«قامشى» پورتالى – ەركىن اقپارات الاڭى. ءبىز تومەندە سادىق سماعۇلوۆتىڭ ابىلاي حانعا قاتىستى پىكىرىن جاريالاپ وتىرمىز. ماقالا پروفەسسور زارقىن تايشىباي مىرزاعا ارنالىپ جازىلىپتى. وي ورتاعا سالىندى، وقىرمان – تارازى. ال پروفەسسور زارقىن مىرزا وسى جازباعا بايلانىستى ءتيىستى پىكىر ءبىلدىرىپ جاتسا، ءبىز ءارقاشان جاريالاۋعا دايىنبىز.

(م.قوزىبايەۆ اتىنداعى سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى زارقىن تايشىبايعا)

قۇرمەتتى زارقىن! بۇل كۇندە تاياق ەمەس، شىبىق لاقتىرساڭ پروفەسسورعا تيەتىن بولدى. سونىڭ ءبىرى ەكەنىڭىزگە ءشۇبام جوق. ستۋدەنت كەزىمىزدە پروفەسسور ەسماعامبەت ىسمايلوۆتىڭ كولەڭكەسىنەن قورقاتىنبىز. دانىشپانداردىڭ ءبىرى ەكەنىنە ەندى كوزىمىز جەتتى. مەن سىزگە ارناپ «ابىلاي كىمنىڭ بالاسى» دەپ ماقالا جازعانمىن. ونى وقىعانىڭىز كورىنىپ تۇر. ويتكەنى ماقالاڭىزدىڭ اتى «ابىلاي حان «سابالاق» بولىپ تولە ءبيدىڭ تۇيەسىن باقپاعانى» راس. ون ءبىر جاسار ابىلاي ءوزىنىڭ اتىن بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس. تولە ءبيدىڭ تۇنەمەلىنەن تۋدى دەگەن قۇلاققا كىرمەيدى. ول كەزدە تولە بي حالدان سەرەننىڭ تۇتقىنىندا بولىپ، ەكى بالاسىن اماناتقا بەرىپ، باسىمەن قايعى بولىپ جۇرگەن. ءسىزدىڭ يدەل ەتىپ الىپ وتىرعانىڭىز – ءابىلحايىر. راس ءابىلحايىر ەر جۇرەك باتىر. قازاق-قالماق تاريحىنداعى ەڭ ءىرى سوعىس بۇلانتى-اڭىراقاي شايقاسىنىڭ قولباسشىسى بولىپ قالماقتى تالقانداپ بەتىن قايتاردى. بۇنداي ءىرى سوعىس ابىلاي حان كەزىندە بولعان جوق. ءابىلحايىر - قايىپ، بولات، سامەكە، ابىلمامبەت تورتەۋىنىڭ قوسىندىسىنداعى ءىرى حان. ءبىراق، ءسىز زاپران قۇسىپ، زار يلەپ دالەلدەيتىندەي ۇلى حان بولماعاندىعىنا «تاربيەسىز وسكەندىكتەن بايبالام سالىپ» وتىرعانىم جوق. شىنى سول. ۇلى حاندىق قوجا مولدانىڭ «اۋمينىمەن» سايلانباعان. 1737 جىلى ابىلاي ءابىلحايىردى كورگەن جوق. قىزى قاراشاشقا 1740 جىلى ابىلمامبەت ۇيلەندىرىپ ەرالى سۇلتاندى الا كەلىپ اتىعاي-قاراۋىلعا سۇلتان تاعايىنداعان. قۇرمەتتى پروفەسسور! حاقنازار حان، ەسىم حان، جاڭگىر حان قالىپتاستىرعان، بىرىكتىرگەن «التى الاش» تاۋكە حاننىڭ كەزىندە سسسر-شا ىدىراعان. قازاق ۇشكە ءبولىنىپ ۇلى ءجۇز – تولە ءبيدىڭ، ورتا ءجۇز – قازىبەك ءبيدىڭ، كىشى ءجۇز – ايتەكە ءبيدىڭ ەنشىسىنە ءتيىپ دالالىق دەموكراتيا ورناپ تاۋكە «ءاز» اتانىپ ۇلى حان بولىپ قالعان. ءسىز 60-70 جىلدان كەيىن جاڭالىق اشىپ «التى الاشتىڭ حانى ءابىلقايىر» - دەپ جارتى الەمگە جار سالدىڭىز. بولۋعا لايىقتى ادام ەكەنىنە كۇمانىم جوق. «التى الاشتىڭ» ەمەس ءۇش ءجۇزدىڭ – قازاقتىڭ ۇلى حانى بولا