تەڭگەنىڭ دوللارعا قاتىستى باعامىنىڭ قۇبىلۋىنا بايلانىستى قوعامدا ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ جاتىر. بۇل تۋرالى قامشى پورتالى ايقىن-اقپاراتقا سىلتەمە جاساي وتىرىپ حابارلايدى.
ساۋدا-ساتتىق قۇرالىنىڭ سان قۇبىلۋى، ارينە، ءبارىمىزدى دە بەي-جاي قالدىرا المايدى. ءبىراق «نەلىكتەن وسىنداي قادامعا باردىق؟» دەگەن ساۋالعا اۋقىمدى تۇردە جاۋاپ ىزدەپ كوردىك پە؟ تارگەتتەۋ، ياعني اقشا اگرەگاتتارىنىڭ ءوسۋ باعدارلارىن بەلگىلەۋ مەملەكەتتىڭ الەمدىك ەكونوميكالىق داعدارىسقا قارسى ساياساتىنىڭ ەڭ ماڭىزدى بولىگى ەكەندىگىن باستى نازاردا ۇستاۋىمىز قاجەت. قازىرگى وتاندىق نارىقتا قالىپتاسىپ وتىرعان جاعدايدى كۇردەلى كەزەڭنىڭ توتەنشە قاۋىپ-قاتەرلەرىنە مەملەكەتتىڭ جاۋابى دەپ ۇققان ءجون. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، تارگەتتەۋ – قورعانىس امالى. ەلىمىز بۇگىندە الەمدىك داعدارىسقا قارسى تۇرۋ امالدارىن بارىنشا قاراستىرىپ باعۋدا.
تارگەتتەۋ – امان الىپ قالاتىن امال دەپ تە قاراستىرۋىمىزعا بولادى. بيىل قاتتى قىسىمنىڭ سالدارى بارلىق دەرلىك دامۋشى ەلدەر ۆاليۋتالارىنا، اتاپ ايتقاندا، برازيالىق پەسودان جۇڭگو يۋانى مەن ءتۇرىك ليراسىنا دەيىن اسەر ەتتى. بۇل كەزدە پوستكەڭەستىك ەلدەر ۆاليۋتالارى دا قۇلدىراۋدى باستان وتكىزىپ جاتتى. مۇنداي جاعدايدا قازاقستاننىڭ دا بۇرىنعى ۆاليۋتا ساياساتىن ساقتاپ قالۋى قوردى ىسىراپ قىلۋ مەن ەكونوميكانى كۇيرەتۋ بولىپ شىعار ەدى.
مەملەكەت اقشا اگرەگاتتارىنىڭ ءوسۋ باعالارىن بەلگىلەۋ ساياساتىن ءساتتى ەنگىزۋ ارقىلى «جاڭا قالىپ» يدەولوگياسىنا يەك ارتادى، حالىقتىڭ باعام قۇبىلۋىنا قاتىستى دۇرلىگۋىنە جول بەرمەيدى.
«جاڭا قالىپ» ءمانىسى: الەم ۇزاقمەرزىمدى تۇراقسىزدىق كەزەڭىنە ەنىپ كەلەدى. ۇلتتىق ۆاليۋتا باعامىنىڭ قۇبىلمالىلىعى – جاھاندىق تۇراقسىزدىقتىڭ شاراسىز كوءرىءنىسى. بۇل – ەشقايدا قاشىپ قۇتىلا المايتىن جاعداي. سوندىقتان تەڭگە قۇبىلمالىلىعىنا بيزنەس سالاسى دا، حالىق تا قالىپتاسۋعا ءتيىس. ۇلتتىق ۆاليۋتا بىردە تومەن، بىردە جوعارى وتە تەز قۇبىلۋى ءمۇمكىن. ءبىز وعان دايىن بولۋعا ءتيىسپىز.
