قازاقستاندا كىلەم شىعارۋعا كىرىسكەن تۇركيالىق كومپانيا ەلىمىزدە قالى كىلەمگە ارنالعان جەلىم ءوندىرىسىن دە جولعا قويماق بولعان ەكەن، ءبىراق ارنايى ەكونوميكالىق ايماق ونىڭ بەتىنەن قاعىپتى. بۇل تۋرالى قامشى پورتالى ايقىن-اقپاراتقا سىلتەمە جاساي وتىرىپ حابارلايدى.

ونسىز دا ءاربىر ينۆەستوردىڭ باسى التىنعا تەڭەسىپ جاتقان قازىرگى ەكونوميكالىق كۇيزەلىس ۋاقىتىندا مۇنداي سوراقىلىقتارعا جول بەرمەۋ ءۇشىن مەملەكەت قولدانىستاعى سالالىق زاڭنامانى وزگەرتۋگە كىرىستى. 

ايحان ءشارىپ

قابيبوللا جاقىپوۆتىڭ ءتورا­عالىعىمەن وتكەن ءماجىلىستىڭ كەشەگى جالپى وتىرىسىندا «كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرگە ارنايى ەكونوميكالىق ايماق­تاردى جەتىلدىرۋ ماسەلەلەرى بويىن­شا وزگەرىستەر مەن تولىق­تىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭى ءبىرىنشى وقىلىمدا ماقۇلداندى. 
بۇل جوبانىڭ نەندەي جاڭا­لىقتار اكەلەتىنىن ينۆەستيسيالار جانە دامۋ ءمينيسترى اسەت يسە­كەشيەۆ باياندادى.
– ەلىمىزدە ءقازىر 10 ارنايى ەكو­نوميكالىق ايماق (اەا) بار، – دەپ حابارلادى مينيستر. – يندۋستريالاندىرۋ باعدارلاما­سىنىڭ العاشقى بەسجىلدىعى كەزىندە ولاردىڭ ينفراقۇرىلىمى تولىق جاسالدى. بۇگىندە بۇلاردا 130 جوبا ىسكە قوسىلعان. تاعى 90-ى بەلسەندى جۇزەگە اسىرىلۋ ساتى­سىندا.
ءمينيستردىڭ مالىمەتىنشە، كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسى ايماقتار­دىڭ ينفراقۇرىلىمىنا بيۋد­جەتتەن جانە ۇلتتىق قوردان 261 ميلليارد تەڭگە شىعىندالدى. ال قۇيىلعان ينۆەستيسيا كولەمى 375 ميلليارد تەڭگەگە جەتتى. مۇنىڭ سىرتىندا 2 تريلليون تەڭگەدەن استام جەكە ينۆەستيسيا سالى­ناتىن جوبالار 2019 جىلعا دەيىن ىسكە اسىرىلادى. بۇگىنگى اەا-لارداعى ءوندىرىس 816 ميلليارد تەڭگەنىڭ ءونىمىن بەرۋدە. 
قارالىپ وتىرعان جاڭا زاڭ اەا-لاردىڭ باسقارۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋدى، ينۆەستيسيالىق احۋا­لىن جاقسارتۋدى كوزدەيدى. ونى ازىرلەۋ تۋرالى ەلباسى تاپسىرما جۇكتەگەن كورىنەدى.
زاڭ جوباسى كەلەسىدەي تۇعىرلى وزگەرىستەرگە جول اشادى: ءبىرىنشى­دەن، باسىمدىقتى قىزمەت تۇرلەرىن انىقتاۋ پروسەدۋرالارى وڭتاي­لان­دىرىلادى. قازىرگى ۋاقىتتا ەگەر قانداي دا ءبىر قىزمەت ءتۇرى باسىمدىقتى سالالار تىزىمىندە بولماي شىقسا، ىقتيمال ينۆەس­توردىڭ سول سالاداعى جوباسى اەا-عا جىبەرىلمەيدى. 
– ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. «وڭ­تۇستىك» اەا-سىندا قازاق-تۇرىك كومپانياسى كىلەم شىعارادى. ولار وسى وندىرىسكە قاجەتتى ءبىر­نەشە زاتتى سىرتتان يمپورتتايدى. سونىڭ ىشىندە كىلەمگە ارنالعان كلەي-جەلىم بار. ونى كومپانيا ءوز بەتىمەن قازاقستاندا، ايماق اۋماعىندا وندىرگىسى كەلگەن. ءبىراق سول اەا قىزمەت تۇرلەرىنىڭ ءىشىن­دە ونداي ءوندىرىس قاراستىرىل­ماپتى. ناتيجەسىندە، مۇنداي جو­­بالارعا تىيىم سالىنادى، – دەدى اسەت ورەنتاي ۇلى. 