المادى. بولدىرتپادى. قازداۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ مىسى باسىپ كەتتى. اڭگىمەنى قىسقا قايىرىپ 1725 جىلعى ورداباسىنداعى قۇرىلتايدان باستاعاندا ءابىلحايىردىڭ ۇلىلىعى اشىلا ءتۇسىپ ەدى دە، اڭىراقاي سوعىسىنان كەيىن سۋ سەپكەندەي باسىلدى. مەن ءابىلحايىر قايدان كەلدى سودان باستايىن. جانىبەك حاننىڭ التى ۇلىنىڭ ءبىرى وسەكە. وسەكەنىڭ التىنشى ۇلى ءابىلحايىر تاۋكە حان زامانىندا اتقا قونىپ سايىپقىران جاۋىنگەر، باتىرلىق ەرلىگىن كورسەتەدى. كىشى ءجۇز جەرىن قالماقتاردان، باشقۇرتتاردان قانجىعالى بوگەنباي باسقارعان 30 مىڭ قولدىڭ ساپىندا شاقشاق جانىبەك، تابىن بوكەنباي، تاز جولشورا، بەرىش پىشتاناي، تاما ەسەت، اداي مىرزاتاي باتىرلارمەن تىزە قوسىپ سوعىسىپ ۇلكەن بەدەلگە يە بولادى. مول ولجامەن ورالعان باتىرلارىن تاۋكە حان لايىقتى قارسى الىپ، جەڭىس تويىن جاسايدى. قانجىعالى بوگەنباي مەن تابىن بوكەنباي باتىردىڭ ۇسىنىسىمەن ءابىلحايىردى كىشى جۇزگە حان سايلايدى. 1718 جىلى تاۋكە حان قايتىس بولىپ ورنىنا بالاسى قايىپ تاققا وتىرىپ اياگوز وزەنى ماڭىنداعى سوعىستا ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز اسكەرلەرىن كومەككە شاقىرماي ءابىلحايىر حان جوڭعار قالماقتارىنان ويسىراي جەڭىلىپ، قاشىپ قۇتىلادى. وسى سوعىستا العان ساداق وعىنىڭ جاراقاتىنان قايىپ تا قايتىس بولىپ ورنىنا سامەكە حان سايلانىپ «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» زوبالاڭى كەزىندە قايتىس بولعان بولۋ كەرەك. كانىگى مۇراعاتشى، پروفەسسور بولاتبەك ناسەنوۆ سامەكە حاندى 1734 جىلى ءولدى دەپ كورسەتەدى. ال بۇل راس بولسا «بۇلانتىداعى»، «يتىشپەستەگى» سوعىستاردا سامەكە حان قايدا ءجۇردى؟ ءابىلحايىر حاننىڭ قازىبەك، تولە بيلەرگە وكپەلەپ مايدان دالاسىن تاستاپ كەتۋگە سەبەپكەر بولدى. قازداۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ ۇرانىمەن، ۇيىمداستىرۋىمەن قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي، شاقشاق جانىبەكەتىڭ قولداۋىمەن ورداباسىندا قۇرىلتاي وتكىزىلىپ ەسىمحان، جاڭگىرحاننان كەيىن ساداق تارتىپ، نايزا ۇستاپ ات ۇستىندە جۇرگەن حان تۇقىمى ءابىلحايىردى باس قولباسشى سايلاپ، قازاق اسكەرىنىڭ بيلىگىن قولىنا بەرەدى. ونىڭ قولىندا مىقتى كۇش بار، كىشى ءجۇز 20-30 مىڭ اسكەر شىعارا الاتىن جاعدايى بار ەدى. «اقتاباننىڭ...» زاردابىن كوپ تارتپاعان، بەس قارۋلارى تۇگەل بولاتىن. وسى قۇرىلتايدان سوڭ تۇركىستاندى قالماقتاردان بوساتىپ بولات حاندى تاققا وتىرعىزۋ قانجىعالى بوگەنبايعا تاپسىرىلدى. ورتا ءجۇز جىگىتتەرىنەن قۇرالعان ءبىر تۇمەن اسكەرمەن قالانى بوساتىپ بولات حاندى ورنىقتىرىپ ءوزى