ەلدە اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن دامىتۋ، وسى سالا ونىمدەرىمەن ءوزىمىزدى نەعۇرلىم مولىراق قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىندە.
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى قازىعۇرت اۋدانى دا كوپكە ورتاق ماسەلەدەن شەت قالعان ەمەس. وبلىس اكىمى بەيبىت اتامقۇلوۆ اۋدان حالقىمەن كەزدەسىپ، ولاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن تانىستى.
اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، بۇل اۋدان تۇرعىندارى دا اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا جۇمىس ىستەپ، الەۋمەتتىك احۋالىن كوتەرىپ قانا قويماي، ەل ەكونوميكاسىنا ءوز ۇلەستەرىن قوسۋدا. ماسەلەن، اۋدانداعى «امانگەلدi» ج ش س بۇگiندە اياعىنان نىق تۇرعان كاسىپورىن دەپ ايتۋعا لايىق. بەلگىلى كاسىپكەر نۇرلان قۇرالوۆ باسقاراتىن كاسىپورىن جۇمىسى بىردەن دوڭگەلەنىپ سالا بەرگەن جوق، وسى كۇنگە دەيىن تالاي قيىندىقتى باستان وتكىزدى. دەگەنمەن، العا قويعان ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ايانباي ەتكەن ەڭبەكتىڭ جەمىسى ەندى كورىنە باستادى. بۇگىندە كاسىپورىن تەك ءوز ەلىمىزدە عانا ەمەس، الىس-جاقىن شەت مەملەكەتتەرگە دە تانىمال. ولار ءوز ونىمدەرىن وزبەكستان، اۋعانستان، ءتاجiكستان رەسپۋبليكالارىنا دا ەكسپورتتاپ كەلەدى. ەڭبەكقور ۇجىم 2011–2015 جىلدارى الما، الحورى، شابدالى، ءجۇزiم جانە شيە سياقتى جەمiس-جيدەكتەردi ينتەنسيۆتi تەحنولوگيا بويىنشا ەگۋدi قولعا الىپ، جەر كولەمiن 500 گەكتارعا جەتكiزگەن. قولدا بار رەسۋرستاردى ۇنەمدەۋ ماقساتىندا 700 گەكتارعا تامشىلاتىپ سۋارۋ جۇيەسi ەنگiزiلگەن. جەمىس-جيدەك ءوسىرۋ جۇمىستارىن جولعا قويعان ۇيىمشىل ۇجىم ءقازىر بيداي، ماقسارى جانە وزگە دە ءداندi داقىلداردى ءوسiرۋمەن اينالىسۋعا بەت بۇردى. تاياۋدا «قازاگروقارجى» اق-نىڭ قولداۋىمەن 2 مىڭ توننالىق جەمiس-جيدەك جانە كوكونiس قويماسى سالىنعان. الىپ توڭازىتقىشتا جەمiس-جيدەكتەر ۇزاقمەرزiمدە ساپاسىن جوعالتپاي ساقتالادى. بۇل جينالعان ءونىمنىڭ ىسىراپ بولماي، تۇتىنۋشىعا تابيعي تازا قالپىندا جەتۋىنە ۇلكەن مۇمكىندىك تۋدىرىپ وتىر. ەڭ تاڭداۋلى كوشەت سۇرىپتارىن وتىرعىزىپ، ءونiم الىپ جۇرگەن كاسiپورىندا شارۋاشىلىققا قاجەتتi تەحنيكالار جەتكiلiكتi.
قازىعۇرت اۋدانىنىڭ اكىمى بولاتبەك قىستاۋوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قازىرگى تاڭدا اۋىل شارۋاشىلىعى ەڭبەككەرلەرى تامشىلاتىپ سۋارۋ ءادىسىن قولعا العان. ءقازىردىڭ وزىندە 1543 گەكتار اۋىل شارۋاشىلىعى القابىنا وسى ءادىس ەنگىزىلگەن. جاڭا ءادىستىڭ تيىمدىلىگىن شارۋالار دا بايقاپ، بىرىنەن ەكىنشىسى – ۇيرەنىپ كەلەدى. باۋ-باقشا ءوسىرۋدى قولعا الىپ وتىرعان تەك قانا «امانگەلدى» ج ش س ەمەس، «التىنتوبە» ج ش س تە 500 گەكتار القاپتى جايقالتىپ وتىر. ولار تامشىلاتىپ سۋارۋ ادىسىمەن 20 گەكتار باۋ-باقشانى كۇتىپ، باپتاپ كەلەدى.
