بيىلعى «نوبەل» سىيلىعى لاۋرەاتتارىن جاريالاۋ الدىڭعى جىلدارعا قاراعاندا الدەقايدا تىنىش ءوتتى. وعان سەبەپ – الەمدىك ساياسي شيەلەنىستەر، ەكى ۇشتى داۋ-دامايلار جانە اسكەري قاقتىعىستاردىڭ بەلەڭ الۋى. ەندەشە، جىلدىڭ ەڭ ەرەك مانگە يە وقيعاسى ءبىزدىڭ تاراپتان دا نازارسىز قالماسىن. «قامشى» پورتالى اتالمىش سىيلىققا بايلانىستى جۋرناليستىك زەرتتەۋ جاسادى.

ەڭ اۋەلى، نوبەلدىك سىيلىقتىڭ تاريحىنا ءمان بەرەلىك. ايگىلى شۆەدتىك ينجەنەر-حيميك، ونەرتاپقىش جانە كاسىپكەر بولعان الفرەد نوبەل ءوز ۇرپاعىنىڭ ەسىندە ءديناميتتى ويلاپ تاپقان «ۇلى ادام» بولىپ قالعىسى كەلمەدى. ونىڭ ۇستىنە، مولىنان جينالعان بايلىعىن تۋىستارىنا قالدىرعىسى جوق بولعان ەكەن. ناتيجەسىندە، ول جىل سايىن ماراپاتتالاتىن سىيلىق بەكىتىپ، وعان ءوز اتىن بەرۋدى بۇيىرادى.

نوبەل بۇكىل عىلىمي قوعامدى باقىتتى ەتۋدى ەمەس، جيعانىن يگى ىسكە جۇمساۋدى ءجون كوردى، سوندىقتان، بالكىم، نوميناسيالار ءتىزىمى دە قىسقا بولدى. فيزيكا، حيميا، فيزيولوگيا جانە مەديسينا، ادەبيەت، بەيبىتشىلىك ورناتۋ ءۇشىن كۇرەس دەگەن بەس سالا نوبەلدىڭ سىيلىققا لايىق دەپ تاپقان سالالارى بولاتىن. كەيىنىرەك، 1969 جىلى شۆەسيا بانكى بۇل ءتىزىم قاتارىنا ەكونوميكا سالاسىن قوستى.

ال، سىيلىقتىڭ قۇنىنا كەلەتىن بولساق، ول جىل سايىن وزگەرىپ تۇرادى، ءبىراق قاشاندا قوماقتى سومانى قۇرايدى. ماسەلەن، كۇنى بۇگىندە نوبەلدىك سىيلىق لاۋرەاتى شامامەن 1،1 ملن اقش دوللارىنا يە بولادى. بۇل، ءوز كەزەگىندە، نوبەلدىك قوردىڭ وسىدان ءۇش جىل بۇرىن 300 مىڭ دوللارعا قىسقارتقان سوماسى. مۇنداي قادامىن قور «باس ماقسات ونەرتاپقىشتىڭ قالدىرعان اقشاسىن عالىمدار اراسىندا تەزىرەك ءبولىپ تاستاۋ ەمەس، كەرىسىنشە، سىيلىقتىڭ شەكسىز ۇيىمداستىرىلۋىنا تۇرتكى بولۋ» دەپ تۇسىندىرگەن بولاتىن.

قازاننىڭ 5-نەن باستاپ، 12-نە دەيىن جالعاساتۇعىن جەڭىمپازداردى جاريالاۋ ناۋقانى نوبەلدىك شارانىڭ ەڭ قىزىقتى بولىگى. ازىرگە بەس نوميناسيا يەگەرلەرىنىڭ اتتارى بەلىگىلى بولىپ وتىر. ولار: فيزيكا سالاسى بويىنشا سالماعى جوق نەيترينو بولشەگىنىڭ وزگەرۋ پروسەسىن ويلاپ تاپقان جاپوندىق تاكااكي كادزيتا مەن كانادالىق ارتۋر ماكدونالد، حيميا سالاسى بويىنشا دنك جاسۋشالارىنىڭ قالپىنا كەلتىرىلۋىن تاراتىپ، ءتۇسىندىرىپ بەرگەن ءۇش بىردەي عالىم – شۆەدتىك توماس ليندال، امەريكاندىق پول مودريچ جانە تۇركيالىق ازيز سانكار، فيزيولوگيا جانە مەديسينا سالاسى بويىنشا پارازيتتەرمەن كۇرەس جۇرگىزگەن يرلاندىق ۋيليام كەمپبەلل، جاپوندىق ساتوشي ومۋرا جانە قىتايلىق يۋيۋ تۋ، ال ادەبيەت سالاسىندا «سوعىستا ايەل كەلبەتى بولمايدى» اتتى كىتابىمەن بەلورۋسسيالىق سۆەتلانا الەكسييەۆيچ جانە بۇگىن، جۇما كۇنى بەيبىتشىلىك سالاسىندا جاسميندىك ريەۆوليۋسيادان كەيىن دەموكراتيا قۇرۋعا اتسالىسقانى ءۇشىن تۋنيستىك ۇلتتىق ديالوگتىق كۆارتەت ماراپاتقا لايىق دەپ تابىلدى. ال، 12-قازان كۇنى ەكونوميكا سالاسىنداعى سىيلىق يەگەرى بەلگىلى بولماق. جەڭىمپازدار اتالمىش سىيلىقپەن الفرەد نوبەلدىڭ قايتىس بولعان كۇنى 10-جەلتوقساندا ستوكگولمدىك فيلارمونيادا ماراپاتتالاتىن بولادى.