بەتپاق دالا ارقىلى «اقتاباننان...» شۇبىرعان ورتا ءجۇزدىڭ التى ارىس حالىقىن توقتاتىپ 1728 جىلى بولاتىن بۇلانتى جاعاسىنداعى قالماقتارمەن العاشقى سوعىسقا دايىندىق جۇرگىزەدى. اسكەر جيناۋ قامىنا كىرىسىپ، قاراكەرەي قابانباي دا جەتىسۋ جەرىمەن ءجۇرىپ جالايىر، البان-سۋاننان جىگىتتەر جيناپ بەس-التى مىڭ قول جيناماققا تاپسىرما العان. تۇركىستاننان شىعارىلعان 20 مىڭداي قالماقتى تۇرە قۋىپ كىشى ءجۇز جەرىن تازارتا ەدىل-جايىقتان اسىرىپ جىبەرۋ ەسىمحان، جاڭگىرحان زامانىنىڭ ارداگەر باتىرلارى ارعىن شاۋىپكەل باتىردىڭ نەمەرەسى جولبارىس باتىرعا، كوكبورى كەرنەيدىڭ نەمەرەسى باتىر بالتاعا تاپسىرىلدى. ەدىل قالماقتارىن بەرى وتكىزبەۋگە، جوڭعار قالماقتارىنا كومەكتەستىرمەۋگە جارلىق بەرىلگەن. جولبارىس باتىر ەسكى ساۋران قالاسىنىڭ تۇبىندە وققا ۇشىپ ورنىنا باتىر بالتا 600-700 قولعا تۇمەن باسى بولىپ جايىق وزەنىنەن، ور وزەنىنەن اسىرىپ تاستايدى. ورىس يمپەرياسىنىڭ اسكەرلەرى ءۇشىن ەدىل-جايىق ورتاسىندا باعىلىپ جاتقان جىلقىنى بارىمتالاپ باشقۇرتتاردى ءوز جەرىنە قۋىپ تىققان. ءبىزدىڭ تىلمەن ايتقاندا باتىر بالتا اسكەري ميسسياسىن ورتا ءجۇز باتىرلارىنىڭ قاتارىن تابىن، تاما، شومەكەي، اداي، ىسىق، شەركەش جىگىتتەرىمەن تولىقتىرىپ 1743 جىلعا دەيىن تۇراقتاپ قالادى. نەگىزىن قازاق رۋلارى قۇراعان ورىنبور قالاسى قازاقتىڭ تۇڭعىش استاناسى بولعانى دا بەلگىلى. ەندى ءسىزدىڭ ماقالاڭىزداعى دولبارلارعا كوشەيىن. «دولبار» دەيتىنىم بىردە ءبىر قۇجاتتىڭ قاي ارحيۆتەن الىنعانىن، قاي پاپكادان الىنعانىن، قاي بۋمادان كوشىرىلگەنىن كورسەتپەگەنسىز. مەن سياقتى دات-تى، شەجىرەنى پايدالاندى دەسەم جىلىن، ايىن، كۇنىن «ءدال» كورسەتىپ وتىرسىز. وعان دا ەرلىك كەرەك. تاۋكە حاننىڭ 1718 جىلى ولگەنىنە ءشۇبا كەلتىرمەڭىز. ويتكەنى، قايىپ حان سايلانىپ اياگوز سوعىسىنان جاراقات الىپ سودان ولگەنىن جوعارىدا ايتتىق. سامەكە حان بولىپ مەملەكەتتىك ماسەلە شەشىپتى دەگەندى دات-تان دا، اڭىزدان دا ەستىلمەيدى. بولاتبەك ناسەنوۆتىڭ جيناعان مۇراعاتتارىنان كەزدەسسە كوزايىم بولار ەدىك. بولات حان «يتىشپەس» سوعىسى كەزىندە ولگەنى انىق. ابىلمامبەتتىڭ حان سايلانۋى وسى جولى ەكەنى راس. ويتكەنى، بيتكە وكپەلەپ ءابىلحايىر حان تونىن قالماقتارعا تاستاپ كەتكەنى تاعى راس. وسىدان كەيىن ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز ارالاسقان جوق. تەك ءابىلحايىردىڭ قارىنداسىن العان شاقشاق جانىبەك حان ورداسىنىڭ ماڭايىندا بولدى. وندايدى قازاقتار «كۇشىك كۇيەۋ» دەيدى. ءسىز «كومونديروۆات» ەتكەن «بالتاباي باتىر» - دۇرىسى قاراكەسەك بوشاننىڭ ماشايىنان تاراعان-كوكبورى كەرنەيدىڭ نەمەرەسى باتىر بالتا 15 جىل شەكارا كۇزەتىندە بولعانىن قاراكەسەك ەلى بىلەدى. ءابىلحايىر مايدان دالاسىن تاستاپ كەتكەننەن كەيىن قانجىعالى بوگەنبايدىڭ قايتادان قولباسشى بولعانىن تاريحتان بىلەمىز. قازداۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ ايتۋىمەن، قولباسشىنىڭ رۇقساتىمەن قايتقانى دا ەل قۇلاعىندا. قانجىعالى بوگەنبايدىڭ باتىر بالتانى ابىلاي حانمەن تانىستىرىپ بىرنەشە جورىقتارعا قاتىسقانىن تاپتىشتەپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. ول باسقا تاقىرىپ. 1771 جىلى ابىلايدى حان كوتەرگەن جەتى باتىردىڭ ءبىرى ەكەنىن، ۇرپاقتارى ماقتانىش تۇتادى. بۇل اڭگىمە اتادان بالاعا جالعاسىپ كەلە جاتقان شىندىق. ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن باتىر بالتا 1784 جىلى تۇركىستانعا جەتكىزىلىپ جەرلەنۋى دە تەگىن ەمەس. 1723-1726 جىلدارى سامكە حان ابىلحايىرمەن كۇش بىرىكتىرىپ ەدىل قالماقتارىمەن سوعىستى دەگەنىڭىز دە قۇلاققا كىرمەيتىن اڭگىمە. ويتكەنى، جوڭعار قالماقتارى سىردارياعا دەيىن ەندەپ كىرىپ جايلاپ العان. اتا جاۋى جوڭعار قالماقتارىنىڭ ەزگىسىندە «اقتاباننان...» ەسى اۋىپ ەسەڭگىرەپ جۇرگەن قازاقتار سامەكە حان ءتىرى بولعاندا دا ايدالاداعى ەدىل قالماقتارىمەن سوعىسا الماس ەدى. ءابىلحايىر قالماقتارمەن، ورىستارمەن جاقىنداسۋدى كوزدەپ جۇرگەندە ونداي سوعىسقا بارماس تا ەدى. 1730 جىلعا دەيىن ءابىلحايىردا رەسەي باجاعىنا كىرەمىن دەگەن وي بولعان جوق. بۇل سۇرقيا ويدىڭ بارلىعى ۇلى حاندىق-تىڭ وكپەسىنەن تۋعان. قازىبەك ءبيدى ءتاۋباسىنا ءتۇسىرۋ ءۇشىن حالدان سەرەننىڭ بالاسىنا قىزىن بەرىپ، قالىڭ مالى ءۇشىن ورتا ءجۇز جەرىنە سەپتەن نويان باستاعان 30 مىڭ شەرىكتەرىن ەرتىس وزەنىن جاعالاتىپ قارقارالى تاۋىن جايلاپ وتىرعان قازىبەك ەلىنە كەلتىرتىپ «سوعىس» اشتىرتادى. بالاسى قازىمبەتتى، مال جانىن ايداتتىرىپ الادى. زاكە، سامەكە حاندى ماقتاعاندا جوڭعار قالماقتارىن ۇمىت قالدىرعاندايسىز. قازىبەك ءبيدىڭ باتاسىمەن 1731 جىلى 15 جەلتوقساندا ا. تيەۆكەلوۆپەن كەلىسوز جۇرگىزدى دەيسىز. قاسىندا كىمدەر بولعانىن ايتپايسىز. تولە ءبيدىڭ «سابالاق، شاشى وسكەن كىر قوجالاق» دەگەن ءسوزىن تەرىسكە شىعارىپ ابىلاي جيىرما جاسقا كەلگەندە «سابالاح، ءتۇبىرى «ساباۋ، ۇرۋ، سوققىلاۋ» دەگەن سوزدەن شىققان دەپ تۇسىندىرەسىز. سوندا تولە بي جارىقتىق قالماقشا بىلەتىنىن «جاسىرىپ» قالعان با؟ 