اۋدان اۋىل شارۋاشىلىعى ەڭبەككەرلەرىنىڭ الدىندا تۇرعان ۇلكەن مىندەتتىڭ ءبىرى – سۋارمالى جەردى ۇلعايتۋ ماسەلەسى. اسىرەسە، سوڭعى ەكى جىل كولەمىندە وسى ماسەلەگە باسا نازار اۋدارىلىپ وتىر. ەتكەن ەڭبەك ناتيجەسىز ەمەس، بۇگىندە 3790 گەكتار سۋارمالى جەر اينالىمعا قوسىلدى.
شارۋالاردىڭ جۇمىسىنىڭ ونىمدىلىگى ءۇشىن زاماناۋي تەحنيكالار قاجەت-اق. تەحنيكالاردى جاڭارتۋ جايى دا كوپتەن ويدا جۇرگەن ماسەلە بولاتىن. ەسكى تەحنيكالاردى جاڭارتۋ جايلى ءبىراز جۇمىستار جۇرگىزىلدى. بۇرىنعى 65 تەحنيكانىڭ ورنىنا وسى جىلدىڭ العاشقى 9 ايىندا سونشاما تەحنيكا الىنىپ، كوزدەلگەن ماقسات 100 پايىزعا ورىندالدى. ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن جوندەۋ جۇمىستارى مەن قوسالقى بولشەكتى قاجەت ەتپەيتىن سۋ جاڭا تەحنيكالار شارۋالاردىڭ ەڭبەك ونىمدىلىگىنە وڭ اسەر ەتەرى ءسوزسىز.
وڭتۇستىك ءوڭىردىڭ اۋا رايى كوكونىس وسىرۋگە قولايلى-اق. ەلىمىزدىڭ وزگە ءوڭىرلەرى تابيعي تازا ءونىم بولىپ سانالاتىن وڭتۇستىكتىڭ كوكونىسىن تۇتىنعاندى ءجون كورەدى. وسى كۇنگە دەيىن الا جازداي كوكونىسكە قارق بولىپ، قىستاي وسى ءونىمدى اڭساپ جۇرەتىندەر ەندى قۋانا بەرسە بولادى. سوڭعى جىلدارى قازىعۇرت اۋدانىندا جىلىجايلار سانى ارتىپ كەلەدi. سولاردىڭ بiرi – شاراپحانا اۋىل وكرۋگi، جiڭiشكە ەلدi مەكەنiندە ورنالاسقان ءلاززات جۇباتوۆانىڭ جىلىجايى. جەكە كاسiپكەر 1 گەكتار اۋماقتى قۇرايتىن بۇل نىساننىڭ قۇرىلىسىنا، جۇمىسىن جانداندىرۋعا ءوز قاراجاتى ەسەبiنەن 45 ميلليون تەڭگە جۇمساعان. قازiر كوكونiستەردiڭ ءتۇسiمi 200-250 سەنتنەرگە جەتiپ، ەكi اينالىمدا ءونiم الىنۋدا. تابيعي دارۋمەندەرگە باي قيارى مەن قىزاناعى جايناعان جىلىجايدىڭ جۇمىسىمەن تانىسقان ءوڭiر باسشىسى بەيبىت اتامقۇلوۆ iسكەر كاسiپكەرلەرگە مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتiلەتiنiن جەتكiزدi. ال اۋدان اكiمi بولاتبەك قىستاۋوۆ اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ باعىتىندا اۋقىمدى جۇمىستار جالعاسىن تاباتىنىن اتاپ ءوتتi.
اۋدان حالقىن قىس ايلارىندا كوكونىس ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا جىلىجاي كولەمى ۇلعايىپ، 82،8 گا جەتكىزىلدى. اعىمداعى جىلعا بەرىلگەن 8 گا جىلىجاي سالۋ تاپسىرماسى 9 ايدا 8،18 گا بولىپ ورىندالىپ، ولاردان وندىرىلگەن ونىمدە ارتىپ، 102،3 پايىزدى قۇرادى. جىلىجايلاردا وندىرىلگەن ءونىمنىڭ 32800 تونناسى الماتى، استانا، شىمكەنت قالالارىنداعى ساۋدا نۇكتەلەرىنە جول تارتتى.
