استانادا ءوتىپ جاتقان قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان ماڭىزدى شارانىڭ ءبىرى «نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە» جالعاستى. بۇل تۋرالى قامشى پورتالى ايقىن-اقپاراتقا سىلتەمە جاساي وتىرىپ حابارلايدى.
«ماڭگىلىك ەل» دەپ اتالعان حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيا ۇزىن سانى 1500-دەن استام ادامنىڭ باسىن قوستى. ولاردىڭ اراسىندا ءازىربايجان، بولگاريا، ۇلىبريتانيا، گەرمانيا، يزرايل، ءۇندىستان، يسپانيا، يتاليا، قىرعىز رەسپۋبليكاسى، جۇڭگو، بەلارۋس، تاجىكستان، رەسەي، اقش، تۇركيا، وزبەكستان، ۋكراينا، فرانسيا، شۆەيساريا سىندى مەملەكەتتەردەن كەلگەن تاريح پەن مەملەكەتتىلىكتىڭ دامۋ پروبلەمالارىن زەرتتەيتىن ءىرى عالىم-زەرتتەۋشىلەر دە بار. سونىمەن بىرگە ق ر پارلامەنتى دەپۋتاتتارى، مەملەكەتتىك ورگاندار باسشىلارى، قازاقستاننىڭ مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى، ديپلوماتيالىق وكىلدىكتەردىڭ باسشىلارى، سۋديالار، وتاندىق ساياسي پارتيالاردىڭ، ۇەۇ-نىڭ، بيزنەس-قوعامداستىقتىڭ، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ وكىلدەرى، مادەنيەت جانە ونەر قايراتكەرلەرى، ب ا ق جەتەكشىلەرى دە وسى جيىندا توبە كورسەتتى. كونفەرەنسيا قاتىسۋشىلارىنا مەملەكەت باسشىسى ارنايى قۇتتىقتاۋ حاتىن جولدادى.
ايتا كەتەيىك، كونفەرەنسيانىڭ اشىلۋ سالتاناتى الدىندا ەلىمىزدىڭ عىلىمي جانە شىعارماشىلىق قاۋىمىنىڭ جەتەكشى وكىلدەرىنەن قۇرالعان دەلەگاسيا قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى – كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ ەسكەرتكىشىنە گۇل شوقتارىن قويدى. دەلەگاسيانى مەملەكەتتىك حاتشى گۇلشارا ءابدىقالىقوۆا باستاپ باردى.
حالىقارالىق كونفەرەنسيانىڭ پلەنارلىق وتىرىسىن دا گۇلشارا ناۋشاقىزى اشىپ، پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ كونفەرەنسيا قاتىسۋشىلارى مەن شەتەلدىك قوناقتارعا ارناعان قۇتتىقتاۋ حاتىن وقىپ بەردى.
«ءبىز وتكەنىمىزدى ماقتان تۇتامىز جانە اتا-بابالارىمىزدىڭ سان عاسىرلىق ارماندارىن اقيقاتقا اينالدىرا وتىرىپ، ولاردىڭ اسىل مۇرالارىن قاستەرلەيمىز»، دەپ باستالعان قۇتتىقتاۋدا «ماڭگىلىك ەل» جالپىۇلتتىق يدەياسى تاريحي سانانىڭ بەرىك ىرگەتاسىنا ارقا سۇيەيتىنى، بۇل قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمنىڭ ماڭىزدى قىرى ەكەنى ايتىلعان. سونىمەن بىرگە قازاقستاندىق تاريحشىلاردىڭ قازاق حاندىعى قۇرىلۋىنىڭ، قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ تاريحي ۇدەرىسىنە، حالقىمىزدىڭ تاريحي جولىنا تەرەڭ تالداۋ جاساپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جالعاستىرا بەرۋى ماڭىزدى ەكەنى اتاپ وتىلگەن.
مەملەكەتتىك حاتشىدان كەيىن ءسوز العان شەتەلدىك عالىمدار قازاق حاندىعى تۋرالى شەتەلدىكتەردىڭ كوزقاراسى تۇرعىسىنان قىزىقتى بايانداما جاسادى.