1730 جىل بولات حان ءولىپ، ابىلمامبەت حان سايلانىپ، ءابىلحايىر وكپەلەپ كەتكەن جىل، قانجىعالى-بوگەنباي باس قولباسشىلىققا قايتا سايلانىپ جەڭىسكە جەتكەن جىل بولىپ ەل ەسىندە قالعان. ءسىز 1737 جىل 2ء-شى قازانعا دەيىن سامەكە حان ءالى ءتىرى دەپ سوعاسىز. زاكە، ورتا ءجۇز كەرەيى بوراش دەگەننەن سىبىس ەستيسىز «ابىلاي سۇلتان... جانىندا كوپ ادامى بار، ءابىلحايىر حانمەن اقىلداسۋعا، ۇرى-باشقۇرتتارمەن كەلىسىمگە كەلۋگە رۇقسات سۇراۋ ءۇشىن بارعان ەكەن جولىعا الماپتى. ول كەزدە ءابىلحايىر ورىنبورعا كەتكەن». وسى ءسوز پروفەسسوردىڭ ءسوزى مە؟ ءۇش مىڭ شاقىرىم جەردەن كەلگەن ابىلاي ورىنبورعا جەتە الماعانى ما؟ ءارى قاراي «ستاتسكيي سوۆەتنيك كيريلوۆتىڭ حاتى بويىنشا ابىلمامبەت سۇلتان، ءىنىسى ابىلاي سۇلتانمەن باشقۇرتتارعا بارىپ، 1500 ادام تۇتقىن الىپ قايتىپتى.» قالاي الىپ قايتقانى جونىندە انىقتاما بەرە كەتكەنىڭىزدە بولاتىن ەدى. قاپەرىڭىزدە بولماپتى. «بولىنگەندى ءبورى جەيتىندى» بىلگەن قازاقتار 1737 جىلى 28ء-شى شىلدە دە ءابىلحايىردى حان سايلاپ الىپتى. ساقتالعان قۇجاتتار وسىلاي دەيدى» دەپسىز ول قانداي قۇجاتتار كورسەتە كەتپەدىڭىز بە؟ تاعى دا جازبا دەرەكتەرگە قاراعاندا «1737 جىلى ەرتە كوكتەمدە قازداۋىستى قازىبەك بي، ورتا ءجۇزدىڭ ابىلمامبەت، ابىلاي سۇلتاندار باستاعان قالىڭ قاۋىم ءابىلحايىر حاننىڭ ورداسىنا ىرگەلەس ور جانە ەلەك وزەندەرىنىڭ بويىنا كوشىپ بارعان». زاكە-اۋ، شىبىنسىز-شىركەيسىز، ماساسىز-سوناسىز قارقارالىدان ور، ەلەكتىڭ بويىنا «ولىمگە قيماسا دا، وكپەگە قيىسقان» ءابىلحايىرعا ءۇش مىڭ شاقىرىم جەردەن كوشىپ بارماسى انىق. مىڭعىرعان مالدى ايداپ بارىپ جايلاۋ قىزىعىن كورمەي-اق قايتا كوشىپ كەلگەنشە ارقانى بەلۋاردان قار باسىپ، اق بورانى سوعىپ تۇرار ەدى. ماقالاڭىزدى ءارى قاراي وقىعان سايىن ويىم ون ساققا ءبولىنىپ نە وقىعانىمدى ۇمىتىپ قىزىقتى فانتازيالارعا كەزدەسەم. 1737 جىلى 19 ماۋسىمدا رەسەي پاتشاسىنا باعىنۋ ءۇشىن ورىنبورعا تاياپ ابىلمامبەت، ابىلاي، باراق سۇلتاندار كوشىپ كەلەدى. 24 ماۋسىم كۇنى قازاقتاردىڭ ۇلكەن جيىنىندا ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتاندارى، بيلەرى، باتىرلارى اقىلداسا كەلىپ مەنى وزدەرىنە حان سايلاپ، ءيىلىپ تاعزىم ەتتى. دۇعا وقىپ، قول جايدى» دەپ ءابىلحايىرعا ايتقىزاسىز. وسىنداي قيسىنسىز وتىرىكتى قاي قۇجاتتان تاۋىپ الدىڭىز؟ سول قۇجاتتىڭ فوتوكوشىرمەسىن نەگە قوسا باسپادىڭىز؟ دالەلى جوق دۇنيە قالايشا تاريحي اقيقات بولادى؟ زارقىن! ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ 1737 جىل 28 شىلدەدەگى بىرىككەن حان كەڭەسىندە قابىلدانعان «قۇجاتتىڭ» تولىق ءماتىنىن كەلتىرىپ: «قازاقتىڭ حانى ءابىلحايىر جانە مىنا سۇلتاندار، بيلەر مەن باتىرلار: ابىلمامبەت سۇلتان، كەرەي سۇلتان، باتىر سۇلتان، باراق سۇلتان، (اتا جاۋى باراق سۇلتان قالاي قاتىسا قويدى) نۇرالى سۇلتان، ابىلاي سۇلتان (التى الاشتىڭ استىن سىزعان مەن دەپسىڭ ز. ت.) سوندا ايتىپ وتىرعان التى الاشىڭ وسى كىسىلەر مە؟ جوق الدە مەن دۇرىس تۇسىنبەي وتىرمىن با؟ ءالقيسسا، سول «ۇلى قۇرىلتايدا» شامامەن ايتقاندا مىنا ماسەلەلەر قارالىپ، ماملەگە كەلەدى ەكەن. 1. قازاقتار جۇزگە بولىنبەيدى، ءبىر ورتالىقتان باسقارىلادى، ءبىر حانعا باعىنادى. 2. ول حان – ءابىلحايىر. 3. 1731 جىلعى ءابىلحايىر بەرگەن انتقا سايكەس رەسەيمەن تاتۋلىق ساقتالادى. 4. قورعانىس، كورشى ەلدەرمەن اراداعى جاعدايلار كەلىسسوزبەن شەشىلەدى، تايپا نەمەسە رۋ ءوز بەتىمەن سوعىس اشپايدى، بۇل تەك ورتادان سايلانعان اعا حان ءابىلحايىردىڭ قۇزىرىنا بەرىلەدى. 5. قازاقتار ورىس – باشقۇرت قاتناستارىنا ارالاسپايدى. 6. باشقۇرتتار اراشا سۇراپ، قازاقتارعا كەلمەيدى، قاجەت بولسا باشقۇرتتار ءوز الدىنا حاندىق قۇرا الادى، ءابىلحايىر ولارعا حاندىققا سۇلتان بەرەدى. وسىدان ءبىر اي بۇرىن ابىمامبەتپەن ابىلاي سۇلتاندار كىشى ءجۇز قولىمەن قوسىلىپ، ەدىل قالماقتارىنان كەك الۋعا بارعان جانە جازىعى جوق ورىستار مەن باشقۇرتتاردى شاپقان. «قازاقتار سول جولى 250 قالماق پەن 36 ورىستى اكەتىپتى دە، قازاق اراسىنا وتكىزىپ جىبەرىپتى». ءابىلحايىر حان بۇل جورىقتان حابارسىز، ول كەزدە ورتا ءجۇز ءابىلحايىردى تىڭدامايتىن دەيسىز. رەسەيگە انت بەرۋ ءراسىمى 1740 جىلى ءوتتى. بۇل راسىمگە ءابىلحايىر كەلگەن جوق. كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ اراسى الشاقتاعان دەپ تۇسىندىرەسىز. نەگە الشاقتادى؟ ال انت قابىلداعاندار «ءابىلحايىر حان ارقىلى رەسەي ۇكىمەتى قانداي بۇيرىق-جارلىق بەرسە – ورىندايمىز» دەگىزدىرەسىز، بۇدان ارتىق قانداي اۋىزبىرلىك كەرەك؟ 1730 جىلى ۇلى حان بوپ سايلانعان ابىلمامبەتتىڭ ورنىنا 1735 جىلى ورتا ءجۇزدىڭ حانى بولىپ ابىلاي سۇلتان سايلانعان. ورىنبورعا ابىلمامبەتپەن بىرگە كەلگەندە ءابىلحايىر ءوزى كەلمەي نۇرالى مەن ەرالىنى جىبەرگەن. ءابىلحايىر حان بوپاي حانىمنان تۋعان قاراشاش سۇلۋدى توي جاساپ ابىلايعا قوسۋ ءۇشىن قالىپ قالعان جوق پا؟ وسى جولى قاراشاش سۇلۋدى الىپ قايتادى. ابىلاي حان باتىس ولكەسىنە ەكى رەت ات باسىن تىرەگەنىن بىلەمىز. ءبىرىنشىسى، ابىلمامبەت رەسەي باجاعى بولۋعا انت بەرۋدە. ەكىنشىسى، باراق سۇلتاننىڭ قولىنان ءابىلحايىر حان مەرت بولعاندا بوپاي حانىمعا كەلىپ كوڭىل ايتادى. مەن وقىعان تاريحي مالىمەتتەردە وسىلاي كورسەتىلەدى. ءابىلحايىردىڭ اعا حان سايلانار كەڭەسىندە باشقۇرتتارعا اياۋشىلىق تانىتىپ قازاقتار باشقۇرتتاردىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسپايى دەپ شەشىم قابىلداتاسىز. سويتەسىزدە، 30 مىڭ اسكەرمەن بۇلىكشى ىرىساي بايدىڭ جانە