كەڭەس وداعى ءتىپتى اقش-قا يادرولىق قارۋدى قولداناتىنىن ايتىپ سەس كورسەتتى. امەريكا قۇراما شتاتتارى مەن باسقا دا باتىس ەلدەرى باتىس بەرليندى قورعاۋدى مىندەت دەپ شەشتى. بەرليندە كەڭەس وداعى مەن باتىس ەلدەردىڭ تانكتەرى ءۇش كۇن بويى بەتپە-بەت تۇردى. ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءقاۋپى تۋدى.
نەمىستەر باتىسقا قاشا بەرگەن سوڭ، ءوز ازاماتتارىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسقان شىعىس گەرمانيا بىردەڭە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ءبىلدى. 1961 جىلدىڭ كەلەسى ەكى ايىندا 20 000-عا جۋىق ادام باتىسقا قاشتى.
شىعىس پەن باتىس بەرليننىڭ شەكاراسىن قاتايتۋ ءۇشىن بىردەڭە بولۋى مۇمكىن دەگەن قاۋەسەت نەمىستەر اراسىندا تارادى. بەرلين قابىرعاسىنىڭ جىلدامدىعىن دا، ابسوليۋتتىلىگىن دە ەشكىم كۇتكەن جوق. 1961 جىلى 12 تامىزدان 13 تامىزعا قاراعان ءتۇنى ءتۇن ورتاسىندا شىعىس بەرليندە سولداتتار مەن قۇرىلىسشىلار مىنگەن جۇك كولىكتەرى گۇرىلدەپ قالادا كوبەيە ءتۇستى.
بەرليندىكتەر ۇيىقتاپ جاتقاندا، ولار باتىس بەرلينگە كىرەتىن كوشەلەردى بۇزا باستادى. ولار شىعىس پەن باتىس بەرليننىڭ شەكاراسىنا بەتون تىرەكتەردى ورناتۋ ءۇشىن شۇڭقىرلار قازىپ، تىكەنەك سىمداردى بەكىتتى. شىعىس پەن باتىس بەرلين اراسىنداعى تەلەفون سىمدارى دا ءۇزىلىپ، تەمىرجول جەلىلەرى جابىلدى.
بەرليندىكتەر تاڭەرتەڭ ويانعاندا شوشىپ كەتتى. ءبىر كەزدەرى اشىق شەكارا ەندى مۇلدە جابىق. ەندى شىعىس بەرليندىكتەر وپەرا، سپەكتاكل، فۋتبول ويىندارى نەمەسە كەز كەلگەن باسقا ءىس-شارالار ءۇشىن شەكارادان وتە المايدى.
60 000-عا جۋىق جولاۋشى بۇدان بىلاي باتىس بەرلينگە جاقسى جالاقى الاتىن جۇمىسقا بارا المايدى. ەندى جاقىندارىمەن كەزدەسۋ ءۇشىن وتباسىلار، دوستار مەن عاشىقتار شەكارادان وتە المايدى. 12 تامىزعا قاراعان ءتۇنى شەكارانىڭ قاي جاعىندا قونۋعا بارسا، ولار ونداعان جىلدار بويى سول جاقتا قالىپ قويدى.
بەرلين قابىرعاسىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 155 شاقىرىم بولدى. قابىرعانىڭ 28 جىلدىق تاريحىندا ءتورت نەگىزگى وزگەرىس بولدى. ول بەتون تىرەكتەرى بار تىكەندى سىم قورشاۋدان باستالدى.
بىرنەشە كۇننەن كەيىن ياعني 15 تامىزدا بەرىك، سىم قورشاۋلار تۇراقتى قۇرىلىمعا اۋىستىرىلدى: بەتون بلوكتاردان جاسالعان جانە تىكەندى سىممەن جابىلدى.
قابىرعا 1965 جىلى ءۇشىنشى رەت بەرىكتەلە ءتۇستى. ول بولات ارقالىقتارمەن بەكىتىلگەن بەتون قابىرعادان تۇردى. 1975 جىلدان 1980 جىلعا دەيىن سالىنعان بەرلين قابىرعاسىنىڭ ءتورتىنشى نۇسقاسى ەڭ كۇردەلى بولدى. ادام عانا ەمەس، ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ وتۋگە دە تىيىم سالىندى.
