جازۋشى اسقار التاي شىعىس تۇركىستان قازاقتارىنىڭ تالايلى تاعدىرى، وسپانداي باتىردىڭ كۇرەسكە تولى ءومىرى تۋرالى «سيرات» رومانىن جازىپ شىقتى. روماندا سول كەزدەگى قازاقتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن قاتار، بۇعان دەيىن كوپشىلىككە بەيمالىم بولىپ كەلگەن شىعىس تۇركىستان توڭىرەگىندە توعىسقان حالىقارالىق مۇددەلەردىڭ جاي-جاپسارىكورىنىس تاپقان. سونىمەن، نازارلارىڭىزعا جازۋشىنىڭ كولەمدى ەڭبەگىنەن ءۇزىندى ۇسىنامىز.
تاسلاقات
(اقش كونسۋلى)
(«سيرات» رومانىنان ءۇزىندى)
ازا بويى قازا بولدى...
تۇياعى تۇكتى، ءمۇيىزى مۇكتى تاۋتەكە پانالار تيبەتتەن اجالدىڭ سۇستى سۇلباسىن كورگەندەي بولدى. اسىلىندا، دۋگلاس ماككەرنان1 اجالىن سەزىنگەن ەدى. سەزىنتكەن دە سۇستى ءجۇز سۇرعىلت تاۋلار.
بۇل پەندەگە ءتان الدە ءبىر ۇركەك، سەكەمشىل سەزىممەن سەسكەنە قاراعان. توبەسىن بۇلت شالعان تيبەت شوقىلارى سول سۇستى قالپى. ءولى ارۋاقتاي ءور. جالاما جون جارتاستارى كارى كەمپىردىڭ تىسىندەي ورساق-ورساق. الا بۇلت اۋناعان اسپان استىندا قالعىپ كەتكەن سىڭايلى. سۋىق جەل عانا سۋىلداپ قويادى.
التايدىڭ قىزىل باس، سارى سيراق قازاقى قويىنىڭ تەرىسىنەن تىگىلگەن سەڭسەڭ ىشىكتى ماككەرنان تۇنەرىڭكى. ەرتەمەن اڭشىلاپ كەتكەندەردەن دە حابار جوق. كۇن ءتۇس بوپ قالدى. بۇگىن بۇل ۇرى قولتىققا – شۇڭعىما، شۇبالما شاتقالدىڭ قىساڭ تۇسىنان جىلاپ شىققان قۇرعاق جىلعانىڭ اينالماسىنا تاعى ءبىر ءتۇن ايالداماعان ابزال ەدى. ارتتاعى قۋعىن قالىپ قويسا يگى. قالماسا – باسىپ قالماسىنا كىم كەپىل؟!
ايال قۇرماسقا تاعى امال جوق.
ازىق تاقا تاۋسىلعان. تاۋسىلاتىن دا ءجونى بار. تيبەتكە يەكارتار كۋنلۋن2 قىراتتارىنا ىلىككەننەن-اق سوڭدارىنان تازىداي تۇسكەن قىزىل قىتايدىڭ حالىق-ازاتتىق ارمياسى قالماي قويدى. قاز كولى وڭىرىنەن اق قار، كوك مۇزدى اقپاندا قوزعالعان ءقۇسايىن-تايجىنىڭ3 مول اۋىلى كۋنلۋننىڭ شاتىمەن جاسىرىنا جىلجىپ، تيبەتتىڭ قارا قىرقالارىنا كوكەك اۋا كوتەرىلىپ، جول تورىعان جۇڭگو جاساقتارىنا جولىقپادى ما. جاۋ بىرەر جەتى بۇرىن، قاتۋلى قاڭتاردىڭ باسىندا تەمىرلىكتە قىستاپ وتىرعان قاليبەك اكىم اۋىلىن شاۋىپ، ولاردى وسى كۋنلۋن وڭىرىنە شەيىن قۋعىنداپ كەلىپ، ەكى جاعى دا ويران-اسىر بولىپتى. قاليبەك اكىم مەن بالا قامزانى4 جىبەرىپ الىپ، جىن بۋعانداي بۋلىققان قىزىل قىتايلىقتارعا ىرگەلەي جەتكەن ءقۇسايىن-تايجى مەن سۇلتان ءشارىپ، دالەلحان، ءماجيت5 باستاعان اۋعان ەل تاپ كەلگەن-دى. ارادا الاقۇيىن اتىس ءجۇردى. ۇساق مالمەن، ءىرى قارامەن، جىلقىمەن جاي جىلجىپ، بالا-شاعا، كەمپىر-شالمەن اۋىرلاپ كەلە جاتقان كوش قاتتى شىعىنعا ۇشىرادى.