قاراقشى باشقۇرتتاردىڭ ەل-جۇرتىن تالقانداۋعا ورىنبوردان ءابىلحايىردى اتتاندىراسىز. سوعستى ما، سوعىسپادى ما ول جاعى بەلگىسىز. ءبىر شىندىعى سول ا. اكمانوۆ جازعان باشقۇرت تاريحىندا ءابىلحايىر دا، ابىلاي حاندا باشقۇرتتارمەن سوعىسپاعان. تاپتىشتەپ جازباي-اق قوياىن باشقۇرتتاردىڭ 1735 - 1738 جىلدارداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ باسشىسى «قاراساقال» باراق سۇلتاننىڭ قولىندا، نايمانداردىڭ اراسىنا قاشىپ كەلىپ پانالاعان. «ابىلمامبەت جانە ابىلاي سۇلتانداردىڭ جىبەرگەن ادامدارى، قازاقتار تۇتقىندىپ العان باشقۇرتتاردى قايتاراتىن بولدى» دەيسىز. قازاق اراسىنا تارىداي شاشىپ جىبەرگەن باشقۇرتتاردى (تۇرمەدە وتىرماسا، قازاقتا تۇرمە بولماعان) قايدان تابادى. ەڭ سوڭىندا اىلمامبەت، باراق سۇلتاننىڭ ابىلحايىرمەن سۋىنۋى «اڭراقاي» شايقاسىن تاستاپ كەتۋدەن باستالعان. ىرىكتەپ جازعان اسا ماڭىزدى قۇبىلىستارىڭىزدىڭ قازاق تاريحىندا كورىنىس تاپپاي وتىرعانى دەرەكتەرىڭىزدىڭ شىلعي وتىرىكتەن قۇرىلۋى. كوزى قاراقتى ادام عىلىمي اينالىسقا تۇسىرمەيدى. وكپەلەمەڭىز. وسى ماقالاڭىزدى مەنىڭ «اباي كز» پورتالىندا جاريالانعان «سىپاتايدا نە قۇن بار» دەگەن ماقالاما قارسى جازىپ جاريالاپ وتىرعانىڭىز بەلگىلى. ويتكەنى، مەن جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ ءابىلحايىر حانعا قاتىستى ابىلاي حاننىڭ ءسوزىن كەلتىرگەن ەدىم «مەن ءابىلحايىر حاندى اق پاتشامەن امپەي بولىپ، ءوز ەلىن سىرتتاي ساۋدالاعانى ءۇشىن دە ەمەس، ەڭ ءزارۋ شاقتا ەل ىشىنە ىرىتكى سالىپ، ءبىر تۇتاس قازاق قولىن ىدىراتقانى ءۇشىن كەشىرمەيمىن لاعنەت! لاعنەت! جاۋسىن ءابىلحايىر حانعا» دەگىزدىرەدى. ءسىز وسى سوزگە شامدانىپ «التى الاشتىڭ ۇلى حاندىعىنا سايانعاندا ابىلمامبەت پەن ابىلاي وزدەرى قول كوتەرىپ باتا بەرىپ ەدى، ەندى نەگە قارعىس ايتادى دەگىڭىز كەلەدى. ابىلايعا قوسىلىپ قارعاپ سىلەمەي-اق، ءسىزدىڭ اتاڭىز قازداۋىستى قازىبەك بي: «اشىققان – ۇرى. اشىنعان – دولى. باراق سۇلتاننىڭ اق الماسى كوپتەن قايراۋلى جۇرسە دە، بۇل جولى باراق سۇلتان ايىپ-انجىدان ادا، قولى كۇنادان تازا، ءابىلحايىردىڭ بۇل دۇنيەدە قۇنى سۇراۋسىز» دەگىزدىرەدى. نە دەگەن اشششى ءسوز! قازداۋىستى قازىبەك بي مەن ابىلاي حاننىڭ سوتتاپ وتىرعانى ءابىلحايىر حان. سوتتاۋعا تۇرارلىق جان. «كوپىر ۇستىندە ات اۋىستىرمايتىنىن» بىلە تۇرا، ەندى ءبىر ۇرانداسا جەڭىسكە جەتەتىنىن بىلە تۇرا مايدان دالاسىن تاستاپ، باتىرلارىن ەرتىپ قايتىپ كەتتى. ونىڭ ىشىندە شاقشاق-جانىبەك تە بار. ءابىلحايىردىڭ وكپەسى دە دۇرىس. قايىپ، سامەكە، بولات، ابىلمامبەتتەردەن ولسە ولەكسەسى ارتىق ەدى. ەل باسىنا كۇن تۋىپ، «ەر ەتىگىمەن سۋ كەشىپ، ات اۋىزدىعىمەن سۋ ىشكەن» الماعايىپ ۋاقىتتا قايناپ تۇرعان سوعىس دالاسىن تاستاپ كەتۋ دە كەشىرىلمەس كۇنا. كەشەگى 1941-1945 جىلعى ۇلى وتان سوعىسىندا تۇگەل اسكەرىمەن ساتىلىپ كەتكەن ۆلاسوۆتى ي.