سولاردىڭ ءبىرى – تاريحشى، فرانسيانىڭ شىعىس تىلدەرى جانە وركەنيەتتەرى ۇلتتىق ينستيتۋتىنىڭ وكىلى كاترين پۋجول قازاق حالقى ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالاتىنداي وتە كەڭ اۋماقتا ورنالاسقانىنا قاراماستان، ءتىل تازالىعىن ساقتاپ، ديالەكتىگە جول بەرمەي كەلە جاتقانىنا ءتانتى ەكەنىن جەتكىزدى.
«قازاقتار – ءتىل تازالىعىن ساقتاعان ەل. بۇل – كوشپەلى ءومىر سالتىن ۇستانۋدىڭ پايداسى دەر ەدىم. قازاق حاندىعى تاريحىن زەرتتەگەندە تاريحي دەرەكتەرمەن قاتار، بۇل ۇلتتىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە دە زەر سالۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندىم. قازاق ۇلتىنىڭ كوپ جىلدار بويى كورشى ەلدەردىڭ كولونياسىندا بولۋى دا انا تىلىنەن اجىراتا الماعان، ارينە، سىرت كوزگە قاراعاندا وتارلاۋشى ەلدىڭ تىلىنە تاۋەلدى سياقتى بولىپ كورىنگەنىمەن، كەيىنگى جاس بۋىننىڭ ول كەمشىلىكتى جويىپ جىبەرەتىنىنە سەنەمىن» دەيدى تاريحشى.
ال يران يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىم، زەرتتەۋلەر جانە تەحنولوگيالار ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى مودجتابا شارياتي نياسار قازاق حاندىعى اتتى حاندىققا اتىن بەرگەن قازاق حالقىنىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىن ۇلى تاريحي ءوڭىردىڭ وكىلدەرى دەپ باعالادى.
– ءبىزدىڭ الدىمىزدا ءبىزدى بايلانىستىراتىن مۇرالاردى جاڭعىرتىپ، ونى حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرۋ مىندەتى تۇر. ءال-فارابي، احمەت ياسساۋي، اباي قۇنانبايەۆ سياقتى تۇلعالار سالىپ بەرگەن داڭعىل جولمەن ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى التىن كوپىرگە اينالاتىن مادەني جانە عىلىمي الاڭدى قالىپتاستىرۋ – بۇگىنگى ءسىز بەن ءبىزدىڭ پارىزىمىز، – دەدى.
پلەنارلىق وتىرىس اياقتالعاننان كەيىن قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى، عالىمدار، تاريحشىلار، ەتنولوگتار، شىعىستانۋشىلار، ءتىل ماماندارى «قازاق حاندىعى جانە ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ «ءماڭگىلىك ەل» يدەياسى»؛ «قازاق حاندىعىنان – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا دەيىن: تىڭ دەرەكتەر، جاڭاشا تۇجىرىمدامالار»؛ «قازاق قۇقىعى مەن بيلەر سوتىنىڭ الەم وركەنيەتىندەگى ورنى» جانە «تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ الەمدىك قوعامداستىقتاعى ورنى» دەپ اتالاتىن ءتورت سەكسياعا ءبولىنگەن وتىرىسقا قاتىستى. 550 جىل بۇرىن كەرەي مەن جانىبەك حاندار قۇرىپ كەتكەن قازاق حاندىعى العاش رەت ءوز اتاۋىندا حالىق ەتنونيمى بەكىتىلدى. قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كوپ عاسىرلىق كۇرەس جولىندا ۇلى جەڭىستەر مەن اۋىر جەڭىلىستەر بولدى. سەكسيالىق وتىرىستاردا وسىناۋ تاريحي وقيعالاردىڭ باعاسىن بەرەتىن باياندامالار وقىلدى.
ءبىز سوزگە تارتقان تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ۇعا مۇشە-كوررەسپوندەنتى مامبەت قويگەلدى قازاق حاندىعىنىڭ ارقاسىندا قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتشىلدىك ساناسى قالىپتاسقانىن ايتادى.