قازىرگى تاڭدا اۋىل تۇرعىندارى 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك «اق بۇلاق» باعدارلاماسىنىڭ شاراپاتىن كورە باستادى. دەگەنمەن، اۋىزسۋ ماسەلەسى وسى كۇنى تولىعىمەن شەشىمىن تاپقان دەي المايمىز. اۋدان اۋماعىنداعى 64 ەلدى مەكەننىڭ 42ء-سى اۋىزسۋ جۇيەسىمەن قامتىلعان. ونىڭ ىشىندە 16 ەلدى مەكەندە 24 ساعات بويى اۋىزسۋ بەرىلۋدە. اۋداننىڭ 5 مىڭنان استام تۇرعىنى بار شاراپحانا اۋىل وكرۋگىندە وسى ماسەلەنىڭ ءبىراز ولقى تۇستارى بولعان. ەلدى مەكەندەگى 18 كوشەنىڭ 13ء-ى عانا سۋ جۇيەلەرىمەن قامتىلعان. قالعان كوشەدەگى 145 وتباسى پىسپە قۇدىقتاردىڭ سۋىن پايدالانۋعا ءماجبۇر. شاراپحانا اۋىل وكرۋگىنىڭ اۋىزسۋ جۇيەسىنىڭ جۇمىسىمەن تانىسقان وبلىس باسشىسى بەيبىت باكىر ۇلى بۇل ماسەلەنىڭ ۇنەمى باستى نازاردا ەكەندىگىن تىلگە تيەك ەتتى. قازىرگى كۇندە اۋدان اۋماعىندا 19 ەلدى مەكەندە جەراستى سۋ قورلارىنا ىزدەۋ-بارلاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە. «وڭىرلەردى دامىتۋ باعدارلاماسى» بويىنشا 107164،0 مىڭ تەڭگە ءبولىنىپ، 4 نىساندا جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە. اۋىل تۇرعىندارىنىڭ اۋىزسۋ ماسەلەسى الداعى ۋاقىتتا شەشىمىن تابادى دەگەن سەنىمدەمىز.
سوڭعى جىلدارى اۋداندا مال باسى كوبەيىپ كەلەدى. بۇعان «سىباعا»، «قۇلان»، «التىن اسىق» سىندى مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ دا يگى ىقپالى تيۋدە. ماسەلەن، «سىباعا» باعدارلاماسى شەڭبەرىندە 800 باس انالىق مال الۋ تاپسىرماسى بەرىلگەن بولسا، ءقازىر 1100 باس انالىق مال ساتىپ الىنعان. تاپسىرما 137،5 پايىزعا ورىندالعان. «قۇلان» باعدارلاماسى بويىنشا بيىل 280 باس انالىق مال ساتىپ الۋ كوزدەلگەن ەدى. ال وسى جىلدىڭ العاشقى 9 ايىنىڭ وزىندە 351 باس انالىق مال ساتىپ الىندى. مۇنداي جاقسى كورسەتكىشكە «التىن اسىق» باعدارلاماسى بويىنشا دا قول جەتكىزىلىپ وتىر. وسى باعدارلاما بويىنشا 1500 مال ساتىپ الۋ جوسپارلانعان بولسا، ءقازىر ونىڭ سانى 1800-گە جەتىپ ۇلگەردى. ءبىر كەزدەرى جايىلىم بوساپ، كوڭىل قۇلازىپ قالعانداي ەدى. ال ءقازىر قورامىز مالعا تولىپ، ەلدىڭ دە ەڭسەسى تىكتەلە تۇسكەندەي. مال كوبەيسە، ەت، ءسۇت ءوندىرۋ دە ارتا تۇسەرى ءسوزسىز. مالدى بورداقىلاۋ، ونى ساتۋ جۇمىستارى دا جۇيەلەنە باستادى. جىل باسىندا اۋداندا 6 مىڭ باسقا جۋىق ءىرى قارا مال 210 الاڭدا بورداقىلانسا، ەسەپتى كەزەندە 530 الاڭعا جەتىپ، 8000 باسقا جۋىق مال بورداقىلاۋ جۇمىستارى جۇرگىزۋدە.دەمەك، ەت ءوندىرۋ جۇمىستارى كۇننەن-كۇنگە قارقىن الىپ كەلەدى. بۇل شارۋانىڭ دوڭگەلەنىپ سالا بەرۋىنە مەملەكەتتىڭ ەت ەكسپورتىن ارتتىرۋ جايىنا ءجىتى كوڭىل ءبولىنىپ وتىرعانى دا وڭ اسەرىن تيگىزىپ وتىر. ەگەر جەرگىلىكتى جەرلەردە ەت ونىمدەرى ارتار بولسا، بۇل اۋقىمدى باعدارلامانىڭ وڭتايلى شەشىمىن تابۋىنا دا سەبىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز.