ۆ. ستالين نە كۇيگە ۇشىراتىپ ەدى؟ ءابىلحايىردىڭ ءىسى ودان كەم ەمەس. ۇلى ءجۇز ءۇشىن، ورتا ءجۇز ءۇشىن ءابىلحايىر حاندىق بەدەلىنەن ايىرىلدى. قارىم قاتناس ءۇزىلدى. قازاق حالقىنىڭ تىزگىنى قازىبەك ءبيدىڭ قولىندا ەكەنىن، تولە ءبيدىڭ ونى قولدايتىنىن ءبىلىپ ەكى جۇزگە قاسكويلىك ويلاپ كەرۋەندەرىن توناتىپ، ەلىن شاپتىرىپ جىمىسقىلىق جاسادى. ول كەشىرىلمەدى. باراق سۇلتاننىڭ قولىنان قازا اپتى. وسىنداي حاندى ون ءبىر جىل بۇرىن، تاريح ساحناسىنا ابىلاي حان شىققاندا 1737 جىلى ءابىلحايىردى «التى الاشتىڭ حانى» سايلايسىز. قۇجات بار دەپ قۇتىرتاسىز. ول «قۇجات» ءابىلحايىردىڭ ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورىنا كەزدەسكەندە ايتقان ءسوزى، ەلشى تيەۆكەلوۆكە جازىپ بەرگەن ءوزىنىڭ حاتى. ول رەسمي قۇجات ەمەس. قۇرمەتتى پروفەسسور! ءسىزدىڭ «ابىلاي حان» كىتابىڭىزدا سالعان بەتتەن (№ 1 قۇجات 1718 جىل 10 جەلتوقسان) ابىلايدى قاراقشى قىلىپ كورسەتەسىز. «ابىلاي 1718 جىلى «جيلين قازاق جەرىندەگى قارناق قالاسىندا بولعاندا قايىپ حاننىڭ ءىنىسى ابىلاي سۇلتان ءجيليننىڭ قاسىنداعى سولداتتاردىڭ ءۇش مىلتىعىن، وقشانتايىمەن بىرگە تارتىپ الىپتى» ياپىرىم-اۋ، زاقا-اۋ نەدەگەن كوزسىز باتىرسىز. ابىلاي 1711 جىلى تۋعان بولسا 7 جاستا، 1713 جىلى تۋعان بولسا 5 جاستا بولادى. قالاي ول سولداتتاردىڭ مىلتىعىن تارتىپ الا الادى؟ بەس ءجۇز بەتتىك «ابىلاي حان» اتتى كوشىرمە كىتابىڭىز ەلدى اداستىراتىن زياندى كىتاپ. مەملەكەتتىك ماسەلە شەشەتىن بىردە ءبىر قۇجات جوق. ابىلاي تاريح ساحناسىنا قالماقتىڭ باتىرى شارىشتى جەكپە جەكتە ولتىرگەننەن كەيىن شىقتى. ابىلمامبەت حاننىڭ «قارىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن» دەگەندەي اعالىق قامقورلىعىنان، تورەلىك جاناشىرلىعىنان حاندىق جولدى اتىعاي-قاراۋىلعا سۇلتان بولۋدان باستادى. كىتابىڭىزدا قانجىعالى-بوگەنباي، قاراكەرەي-قابانباي، تولە بي، قازداۋىستى قازىبەك بي، بۇقار جىراۋ، قازىبەكتىڭ بالاسى بەكبولات ءبيدىڭ ابىلايعا قاتىسى بولماعان سياقتى. قارسى بولسا ءىس ارەكەتتەرىن قۇجاتتارمەن كورسەتپەگەنسىز. ولار ابىلاي زامانىندا بولماعان مەملەكەتتىك، حاندىق ىسكە ارالاسقانىن كورسەتپەگەنسىز. قوجا مولدانىڭ اۋىزىنان، كەزدەيسوق ادامداردىڭ ەمەۋرىنىنەن جيعان تەرگەن قۇجاتتارىڭىز اراقتان باسى اۋىرىپ تۇرعان ادامنىڭ ەسەڭگىرەپ وتىرىپ جازعانىن ەلەستەتەدى. سادىق سماعۇلوۆ