– 15 عاسىردا ومىرگە كەلگەن قازاق حاندىعى قازاق تاريحىندا ەرەكشە ورىن الادى. 14-15 عاسىردا قالىپتاسقان قازاق حالقى ۇلت رەتىندە جاڭادان قۇرىلعان مەملەكەتكە ءوزىنىڭ اتىن بەردى، ول مەملەكەت «قازاق حاندىعى» دەپ اتالدى. بۇل كەزەڭنىڭ ءبىز ءۇشىن ماڭىزى ەرەكشە، ويتكەنى قازاق حاندىعىنىڭ ارقاسىندا قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتشىلدىك ساناسى قالىپتاستى. «اقتابان شۇبىرىندى» زامانىندا قازاقتىڭ ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتپەۋىنىڭ بىردەن-بىر سەبەبى – قازاق حاندىعىنىڭ ارقاسىندا قالىپتاسقان مەملەكەتتىك سانادا جاتىر. بۇل سانا ءبىزدى ۇلت رەتىندە امان الىپ قالدى. قازاق حاندىعى – قازاق مەملەكەتتىلىگى دەگەن ءسوز. قازاق مەملەكەتتىگى ءۇشىن كۇرەس 15 عاسىردان كەيىن دە ءجۇءرىپ جاتتى. يساتاي تايمانوۆتىڭ، كەنەسارىنىڭ كۇرەسى 20 عاسىردا دا جالعاسىن تاپتى. بۇل جەردە ءبىز الاش قوزعالىسىن ەستە ۇستاۋىمىز كەرەك، وسى وقيعالاردىڭ بارلىعى دا قازاق مەملەكەتتىلىگى ءۇشىن كۇرەس ەدى. سوندىقتان ءبىز تاريحىمىزدا قازاق حاندىعىن اتاي وتىرىپ، تاريحي ساباقتاستىقتى كورەمىز، بۇل داتا – ءبىز ءۇشىن سونىسىمەن ماڭىزدى، – دەيدى تاريحشى.
ل.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، ق ر ۇعا اكادەميگى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ەرلان سىدىقوۆ كونفەرەنسيادا كوتەرىلەتىن ماسەلە اتاۋى بولاشاقتاعى زەرتتەۋلەر نىسانىنا اينالادى دەپ سانايدى.
– مەملەكەتتىگىمىزدىڭ تاريحىن زەرتتەۋءدىڭ نەگىزگى باعىتتارى ءالى الدا تۇر دەپ ويلايمىن. بۇگىن تاۋەلسىزدىك سارايىندا وتكەن سالتاناتتى جيىندا ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ تاريحشىلاردىڭ جولىندا ءالى كوپتەگەن زەرتتەۋ جۇمىستارى تۇرعانىن، ءبىزدىڭ قايدان شىققانىمىزدى، كىم ەكەنىمىزدى، ۇلى دالانى قالاي مەڭگەردىك، ءبىز قالاي ۇلى دالا مۇراگەرى اتاندىق – وسىنىڭ ءبارىن تەرەڭ زەرتتەۋدى جۇكتەدى. ولاي بولسا، ءبۇگىنگى كونفەرەنسيادا ايتىلاتىن اڭگىمەلەر بولاشاقتاعى ۇلكەن زەرتتەۋلەرگە ويتۇرتكى بولتىنى ءسوزسىز. ۇلى دالانىڭ يەسى – ءبىز – قازاقتارمىز. ويتكەنى بۇل دالادا ادامزات پايدا بولعاننان بەرى اتا-بابامىز مەكەندەپ كەلە جاتىر، ءبىزدىڭ ەرەكشەلىگىمىز سول، ءبىز بۇل دالاعا سىرتتان كەلگەن حالىق ەمەسپىز. باسقالار كەلدى، ءبىزبەن بىرگە مەكەندەدى، بارىنە ورىن تابىلدى، بەرەكە-بىرلىكپەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز، ال بۇل دالانىڭ يەسى – جەرگىلىكتى حالىق – بۇگىنگى قازاقتار، – دەيدى ە.سىدىقوۆ.