اۋداندا مال شارۋاشىلىعى سالاسىندا جۇمىستارىن جۇيەلەپ، وزگەلەرگە ۇلگى بولىپ جۇرگەن شارۋاشىلىقتار بارشىلىق.سونىڭ ءبىرى – «قايىپ اتا» ج ش س. بۇل شارۋاشىلىق مال بورداقىلاۋ الاڭىن كەڭەيتۋ ماقساتىندا «قازاگروقارجى» اق قارجىلاي قولداۋ قورىنان «RBK» بانككە ءوتىپ، 463 ميلليون تەڭگە نەسيە الدى. وسى قاراجاتتىڭ ارقاسىندا بۇگىندە شارۋاشىلىقتاعى مال باسى 800-گە جەتتى. جوسپاردى ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا شاربۇلاق اۋىل وكرۋگى اقباستاۋ ەلدى مەكەنىندەگى بۇرىنعى ءىرى قارا مال فەرماسى ورنىنان جەر الىپ، 2013 – 2014 جىلدارى «RBK» بانكتەن 470 ملن تەڭگە جانە 51 ملن تەڭگە ءوز قارجىسىنان قوسىپ جالپى قۇنى 521 ملن تەڭگە تۇراتىن «مال بورداقىلاۋ» كەشەنىن ىسكە قوستى. اتالعان كەشەندە اقباستاۋ ەلدى مەكەنىنىڭ 36 تۇرعىنى جۇمىسپەن قامتىلدى. ونىڭ 21ء-ى تۇراقتى جۇمىس ىستەيدى. ولاردىڭ ايلىق جالاقىسى بۇگىنگى تاڭدا ورتا ەسەپپەن 60000 تەڭگەگە جەتتى. الداعى ۋاقىتتا تاعىدا 10 جۇمىسشى الۋ جوسپارلانۋدا. وتكەن جىلدان «مال بورداقىلاۋ» كەشەنىندە ءىرى قارا باسى 3000 باستان، جىلىنا 2 اينالىمدا 6000 باسقا جەتكىزىلدى. بىلتىر ج ش س 1302 توننا ەت ءوندىرىپ، ءونىمدى قازاقستان اۋماقتارىندا جانە كورشىلەس وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنا ەكسپورتقا شىعارىلدى. وندىرىلگەن ونىمگە مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلىپ، ءار كەلىسىنە 170 تەڭگەدەن جالپى 130 ملن تەڭگە سۋبسيديا تولەندى. بۇل شارۋالاردى ىنتالاندىرىپ وتىر.
اۋداننىڭ دامۋ باعدارلاماسىنا ساي 2015 جىلدىڭ 10 ايىندا تۇراقتى جۇمىسقا ورنالاستىرۋ، اقىلى قوعامدىق جۇمىسقا تارتۋ، جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋ جوسپارلارى ارتىعىمەن ورىندالدى. اۋدان كولەمىندە اتقارىلعان جۇمىستار ناتيجەسىندە، وسى جىلدىڭ 10 ايىندا 1800 جاڭا جۇمىس ورنىن اشۋ جوسپارلانعان بولاتىن. 1978 جاڭا جۇمىس ورىندارى اشىلىپ، جوسپار 110 پايىزعا ورىندالدى. تۇراقتى جانە ۋاقىتشا جۇمىسقا ورنالاستىرۋ جوسپارى 1080 ادام بولسا، ول 1361 ادامعا جەتىپ، جوسپار 126 پايىزعا ورىندالدى. ال اقىلى قوعامدىق جۇمىسقا 431 ادام جىبەرۋ قارالسا، وعان 444 ادام تارتىلدى. جۇمىسپەن قامتۋعا بولىنگەن 19958،0 مىڭ تەڭگە قارجى تولىعىمەن يگەرىلدى.
قازىعۇرت اۋدانىنىڭ اكىمى بولاتبەك قىستاۋوۆ ىسكەر ازامات. اۋدانداعى اتقارىلىپ جاتقان ىستەر اركەز ونىڭ باقىلاۋىندا. سوندىقتان قاشاندا ناتيجە بار. ايماق باسشىسى وڭىردە اتقارىلىپ جاتقان ىستەرگە كوڭىلى تولدى. دەمەك، بۇل قازىعۇرت اۋدانىندا قارقىندى ىستەردىڭ بارىن كورسەتەدى.
اۋدان كولەمىندە اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستارعا قانىق بولعان وبلىس اكىمى بەيبiت اتامقۇلوۆ ءىسساپار سوڭىندا جاڭابازار ەلدi مەكەنiندەگi ارداگەرلەر ءۇيiنە بارىپ، اۋداننىڭ اۋزى دۋالى اقساقالدارىمەن كەزدەستi. رەسپۋبليكاعا تانىمال «ارداگەرلەر قىمىزحاناسىندا» قازىنالى قاريالارمەن جۇزدەسكەن ءوڭiر باسشىسى بiرلiگi جاراسقان ءوڭiردiڭ تىندىرىمدى تiرلiكتەرi مەن الدا اتقارىلار جۇمىستارى تۋرالى وي قوزعادى.
دەرەككوز: "ايقىن-اقپارات"
پىكىر قالدىرۋ