تەڭگە باعامىنىڭ قۇبىلۋى – بۇل ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدىڭ وتە جىلدام تۇردە قۇبىلىپ وتىرعان الەمدىك جاعدايىنا داعدىلانۋ امالى. مۇنداي قادامسىز ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز كۇيرەۋگە ۇشىراۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى، بۇل ارەكەتكە تۇسىنىستىكپەن قاراعان ابزال. جاھاندىق داعدارىستىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، ءوز ەكونوميكامىزدى ساقتاندىرۋ ءۇشىن ۇكىمەت قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرعان جوق. تاياۋدا پارلامەنت ماجىلىسىندە وسى ءماسەلەلەرگە بايلانىستى «اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك كورسەتۋ تۋرالى»، «مىندەتتى الەۋمەتتىك مەديسينالىق ساقتاندىرۋ تۋرالى» زاڭ جوبالارى قارالادى. بۇل زاڭنىڭ بارلىعى دا حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋعا باعىتتالعان.
ۇلتتىق بانك ءتوراعاسى قايرات كەلىمبەتوۆ وسىدان ءبىر اي بۇرىن، باس بانك تەڭگەنى ەركىن اينالىمعا جىبەرەتىندىگىن، قارجى نارىعىنا ارالاسپايتىندىعىن مالىمدەگەن ەدى. ءقازىر تەڭگەنىڭ دوللارعا شاققانداعى قۇنىنىڭ ارزانداپ كەتپەۋى ءۇشىن نارىققا ارالاسىپ، ميلليونداعان قارجىنى جۇمساي باستادى. ءبىز «نە ءۇشىن مۇنداي قادامعا بارىپ وتىرسىزدار؟ تەڭگە ەركىن اينالىمعا ءجىبەءرىلگەن جوق پا ەدى؟» دەگەن ساۋالدى ۇلتتىق بانك ءتوراعاسى قايرات نەماتۇلىنا قويعان ەدىك:
– سوڭعى كۇندەرى الىپساتارلىق ويىن ۋشىعىپ كەتكەندىكتەن، ءبىز نارىققا ارالاسۋعا ءماجبۇر بولدىق. نارىققا مانيپۋلياسيا جاسايتىن ەكى-ۇش ويىنشى بار. قاءزىر سولاردىڭ قاتىسىمەن بولعان وقيعالاردى تالداپ جاتىرمىز، ينتەرۆەنسيا جاساۋعا ءماجبۇر بولدىق. ەندى كۇن سايىن نارىققا قانشا قارجى شىعارعانىمىز تۋرالى اقپاراتتى اشىق جاريالاپ تۇرامىز. تەڭگەنىڭ ەركىن اينالىمعا شىعۋى – ۇلتتىق بانكءتىڭ مۇلدە قاراسىن كورسەتپەي قويۋى دەگەن ءسوز ەمەس، ءبىز بارلىق جاعدايدى مۇقيات قاداعالاپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ نارىققا قاتىسۋ قۇقىعىمىز بار. سوندىقتان كەرەك كەزدە نارىق جۇمىسىنا ارالاسامىز. نارىق قالپىنا كەلمەيىنشە قاتىسا بەرۋىمىزگە تۋرا كەلەدى. ءقازىر جاڭا قارجى نەسيە ساياساتى، جاڭا جۇيەنىڭ تاريحى قالىپتاسىپ جاتقان كەزدە ونى تۇيسىنە بىلگەن ابزال.
جالپى، قارجى نارىعىندا بولىپ جاتقان جاعداي نارىقتىڭ ءالى قالىپتاسپاعاندىعىنان حابار بەرەدى. ەكى ءۇش ويىنشىنىڭ ويىنىن نارىق دەپ ايتۋعا كەلمەيتىن شىعار. ولار تاڭەرتەڭ ۆاليۋتانى ساتىپ الىپ، كەشكە بىر-بىرىنە ساتۋمەن شۇعىلدانادى. سوڭعى ۋاقىتتا وسىنداي جاعداي قالىپتاسىپ وتىر. سوندىقتان مۇنى جاڭا باعامنىڭ كەزەڭى دەپ اتاۋ قيىنداۋ. اقش نەمەسە رەسەيدەگىدەي ۇلكەن نارىق بىزدە جوق. نارىقتىڭ بولۋىنا تەك ۇلتتىق بانك ەمەس، جالپى، بارلىق قارجى جۇيەسى جاۋاپتى. ارنايى ەرەجەلەر، ءارى قاراي قالاي ۇستانۋ كودەكسى پايدا بولىپ، قاجەتتىلىكتى سەزىنۋى ءتيىس. تەڭگەنىڭ ەركىن اينالىمعا وتۋىنە ەندى عانا ءبىر اي بولدى، وزىندىك ەرەجەلەر قالىپتاسىپ جاتىر.