كۇن ەڭكەيە عانا مۇزداي قارۋلانعان جاۋ جاعى جىلىستاپ كەتتى دە، ەسىن ارەڭ جيعان ەبىل-سەبىل جۇرت باسشىلارى ءبىر ماملەگە كەلدى. «مالسىز كۇنى – قاراڭ» كوشپەندىلەر ۇزاق تا بولسا جاتاعانداۋ جوندى باتىسقا، ال ماككەرنانعا قوسىپ بەرگەن ىقشام كوش تۇستىككە قاراي بۇرىلعان. اللا مەن يسانى اۋىزعا الا تۇرىپ قوشتاسقان. قۇداي كاشميردە جولىعۋدى جازسىن دەسكەن-دى... ءجۇز قارالى جاراقتى جاۋ بۇلارعا جيىرما شاقتى اسكەرىن قالدىرىپ، ۇزاپ كەتكەن ۇلكەن كوشكە كەرى بۇرىلدى. تيبەتتىك شەكاراشىلارمەن اۋىز جالاسىپ العان ازاتشىلدار وكشەلەي قۋۋدى ادەتكە، مال-مۇلىك توناۋدى كاسىپكە، اۋعان جۇرتتى قىرۋدى ەرلىككە بالاپ الىپتى. مۇنداي مۇندار تاعىلىقتى ءبىر كەزدە امەريكاعا قونىس اۋدارعان ءوز ەۆروپالىقتارى دا ىستەگەن عوي ءبىراق...
وتكەلسىز ويلار مازالاعان ماككەرناننىڭ توڭازىعان ءتۇسى قۇبىلىپ، ءتىسىن شىقىرلاتتى. اياز قارىپ، جەل قاعىپ، تالاق تارتقان ءجۇزىن تاعى تاس شوقىلار مەن تۇمان تورىعان مۇزداقتارعا قاراتا كوتەردى. اڭشىلاپ كەتكەن ۇشەۋدى تاعاتسىزدانا كۇتكەنىنە نالىدى. تاۋتەكە مەن جابايى قوداس اتىپ الۋعا ەرتەمەن اتتانعان سەيپىل كەشىككەن سايىن كوڭىلى قوبالجي بەرەدى.
تيبەتتىڭ تۇستىگىنە قاراي دەندەپ، كوك مۇز اسۋلاردان كوكتەي وتۋگە ەكى تۇيەگە جۇك ارتىپ، ون ءتورت جىلقى مىنگەن جولاۋشىلاردان قالعانى – ەكى ايەل، بەس ەركەك، ون ءۇش جاسار ءبىر بالا مەن بۇت ارتار دا، جۇك ارتار دا ءتورت جىلقى... ءقۇسايىن-تايجى كوشىنەن بولىنگەلى ۇركەردەي توپتى قىزىل جۇڭگو اسكەرى سيرەتىپ-اق تاستاعان. اككىلەنىپ العان جاۋ جىلقىلار مەن تۇيەنى الدىمەن قاراۋىلعا الۋعا كوشكەن. ازىق-تۇلىك پەن قارا قوس وسىدان ەكى كۇن بۇرىن الدە ءبىر قىساڭ ساي اۋزىنداعى اتىستا وققا ۇشقان اقىرعى تۇيە ۇستىندە قالدى. مال تۇرماق، جارالى جاندارعا قارايلاۋعا مۇمكىندىك بەرمەگەن. قىساڭ ساي اۋزىن تورىعان قورشاۋدى بۇزىپ-جارىپ شىققان وسىلار عانا... قارۋ-جاراق تا ساي، كۇش تە تەڭ ەمەس ەدى. وقتى دا ۇنەمدەۋگە تۋرا كەلەدى. ءتورت كۇلىككە مىنگەسىپ-ۇشقاسىپ پارلاعان بۇلار بيىككە ورلەي بەرگەن-دى. كوكەك تۋىپ، كۇن دە كوتەرىلگەن-دى. كەشە كەشكىلىك ءسۇرى قارى سىرەسكەن، ءبىراق قۇلاما جارتاستى كۇڭگەيدىڭ كەبۋ ەتەگىنە قونالقىلاعان.
قاشقىندار بۇيرىقسىز ەرۋلەۋلى...