قازاق حاندىعىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەرمەن ءالى دە تابىسا بەرەتىن سەكىلدىمىز. سەبەبى حاندىق تۇسىنداعى ديپلوماتيالىق قاتىناستاردىڭ قانات جايعانى سونداي، 550 جىل بۇرىنعى ديپلوماتيالىق قاتىناستاردى دالەلدەيتىن قۇجاتتار بىزدەن الىستا جاتقان ەلدەردىڭ مۇراعاتىنان دا تابىلىپ جاتىر. سونىڭ بارلىعى قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەت رەتىندە عاسىرلارعا سوزىلعان وزىق ءداستۇرى بولعانىن كورسەتسە كەرەك.
– بۇگىنگى مەرەكە – تاريحي، ساياسي وقيعا دەۋگە بولادى، ويتكەنى بۇل قازاق حاندىعى تاريحىنىڭ، قازاق جەرىندە مەملەكەتتىلىكتىڭ عاسىرلارعا سوزىلعان ءداستۇرى بولعاندىعىن كورسەتەتىن شارا. ەلباسىنىڭ: «قازاق تاريحىندا ۇيالاتىن ەشتەڭە جوق» دەگەن جاقسى ءبىر ءسوزى بار. شىنىندا، 300 جىلعا سوزىلعان قازاق حاندىعى تاريحى ءبىزدىڭ ماقتاناتىن كەزەڭىمىز دەۋگە بولادى. ويتكەنى قازاق حاندىعى قۇرىلعان سوڭ، بيلىك باسىنداعى حاندار كورشىلەس ەلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ دارەجەدە ديپلوماتيالىق قاتىناستا بولدى. مىسالى، ورىس دەرەكتەرىندە قازاق حاندىعىن مەملەكەت رەتىندە مويىنداپ، «وردا، گوسۋدارستۆا» دەپ كورسەتەدى، پارسى دەرەكتەرىندە «ءداۋلىتى قازاق»، ياعني «قازاق مەملەكەتى» دەپ كورسەتەدى. وسىنداي مازمۇنداعى ديپلوماتيالىق قاتىناستاردى ايعاقتايتىن قۇجاتتار شەتەلءدىڭ ارحيۆتەرىندە ساقتالعان، – دەيدى شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى نۇرلان اتىعايەۆ. ونىڭ ايتۋىنشا، تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ەكى جىلدان بەرى شەتەل مۇراعاتتارىنا جۇرگىزگەن ەكسپەديسيالىق زەرتتەۋلەر بارىسىندا تاريحي قۇجاتتاردىڭ باي مۇراسىنا كەزىككەن. سوندىقتان ءوتىپ جاتقان كونفەرەنسيا قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىن جاڭا قىرىنان تانۋعا مۇمكىندىك تۋعىزادى. ول ءۇشىن وسىنداي عالىمدار مەن تاريحشىلاردىڭ باسىن قوسار مازمۇندى شارالار ءجيى وتكىزىلۋى كەرەك. بۇل تۋرالى كونفەرەنسيا قاتىسۋشىلارىنىڭ جيىن سوڭىندا قابىلداعان قارارىندا دا ايتىلىپتى. وندا «ارىپتەستەردى ۇلتتىق تاريحتىڭ نىشاندارى مەن بەينەسىن كوپشىلىككە تاراتۋ ءۇشىن ۇنەمى عىلىمي-زەرتتەۋ، ءبىلىم جانە اعارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن، كىتاپ باسپاسىن، عىلىمي كونفەرەنسيالار مەن فورۋمداردى قولدانۋدى شاقىرامىز. حالىقارالىق عىلىمي قاۋىمداستىق وكىلدەرىنە بارلىق مۇمكىن بولاتىن قۇرالدار ارقىلى مادەني-گۋمانيتارلى قاۋىمداستىق، وركەنيەت ديالوگىن ءارى قاراي دامىتۋ مەن نىعايتۋدى سۇرايمىز» دەلىنگەن.
"قامشى" سىلتەيدى
پىكىر قالدىرۋ