ينفلياسيالىق تارگەتتەۋگە ءوتۋدىڭ العاشقى جىلى حالىق ءۇشىن دە، نارىق ءۇشىن دە وتە كۇيزەلىستى جاعداي بولاتىنى راس. كورءشىلەس ەلدەردىڭ ۆاليۋتالىق نارىعىندا نە بولعانىن وزدەرىڭىز دە كوردىڭىزدەر. سىرتقى ەكونوميكالىق احۋالدىڭ جايى دا بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە، جاڭا ايتقانىمداي، جاڭا ويىن ەرەجەلەرى قالىپتاسىپ جاتىر، سوندىقتان مۇنىڭ ءبارىن باستان وتكىزۋ كەرەك.
ءىلياس يسايەۆ، ەكونوميست:
– ەۋروپا مەملەكەتتەرى ەكىنشى دۇنيەءجۇزىلىك سوعىستان كەيىن دوللاردىڭ قىسىمىمەن، ياعني وسىنداي ديەۆالۆاسيالىق ساياساتپەن كوپ ۋاقىت بويى كۇرەسكەن. بۇل ءوزى الەمدىك تاجىريبەدە بار. ديەۆالۆاسيالىق ساياساتتى جۇرگىزۋ – وتاندىق ونەركاسىپتى، وتاندىق ەكسپورتەرلەردى قولداۋ. تەڭگەنى شەتەل ۆاليۋتاسىنا قاتىستى ديەۆالۆاسيالاۋ نەمەسە قۇنسىزداندىرۋ وبەكتيۆتى جاعدايدان تۋىنداپ وتىر. بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز ءالى دە بولسا ءارتاراپتاندىرىلماعان. ءبىز مۇناي، مەتالل، استىقتان تۇسكەن تۇسىمگە، جالپى ەكسپورتتان تۇسكەن تۇسىمگە كوپ جاعدايدا تاۋەلدى بولدىق. سىرتقا نەگىزىنەن شيكىزاتتى شىعاردىق. شيكىزاتقا ءتاۋەلدى ەكونوميكا بولدىق. ارينە، ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ ءبىر نەمەسە ەكى ونجىلدىقتا بىتەتىن شارۋا ەمەس، وتە كۇردەلى دۇنيە. ءبىز قايتا وڭدەۋ سالاسىن دامىتۋىمىز كەرەك. ەلباسىمىز ماشينا جاساۋ سالاسىنا كوپ كوڭىل ءبولىپ كەلەدى. ماشينا جاساۋ سالاسىن بىزگە ەشكىم قالىپتاستىرىپ بەرمەيدى. بۇل سالادا ءوز كۇشىمىزگە سەندىك. اۋەلى امەريكانىڭ ۇلكەن كومپانياسىمەن بىرىگىپ تەپلوۆوز، سوسىن ۆاگون قۇراستىرۋ قولعا الىندى. مىنە، ماشينا جاساۋ سالاسى ساتىلاپ-ساتىلاپ دامي باستادى. سودان كەءلىپ رەسەي، جاپونيا ماشينالارى قۇراستىرىلا باستادى. سەبەبى، بىرىنشىدەن، كادر كەرەك. ەكىنشىدەن، تەحنيكا-تەحنولوگيا قاجەت. ۇشىنشىدەن، ماشينا جاساۋ سالاسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن جاقسى زاۋىتتار سالۋ كەرەك. ول زاۋىتتاردى زاماناۋي ۇلگىدە، اۆتوماتتاندىرىلعان قوندىرعىلارمەن جابدىقتاۋعا ءتيىسپىز. بۇل ءبىر كۇننىڭ ءىسى ەمەس. ءبىز ماشينا جاساۋ سالاسىنىڭ ىرگەسىن قالاۋ ءۇشىن شيكىزاتتان تۇسكەن ءتۇسىمدى پايدالانا باستادىق. دەگەنمەن، ءبىز ءالى دە بولسا ەكونوميكامىزدى ءارتاراپتاندىرىپ ۇلگەرگەن جوقپىز. وسىدان كەلىپ اقشا ماسساسىنىڭ كوپ بولىگى دوللار بولىپ كەتتى. وتاندىق نارىقتا دوللار تەڭگەمەن قاتار ءجۇردى.