قولدانىستاعى ءتارتىپ بويىن­شا قىزمەت تۇرلەرىن كەڭەيتۋ ءۇشىن پرەزيدەنت جارلىقتارىنا، ۇكى­مەت قاۋلىلارىنا، سالىق كو­دەكسىنە تۇزەتۋلەر ەنگىزىلۋگە ءتيىس، تيىسىنشە، بۇل ۇدەرىس ورتاشا ەسەپپەن 2-2،5 جىلعا سوزىلادى. «ارينە، بۇل الەۋەتتى ينۆەستوردى ويىنان اينىتادى. وسىعان وراي جاڭا زاڭ جوباسى شەشىم قابىل­داۋدى ۇكىمەت دەڭگەيىنە اۋىس­تىر­عالى وتىر. ءسويتىپ، باسىمدىقتى قىزمەت تۇرلەرىن انىقتاۋ پروسە­دۋراسىنىڭ مەرزىمى 1-3 ايعا دەيىن كەميدى. بۇل ناقتى ءبىر اەا-نى جاڭا قىزمەت تۇرىنە تەز بەيىمدەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى» دەدى مينيستر.
جوباداعى ەكىنشى كونسەپ­تۋالدى جاڭالىق – ينۆەستيسيالار جانە دامۋ مينيسترلىگى بازاسىندا «ءبىرىڭعاي ۇيلەستىرۋ ورتالىعى» قۇرىلادى. بۇرىندارى جاڭا جوبالاردى اەا-لارعا اكىمدىكتەر جولدايتىن. كەيىن زاڭناما ءوز­گەرىپ، بۇل ءىستى مينيسترلىك ۇيلەس­تىرە باستادى. ءبىراق ەندى «ءبىرىڭعاي ستاندارتتاردى ەندىرۋ ءۇشىن مەي­لىنشە دالىرەك ۇيلەستىرۋ قاجەت» كورىنەدى. 
تۇڭلىگىن جاڭادان تۇرەتىن ورتا­لىق مەملەكەتتىك اكسيالار پاكەتىن سەنىمدى باسقارۋمەن اي­نالىسادى. بۇگىندە مەملەكەت ەكونوميكادان كەتۋگە، بيزنەسكە كوپ ارالاسپاۋعا تىرىسۋدا. وسى ماقساتتا «جەكەشەلەندىرۋدىڭ ەكىنشى تولقىنى» جۇرگىزىلىپ، مەماك­تيۆتەر جەكەنىڭ قولىنا تاپسىرىلىپ جاتىر. تيىسىنشە، «ءبىرىڭعاي ۇيلەستىرۋ ورتالىعى» دا مەملەكەتتىڭ يەلىگىندە قالاتىن 26-49 پايىز ارالىعىنداعى اك­سيا­لار توپتاماسىنا يەلىك ەتپەك.
– ءبىز قازىرگى ۋاقىتتا حالىقارا­لىق ارىپتەستەردى تارتۋعا كىرىسىپ كەتتىك، – دەپ ءمالىم ەتتى ينۆەستي­سيالار جانە دامۋ ءمينيسترى. – اتاپ ايتقاندا، «قورعاس – شىعىس قاقپا» اەا-سىن باسقارۋعا بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىنىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ءىرى پورتتىق وپەراتورى DP World (Dubai Port World) تارتىلدى. اتىراۋداعى مۇناي-حيميا پاركىنە سينگاپۋر­لىق كومپانيا كەلدى. «وڭتۇستىك» اەا-عا تۇرىكتەر كىردى. ەلباسىنىڭ تاياۋداعى جۇڭگو حالىق رەسپۋب­ليكاسىنا ساپارىنىڭ ناتيجە­سىندە جامبىل وبلىسىنداعى «تاراز» حيميالىق پاركىن باس­قارۋعا قىتايلىق ءىرى حيميا كوم­پانياسىنىڭ كىرەتىنى تۋرالى كەلىسىم بەكىتىلدى. بۇل جۇمىس جال­عاسىن تابادى. 
ۇشىنشىدەن، جاڭا زاڭعا سايكەس شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ جەردى پايدالانۋ مەرزىمى وسەدى. 
– ءبىز كوكتەمدە بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىندە بولدىق جانە ولارداعى اەا-لاردىڭ جۇمىس تاجىريبەسىمەن تانىستىق، – دەدى مينيسترگە قايىرىلعان دەپۋتات تۇرسىنبەك ءومىرزاقوۆ. –ءبىز ولار­دان قازاقستاندىق اەا-لاردىڭ نەگە ءتيىمسىز جۇمىس جاسايتىنىن سۇراپ ەدىك، بۇل ەلدەگى ەڭ كونە جانە ەڭ ءىرى «دجەبەل الي» اەا-سىنىڭ باسشىسى ايتتى: «قازاق­ستاننىڭ مۇنداي ايماقتارى شەك­تەن تىس بيۋروكراتيالان­دىرىلعان. ءبىز باسقارۋعا نيەت تانىتقانبىز جانە ءبىر جارىم جىلدان بەرى كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋدەمىز. ناتيجە شىعار ەمەس» دەدى. 