الدە قالاي قاۋىپتەن سەكەمدەنگەن ماككەرناننىڭ قاسىنا كوشپەندىلەردىڭ قىزىل تۇلكى تىماعىن كيگەن فريدا مايەر6 كەلدى. وتىزدان ەندى اسقان ايەلدىڭ دە بەتىنىڭ ۇشى اۋا جەتپەگەننەن قىزارىپ، بۇرىنعى البىراپ تۇرار اق-قۇبا ءوڭى قانىن ىشىنە تارتقان ادامداي سۇرلانىپ كەتىپتى. قاراعاي قابىعىنىڭ سۋىنا قايناتىلىپ بويالعان قىزعىلتىم تەرى جاقى، تەرى شالبار كيگەن باياعى بالعىن بويى عانا بۇزىلا قويماعان. مىنا كوشپەندى قازاقتاردىڭ ساباۋىنداي سولقىلداپ تۇر.
– سەر! – دەپ ەركەلەي، ەڭگەزەردەي ماككەرناننىڭ مول پىشىلگەن ىشىگىنە ەنىپ كەتتى.
الاڭ كوڭىل ماككەرنان ىشتەي جاقتىرماسا دا، سىرت كوزگە شىن سەزىمىن بىلدىرە قويماس سىرالعى كەپ تانىتتى. قىرىقتىڭ بەل ورتاسىنداعى اككى تىڭشى-ديپلومات جاس ايەلدىڭ ءبىر ءسات بوساڭسىپ، ۇرعاشىعا ءتان ءتان قۇمارلىعى قىتىقتاپ تۇرعانىن دا سەزدى. وسپان باتىرمەن7 قايىر-قوش ايتىسقان جەمسارى جەرىنەن بەرى بۇل ايەلمەن بەلگە كۇش تۇسىرگەن ەمەس... قۇسايىن اۋىلىندا كەڭدىك بولعانمەن، كوڭىلىندە كەمدىك بولدى. تەزىرەك تيبەت اسۋ ماسەلەسى مازا بەرمەدى. كوشپەندىلەر دە قىس شىعا قوزعالايىق دەۋمەن وتىرىپ الدى. اقىرى... قىزىل قىتايدىڭ شىعىس تۇركىستاندا ءجانىمحان-تايجى8 مەن وسپان باتىردى قولعا تۇسىرگەن، قاليبەك اكىم مەن بۇلاردى توز-توز قىلىپ قۋعىنداعان الماعايىپ كۇنگە دۋشار بولدى. اتتەڭ! اتتەڭ-اي!
– سەر؟! – فريدا مۇنى بەلىنەن قۇشاقتاعان كۇيى يەگى استىنا تاناۋىن تىعىپ تۇرىپ: – الگى سەيپىلدەر قاشان كەلەدى؟ ءسىز ويلانىپ كەتتىڭىز عوي، – دەدى.
– فەيا، ولاردىڭ كەشىككەنىنەن ءوزىم دە كۇدىكتەنىپ تۇرمىن. ءبىر پالەگە جولىقپاسا بولعانى... الدە تاۋتەكە كەزىكپەي، ۇزاپ كەتتى مە ەكەن؟
– دۋكا، بۇگىن وسىندا تاعى دا تۇنەپ شىعامىز با؟ وتىن جوق. جاربولدىنىڭ اكە-شەشەسىن شومشەك تەرۋگە جۇمسادىم.
– فەيا، قىمباتتىم! دۇرىس ىستەگەنسىڭ، – دەدى ماككەرنان فريدانى ەركەلەتە قوشتاي. – سەيپىل كەلگەسىن اقىلداسامىز. اسۋعا دەيىن جول قيىن بولماسا، تۇندەلەتىپ ءجۇرىپ تە كەتەرمىز. قۋعىنشى شاركە9 دە الىستا قالعان شىعار... الگىلەر تاۋتەكە اتىپ كەلسە، قازاقتاردىڭ ەتى مەن سورپاسىن ىشەر ەدىك، ءا!.. ىستىق اس ىشپەگەلى قاشان؟
– اي، سەر! باس جەگىڭ كەلىپ تۇر عوي. قازاقتاردىڭ كوڭ ساسىعان قويىنىڭ ەتى تاڭدايىڭىزعا تاتىعان ەكەن، – دەپ مايەر كۇلىپ جىبەردى. – ەلگە جەتكەن سوڭ وسىنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ كەتەسىز عوي، سەر! مەنى دە ۇمىتاسىز...
– فەيا، سۇيىكتىم! ولاي دەمە! سەنى دە، بۇل ولكەنى دە ۇمىتا المايمىن... ۇمىتۋعا حاقىمىز دا جوق. تيبەت پەن تۇركىستان – اقش-تىڭ ماڭگى مۇڭى. ال مەنىڭ – قايعىم... مىنانداي ەرجۇرەك، باۋىرمال، ادال حالىقتى قالاي ۇمىتا سالاسىڭ. ول مۇمكىن ەمەس، قىمباتتىم، مۇمكىن ەمەس! – دەپ ماككەرنان قىزبالىعىن جاسىرا الماي قالدى.