ۇلكەن ساۋدا-ساتتىقتاردا دوللار شەشۋشى ءرول اتقاردى. ويتكەنى ۇلكەن ساۋدا-ساتتىقتاردا، ينۆەستيسيادا تەك قانا ءبىزدىڭ قازاقستان ەمەس، بۇكىل الەم سونداي. ىرگەلەس جاتقان الىپ مەملەكەت قىتايدىڭ ءوزى سولاي. تاياۋدا عانا جۇڭگو رەسەيمەن 400 ميلليارد دوللارعا كەلىسىمشارت جاسادى. يۋانمەن نەمەسە رۋبلمەن ەمەس، دوللارمەن جاسادى. دوللار الەمدىك ۆاليۋتا بولعاننان كەيىن «شيەۆرون»، «دجەنەرال ەلەكتريك»، «كوكا كولا»، «مايكراسوفت» سياقتى ترانسۇلتتىق كومپانيالاردىڭ بارلىعى دا دوللارمەن جۇمىس ىستەيدى. بىزگە ينۆەستيسيالار اكەلەتىن، زاۋىت سالاتىن الەمدەگى وتە قۋاتتى كومپانيالار. ولار دا دوللارمەن جۇمىس ىستەيدى. شەتەلدىك ينۆەستورلاردى تارتۋ ءۇشىن ەكونوميكامىز اشىق بولدى. سول سەبەپتى، دوللار ىشكى نارىقتا ەركىن اينالىستا ءجۇردى. مىنە، وسىدان كەلىپ ديەۆالۆاسيا دەگەن ماسەلەگە كەلىپ تىرەلدىك. ءبىز، ءبىءرىنشىدەن، دامۋشى مەملەكەتپىز. ەكىنءشىدەن، نارىعىمىز دا اسا ۇلكەن ەمەس. ءبىزدىڭ، ءبىر جاعىنان دوللارعا ءبىرجولاتا ىرىق بەرۋىمىزگە دە بولمايدى، ەكىنشى جاعىنان بۇل ۆاليۋتادان مۇلدەم باس تارتا المايمىز. سوندىقتان ەكى ساياساتتىڭ اراسىندا تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋ ماقساتىندا ۇلتتىق بانك وسىنداي قادامعا بارىپ وتىر دەپ ويلايمىن. ءبىز جاھاندىق ەكونوميكانىڭ قۇرامداس بولىگىمىز. الەمدە بولىپ جاتقان جاعدايدان سىرت قالا المايمىز. ۇلتتىق اقشا جۇيەءسىن دەمەۋدىڭ، ونى قورعاۋدىڭ بۇكىل الەمدە قالىپتاسقان ادىستەرى وتە كوپ. الداعى ۋاقىتتا ۆاليۋتا ساياساتىندا كوپ ءادىستەر قولدانۋىمىز كەرەك. ءبىز ءبىرجاقتى جولمەن ءجۇرىپ كەتتىك. دوللارعا ەسىك-تەرەزەمىزدى ايقارا اشىپ تاستادىق. ۆاليۋتالىق ليبەراليزاسيالاۋ ساياساتىن ماكروەكونوميكالىق جاعدايىمىزبەن ساناسا وتىرىپ ءجۇرگىزگەن دۇرىس دەپ ويلايمىن. ماكروەكونوميكامىز جاقسارا باستادى ما، جارايدى ۆاليۋتالىق شەكتەۋلەردى الىپ تاستايىق. ماكروەكونوميكالىق جاعدايىمىزعا، ىشكى نارىعىمىزدا ءوزارا ساۋدانىڭ ۇلەس سالماعىنا قاتىستى، ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ دارەجەسىنە، شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ دامۋىنا بايلانىستى ۆاليۋتالىق شەكتەۋلەردى بىردەن الىپ تاستاماي، ۆاليۋتالىق ىرىقتاندىرۋ ساياساتىن اقىرىنداپ، ساقتىقپەن جۇرگىزىپ وتىرعان دۇرىس دەگەن ويدامىن.
پىكىر قالدىرۋ