قالاۋلى ۇلگى رەتىندە ارابتىڭ وسى ايماعىندا كومپانيانى تىركەۋ 24 ساعاتتا جۇزەگە اسىرى­لاتىنىن جەتكىزدى.
– «دجەبەل الي» باسشىسىمەن ءبىز بىرنەشە رەت كەزدەستىك، ءتاجىري­بەسىن زەردەلەدىك، – دەدى مينيستر ءا.يسەكەشيەۆ. – ولار شىنىندا كوپ جەتىستىككە قول جەتكىزدى: تەز تىركەيدى، قۇرىلىس بويىنشا الەم­دىك ستاندارت ەنگىزىلگەن، اعىل­شىن سوتىنا ۇلىقسات ەتىلگەن. «دجەبەل الي» «سارىارقا» جانە «اقتاۋ» اەا-لارىن باسقارۋعا الماققا نيەتتەندى، الايدا داعدا­رىسقا بايلانىستى بۇل جوسپار­لارىن كەيىنگە قالدىردى. راس، باسقارۋ سالاسىندا بيۋروكرا­تيالىق كەدەرگىلەر ساقتالۋدا. مىنا زاڭ سونى ءبىراز جۇمسارتۋعا ءتيىس. 
ءمينيستردىڭ ايتۋىنشا، «دجەبەل الي» مىسالى، ينۆەس­تورلاردى اكەلگىسى كەلگەن، الايدا ولاردىڭ اينالىساتىن ءىسى، ءوندىرىسى باسىم­دىقتار تىزىمىنە كىرمەيتىن بولىپ شىعىپتى. دەمەك، جەڭىل­دىكتەر جاسالمايدى. 
ءماجىلىس دەپۋتاتى نۇرتاي سا­بيليانوۆ زاڭ جوباسىنداعى ءبىر تالاپقا قارسىلىعىن ءبىلدىردى: 
– بۇل زاڭ مەملەكەت قارجى­سىنا سالىنعان ينفراقۇرىلىمدى «Kaznext invest» دەگەن كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن باسقارۋشى كومپانيانىڭ جارعىلىق قورىنا بەرۋدى كوزدەيدى. قازاقستانداعى 9 اەا-داعى ينفراقۇرىلىم نى­ساندارىن سالۋعا سوڭعى 12 جىلدا عانا 238 ميلليارد ەل قارجىسى شىعىندالعان! ەندى وسى 238 ميللياردتىق ينفراقۇ­رى­لىمدى ەشكىمگە بەلگىسىز «كازنەكست ينۆەستكە» بەرگەلى وتىرمىز. بۇعان كەلىسپەي، جارعىلىق كاپي­تالعا بەرۋدى توقتاتۋ تۋرالى ۇسى­نىس جىبەرسەك، ۇكىمەت وعان تەرىس قورىتىندى الىپ كەلىپتى. مەن بۇعان قارسىمىن! 
ءماجىلىس دەپۋتاتى اەا-لار­دىڭ ەل بيۋدجەتىنىڭ قارجىسىنا تۇرعىزىلعان ينفراقۇرىلىمىن جارعىلىق قورعا كوشىرمەي، تەك سەنىمدى باسقارۋعا نەمەسە جالعا بەرۋدى ۇسىنادى. «ەگەر «قازنەكست» كەرەمەت جۇمىس جاساپ، باسقارۋدا تابىسقا جەتىپ جاتسا، وعان وسى وبەكتىلەردى قارىزعا بەرۋگە بو­لادى. سوندا ول اياعىن اڭداپ با­سادى. ال ەگەر جارعىلىق كاپي­تالىنا – قورجىنىنا سالىپ بەر­سەك، ءوز مەنشىگىندەي قابىلداپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى. ۇكىمەت تە كەلىسە سالادى. ويتكەنى ءبارى دە بيزنەستىڭ اينالاسىندا جۇرگەن ازاماتتار، جاسىراتىنى جوق، ءبى­لەمىز. بۇل جەردە ۇلكەن مەملە­كەتتىك ماسەلە، ۇلتتىق مۇددە تۇر! «قورعاس»، «تاراز»، «اقتاۋ»، «استانا – جاڭا قالا» نىساندارى، ۇلكەن قارجىلار كىم كورىنگەننىڭ قانجىعاسىندا كەتپەسىن!» دەگەن دەپۋتات ەكىنشى وقىلىمعا ازىرلەۋ بارىسىندا ءتيىستى ۇسىنىسىن ەن­گىزەتىنىن مالىمدەدى.