- سەر! سەر! – دەپ مايەر ماككەرناننىڭ موينىنان قۇشاقتاپ، بەتىنەن ءسۇيىپ، اۋىر جول ازابىنان جۇيكەسى سىر بەرىپ العان كونسۋلدى سابىرعا شاقىردى. – ەموسياعا بەرىلمەڭىز، ءسىزدىڭ جۇزىڭىزگە اشۋلانۋ جاراسپايدى... قالجىڭ كوتەرە المايتىن بولىپسىز. ءسىز، پروفەسسيونال بارلاۋشى ەمەسسىز بە؟
– و، فەيا! فەيا!.. سەن «ۇمىتاسىڭ» دەيسىڭ، سەندەي اجارلى دا اقىلدى ايەلدى ۇمىتۋ مۇمكىن بە؟ ايتشى ءوزىڭ! – دەپ ماككەرنان ادالىنان سويلەدى. – فەيا، جانىم مەنىڭ! وتكەن جازدا پەكستون10 مىرزامەن تايۆانعا تارتىپ وتىرماي، باسىڭدى ولىمگە تىگىپ جانىمدا قالدىڭ-اۋ!.. جانىم، فەيا! بۇل ەرلىك سەزىمىڭدى، ءتىرى جۇرسەم، قالاي دا وتەيمىن! تەك، شتاتقا جەتەيىكشى!
– دۋكا، ماعان ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق. سەن امان ءجۇرشى! سەر، سەن ءۇشىن مەن بارىنە دايارمىن... قارعىس اتقان، قۇداي قىرىن قاراعان مىنا ولكەدەن تەزىرەك قۇتىلايىق! – دەدى فريدا مايەر قورقىنىشىن جاسىرا الماي.
– قۇداي جولىمىزدى وڭعارسىن! فەيا، قۇداي ەمەس كىنالى، قىزىل جۇڭگو كىنالى... قۇدايدان بەزگەندەر عوي الار! «بارلاۋشى»، «تىڭشى» دەپ، كونسۋل-ديپلوماتتاردى دا تۇتقىنداماق بولدى عوي. مىنانداي الاساپىراندا سەنىڭ قۇقىڭ، شەتەلدىك ازاماتتىعىڭ – ون سەنت تە تۇرمايدى. ورىس بولشيەۆيكتەرى سەكىلدى ساۋاتسىز قىزىل جۇڭگو كوممۋنيستەرى اتىپ تاستاسا دا كەشىرىمدى... ولار ءوزىن سولاي اقتايدى. امەريكاندىق ءبىز دە ءبىر، قۇقى جوق يندەەس سەكىلدى مىنا قازاقتار دا ءبىر... اح!
ماككەرناننىڭ اۋزىنان اششى وكىنىش لەبى شىعىپ كەتتى.
– سەر، قاپالانا بەرمەڭىز! ءالى-اق بۇل ولكە وزگەرىپ شىعا كەلەدى. مۇنداي باسسىزدىققا بىزدەن باسقا مەملەكەتتەر دە كوز جۇمىپ، قاراپ وتىرماس... مىنانداي مۇنارلى كۇنى مۇنىڭ ءبارىن نەسىنە ەسكە الا بەردىڭىز؟ كوشپەندى قازاقتار «ىرىمعا جامان» دەيدى مۇندايدا.
– كوكىرەگىم كۇيىپ بارادى. ساعان ايتپاعاندا كىمگە ايتام؟ اناۋ جابايى جۇرتقا ايتام با؟ ولار نەنى تۇسىنەدى؟ – دەپ ماككەرنان بوي سالا الىسقا قادالدى. – مالىن باققان، بالاسىن تاپقان از عانا جۇرت الىپ دۇنيەدەن حابارسىز عوي... ولاردىڭ اسىل مۇراتى مەن ازاپتى كۇرەسىن كىم باعالاپ جاتىر؟ ايانىشتى داۋىسىن كىم ەستىپ جاتىر؟ دۇنيە بۇلاي بۇلىنەرىن قايدان ءبىلسىن، ولار؟ سوۆەتتەردىڭ دوبال ساياساتىنىڭ قۇربانى بولعانىن سەزبەيدى عوي. سەزسە دە نە ىستەي الدى؟ جارتىسى سوۆەتتە، جارتىسى مونعوليادا، جارتىسى قىتايدا قالىپ، ءتىپتى ءوزارا وشىكتىرىلىپ، ءبولىپ-بولىپ بيلەپ المادى ما؟ باس يمەيمىن دەگەن سوڭعى تىرەگى شىعىس تۇركىستاننىڭ ءوز ىشىندە «باندى» دەپ، «قۇيىرشىق» دەپ ارانداتىپ، ازامات سوعىسىن ۇيىمداستىرىپ وتىرعان جوق پا؟ اي-اي، اڭقاۋ حالىق-اي!