شەكارادا يتتەرىن ەرتكەن سولداتتار ءجۇردى. شىعىس نەمىستەر سونىمەن قاتار كولىككە قارسى ترانشەيالاردى، ەلەكتر قورشاۋلارىن، ۇلكەن جارىق جۇيەلەرىن، 302 باقىلاۋ مۇناراسىن، 20 بۋنكەردى، ءتىپتى مينالانعان الاڭداردى ورناتتى.
شىعىس گەرمانيا ۇكىمەتىنىڭ پروپاگانداسى جىلدار بويى "شىعىس گەرمانيا حالقى قابىرعانى قۋانا قارسى الدى" دەپ ايتاتىن ەدى.
بەرلين قابىرعاسى سالىنعان سوڭ دا شىعىس گەرمانيادان باتىس گەرمانياعا قاشاتىندار توقتامادى. ارقانمەن اسىپ، اۆتوبۋسپەن، كولىكتەرمەن سوعىپ نەمەسە جەردەن تۋنەل قازىپ وتكەندەر بولدى، بيىكتەن قۇلاپ ولگەندەر دە، شىعىس گەرمانيا سولداتتارى جاعىنان اتىلىپ ولگەندەر دە وتە كوپ بولدى.
شىعىس گەرمانيا 1960 جىلى قاشىپ كەتۋگە تىرىسقان كەز كەلگەن ادامدى اتىپ تاستاۋ تۋرالى بۇيرىق شىعاردى. ءبىرىنشى جىلدىڭ ىشىندە جيىرما توعىز ادام اتىلعان. بەرلين قابىرعاسى كۇشەيىپ، ۇلعايعان سايىن قاشۋ ارەكەتتەرى مۇقيات جوسپارلاندى.
كەيبىر ادامدار شىعىس بەرليندەگى عيماراتتاردىڭ جەرتولەلەرىنەن، بەرلين قابىرعاسىنىڭ استىنان جانە باتىس بەرلينگە تۋننەل قازدى. تاعى ءبىر توپ اۋا شارىن جاساپ، قابىرعانىڭ ۇستىنەن ۇشىپ ءوتتى.
وكىنىشكە وراي، بارلىق قاشۋ ارەكەتتەرى ءساتتى بولمادى. شىعىس نەمىس گۆاردياسىنىڭ باقىلاۋىنداعى قابىرعاعا جاقىنداعان كەز كەلگەن ادامدى ەسكەرتۋسىز اتۋعا رۇقسات ەتىلگەندىكتەن، كەز كەلگەن قاشۋ جوسپارلارىندا ءارقاشان ءولۋ ءقاۋپى بولدى. بەرلين قابىرعاسىندا شامامەن 239 دەيىن ادام قازا تاپتى دەپ ەسەپتەلەدى.
ءساتسىز قاشۋ وپەراسيالارىنىڭ ەڭ قورقىنىشتى جاعدايلارىنىڭ ءبىرى 1962 جىلى 17 تامىزدا بولدى. سول كۇنى تۇستەن كەيىن 18 جاستاعى ەكى جىگىت قابىرعاعا قاراي جۇگىردى. وعان ءبىرىنشى جەتكەن جىگىت ءساتتى قاشىپ ءوتتى. وكىنىشتىسى، پيتەر فەحتەر دەگەن ەكىنشى نەمىس جىگىتىنىڭ ارەكەتى ولاي بولمادى.
ول قابىرعاعا شىقپاق بولعان كەزدە شەكاراشى وق جاۋدىردى. فەحتەر قابىرعاعا ورمەلەۋدى جالعاستىردى، ءبىراق قابىرعانىڭ توبەسىنە جەتكەندە ءالى قۇرىدى. سودان كەيىن ول قابىرعانىڭ شىعىس گەرمانيا جاعىنا قۇلادى. ەڭ ايانىشتىسى، فەحتەر سول جەردە قالدى. شىعىس نەمىس گۆاردياسى ونى قايتادان اتپادى، كومەككە دە بارمادى.
فەحتەر ءبىر ساعاتقا جۋىق ازاپتانا ايقايلادى. ول قانسىراپ ولگەننەن كەيىن شىعىس نەمىس ساقشىلارى ونىڭ دەنەسىن الىپ كەتتى.
فەحتەر بەرلين قابىرعاسىندا قازا تاپقان 50ء-شى ادام جانە بوستاندىق ءۇشىن كۇرەستىڭ ماڭگىلىك سيمۆولى بولدى.