جالپى نوبەلدىك سىيلىقتىڭ جاقسى-جامانى جوق، ءبىراق التى سالانىڭ ىشىندە ەڭ بيىك بەدەلگە يە «بەيبىتشىلىكتى نىعايتقانى ءۇشىن» نوميناسياسىمەن بەرىلەتىن سىيلىق سانالادى. ونىڭ ۇستىنە، حيميا نەمەسە فيزيكا سالالارى بويىنشا سول عىلىمداعى جەتىستىكتەر عانا ەسكەرىلسە، بەيبىتشىلىكتى نىعايتۋعا بايلانىستى نوميناسياعا كەز كەلگەن سالانى سايكەستەندىرۋگە بولادى. سونىمەن قاتار، بۇدان وزگە سالالاردىڭ نومينانتتارىن نوبەلدىك كوميتەتپەن سۇراتىلعان ازاماتتار ۇسىنسا، «بەيبىتشىلىكتى نىعايتقانى ءۇشىن» سىيلىعى مۇنداي شارتتارمەن شەكتەلمەگەن.

بالكىم، سوندىقتان بولار، بۇل سىيلىققا تالاسۋشىلار قاتارى جىل سايىن كوبەيىپ كەلەدى. اسىرەسە، اقش-تىڭ 26-شى پرەزيدەنتى تەودور رۋزۆەلتتىڭ ىزىمەن سىيلىققا يە بولعىسى بار كوشباسشىلاردى ايتپاي كەتۋگە بولماس. ماسەلەن، 2009 جىلى تەك اقش-تىڭ عانا ەمەس، بۇكىل الەمدىك مۇددەنى ويلاۋعا، ءبىرجاقتى سىرتقى ساياساتتان باس تارتۋعا ۋادە بەرگەن امەريكاندىق پرەزيدەنت باراك وبامانىڭ يراكتاعى قاقتىعىستى اياقتاپ، ول مەملەكەتتەن اسكەرىن الىپ شىققان قادامى  وسى ماراپاتقا لايىق دەپ تابىلعان بولاتىن.

بيىلعى «بەيبىتشىلىكتى نىعايتقانى ءۇشىن» سىيلىعىنىڭ فاۆوريت-نومينانتتارى قاتارىندا گەرمانيا كانسلەرى انگەلا مەركەل، كولۋمبيا پرەزيدەنتى حۋان مانۋەل سانتوس جانە اقش-تىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك اگەنتتىگىنىڭ بۇرىنعى قىزمەتكەرى ەدۆارد سنوۋدەن بولعانى بەلگىلى. سونىمەن قاتار، اتالمىش سىيلىققا رف پرەزيدەنتى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ كانديداتۋراسىن ۇسىنعاندار دا بار. ۇسىنۋدىڭ سەبەبىن  «حالىقارالىق تەرروريزممەن كۇرەسى» دەپ تاراتىپ جازعاندار دا از بولمادى. دەگەنمەن، ارتىق قىلامىن دەپ تىرتىق ەتكەن رەسەيلىك باسشىمەن سالىستىرعاندا حالقىن سوعىستان الشاق، الاۋىزدىقتان ءارى ۇستاعان ءبىزدىڭ ەلباسىنىڭ كانديداتۋراسىن ۇسىنۋ الدەقايدا وبەكتيۆتى دەپ ەسەپتەۋگە نەگىز بار.

ءسوز سوڭىندا، نوبەل سىيلىعىن العان وتانداسىمىز جايلى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلمەس، 2005 جىلى حيميانىڭ اتوم ەنەرگەتيكا سالاسى بويىنشا ماگاتە ۇيىمى ماراپاتتالعان بولاتىن. ونداعى 11 ادامنىڭ قاتارىندا جالعىز قازاق بولدى. ەسىمى – دوستاي رامانقۇلوۆ. ۇجىم ديرەكتورى مۇحاممەد ال-بارادەي 1،3 ملن اقش دوللارىن قۇرايتىن سومانىڭ وزىنە تيەسىلى  50 پايىزىن مىسىردىڭ جەتىم بالالار ۇيىنە جولداسا، قالعان 50 پايىزدى لاۋرەاتتار تولىعىمەن ىسىك اۋرۋىمەن كۇرەس جۇرگىزۋگە اۋدارعان بولاتىن. كوپتىڭ ماڭدايىنا جازىلماعان سىيلىققا يە بولعانى ءبىر بولەك، سىي-سىياپاتىن يگى ىسكە جۇمساعان وتانداسىمىزدىڭ ارەكەتى ماقتانارلىق، ماقتاۋعا تۇرارلىق جانە ۇلگى الارلىق، تالپىنارلىق ءىس سانالادى.

نازگۇل نازار