(1962 جىلعى 17 تامىز. باتىس گەرمانياعا قاشىپ وتپەك بولعاندا اتىلعان پيتەر فەحتەردىڭ دەنەسىن شىعىس نەمىس شەكاراشىلارى الىپ كەتىپ بارادى. فەحتەر اۋرۋحاناعا جەتكىزىلگەنگە دەيىن 50 مينۋت بويى جەردە جاتتى. ول اۋرۋحاناعا جەتكىزىلگەننەن كەيىن كوپ ۇزاماي كوز جۇمدى.)
بەرلين قابىرعاسىنىڭ قۇلاۋى ونىڭ سالىنۋى سياقتى كەنەتتەن بولدى. 20 عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي كوممۋنيستىك كەڭەس وداعى السىرەي باستادى، ءبىراق شىعىس گەرمانيا كوممۋنيستىك جەتەكشىلەرى شىعىس گەرمانياعا تۇبەگەيلى توڭكەرىس ەمەس، قالىپتى وزگەرىس قاجەت دەپ سەندىردى. شىعىس گەرمانيا ازاماتتارى كەلىسپەدى.
ميحايل گورباچيەۆ (1985–1991) كەزىندە كوممۋنيستىك كەڭەس وداعى السىرەدى. 1988 جانە 1989 جىلدارى پولشادا، ۆەنگريادا جانە چەحوسلوۆاكيادا كوممۋنيزم قۇلدىراي باستادى. سول كەزدە باتىس گەرمانياعا قاشقىسى كەلگەن شىعىس نەمىستەر ءۇشىن جاڭا قونىس اۋدارۋ ورىندارى اشىلدى.
شىعىس گەرمانيادا كوممۋنيستىك باسشى ەريح حونەككەردىڭ زورلىق-زومبىلىق ساياساتتارىنا قارسى نارازىلىقتار بولدى. 1989 جىلى قازاندا حونەككەر گورباچيەۆتىڭ قولداۋىنان ايىرىلىپ، وتستاۆكاعا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.
ونىڭ ورنىنا ەگون كرەنس كەلدى، ول زورلىق-زومبىلىق ەلدىڭ پروبلەمالارىن شەشپەيدى دەپ ءبىلدى. كرەنس سونىمەن قاتار شىعىس گەرمانيادان سىرتقا ساياحاتتاۋ شەكتەۋلەرىن الىپ تاستادى.
كەنەتتەن، 1989 جىلى 9 قاراشادا كەشكە شىعىس گەرمانيا ۇكىمەتىنىڭ قىزمەتكەرى گيۋنتەر شابوۆسكيي مالىمدەمەدە جاسادى: "شىعىس گەرمانيادان باتىس گەرمانياعا تۇراقتى قونىس اۋدارۋ بارلىق شەكارالىق باقىلاۋ بەكەتتەرى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلۋى مۇمكىن" دەدى ول.
"شەكارا شىنىمەن اشىلدى ما؟" دەپ ادامدار ەسەڭگىرەپ قالدى. شىعىس نەمىستەر شەكاراعا جاقىنداپ، شەكاراشىلاردىڭ ادامداردى وتكىزىپ جاتقانىن كوردى.
(شىعىس جانە باتىس بەرليندىكتەر 1989 جىلى 10 قاراشادا براندەنبۋرگ قاقپاسى جانىندا بىر-بىرىنە كومەكتەسىپ، قولدارىن سوزۋدا.)
وتە از ۋاقىتتىڭ ىشىندە بەرلين قابىرعاسىنا ەكى جاقتان دا قاراقۇرىم حالىق جينالدى.
كەيبىرەۋلەر بەرلين قابىرعاسىن بالعامەن جانە قاشاۋمەن قيراتا باستادى.
بەرلين قابىرعاسىنىڭ بويىندا ادامدار قۇشاقتاسىپ، ءسۇيىسىپ، ءان ايتىپ، قۋانىپ، جىلاپ جاتتى، جاپپاي مەرەكە بولدى.
بەرلين قابىرعاسى قۇلاعاننان كەيىن شىعىس جانە باتىس گەرمانيا 1990 جىلى 3 قازاندا ءبىرتۇتاس نەمىس مەملەكەتىنە قايتا بىرىكتىرىلدى.
(1989 جىلى 10 قاراشا. شىعىس جانە باتىس بەرليندىكتەر شىعىس بەرلين اۋماعىنداعى باقىلاۋ ستانسياسىنىڭ الدىندا مەرەكەلەدى)
پىكىر قالدىرۋ