– سەر! سەر! – دەپ فريدا مايەر ۆيسە-كونسۋلدى قالاي باسارىن بىلمەدى. – سەنتيمەنتالدى بولىپ كەتىپسىز عوي! سوۆەت پەن جۇڭگو قاشاننان بىرگە ەمەس پە... ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن دە جاڭا دۇنيەنى بىرىگىپ ءبولىسىپ جاتىر عوي. ولار ءۇشىن كوشپەندىلەر دەگەن نە، ءتايىرى!
– جوق-اۋ، ءبىز، امەريكاندىقتار قانشا باقىلاپ، بولجاپ وتىرساق تا، دۇنيە بۇلاي بولىنىپ-بولشەكتەلىپ كەتەرىن كۇتپەدىك قوي... ءبىر ستالين-ديكتاتور ەكىنشى ماوسزەدۋن-ديكتاتوردى وپ-وڭاي پايدا قىلدى. سوعىستان كەيىن جارتى ەۆروپانى جامباسىنا باسىپ قالعانى ازداي، ماونىڭ قولىمەن ەندى جارتى ازيانى جاۋلاپ المادى ما... تيبەتتى تۇمانداي باسىپ، شىعىس تۇركىستاندى ورمەكشىدەي تورلاپ تاستادى عوي... سارى ورىس پەن قارا جۇڭگو قول قىسىسقان قىزىل جۇڭگو مەن قىزىل ورىس بوپ شىعا كەلدى. مۇددەسى دە، ماقساتى دا ءبىر. سورلاپ جۇرگەن باياعى ۇساق ۇلتتار. ەركىندىگى مەن جەرىنەن، ءتىپتى تولقىن جاعاعا شىعارىپ، ۇيىرىنەن ايىرىلىپ قالعان دارمەنسىز كيتتەي ەلىنەن الىستاپ كەتكەنى قانشاما، مىنا ءبىر قازاقتارداي؟!
ماككەرنان كەنەت ءتىلىن تيىپ الدى...
جاربولدىنىڭ شەشەسى مەن اكەسى مامىردىڭ بۇرلەي باستاعان كوك جاساڭ بۇتالارى مەن قۋ شومشەكتەردى ارقانمەن بۋىپ اكەپتى. فريدا ەكەۋى جارتاسقا جاپسىرا تىككەن جاپپاعا قاراي ءجۇردى. كۇن ءتۇس بوپ قالسا دا، مامىرداعى تيبەتتىڭ قارا سۋىعى ءالى دە ىزعارلى.
ون ءۇش جاسار جاربولدى كوزگە ىلىكپەدى. ەڭكىش جارتاستى ءتور قابىرعا قىلىپ، جالعىز تۋىرلىقپەن باۋىرىن جاپقان جاپپا ىشىندە، ءتىپتى تۇندە عانا توردەگى تاستىڭ القىمى استىنداعى قۋىستاعى جاتىن ورنىندا دا جوق بوپ شىقتى. قاراداي ەلەگىزگەن ماككەرنان قارادومالاق بالانى نەگە كوزىمەن ىزدەي بەرگەنىنە ءوزى دە تاڭىرقادى. فريدا بولسا بەلىن بۋىپ العان قازاق ايەلدىڭ قاسىندا تاس وشاق ازىرلەسىپ، تىستا قالىپ قويدى. بۇل – بەس ەركەك، ەكى ايەل، ءبىر بالا – ءبىر قورا جان بوپ تۇنەپ شىققان جاپپانىڭ ىشىندەگى تۋلاق ۇستىنە جامباستاي كەتتى. «جاربولدى قايدا ءجۇر؟» دەگەن ويعا تاعى ءبىر ورالىپ ءوتتى. تىستاعى ۇشەۋ دە اڭعا كەتكەن ۇشەۋدى تاعاتسىزدانا كۇتىپ جۇرگەن شىعار... سەيپىلدەردەن ءبىراق سىبىس جوق.
سەيپىلدى سوناۋ ساۋاندا قىرىق توعىزىنشى جىلى گوميندان پولكوۆنيگى دالەلحان11 مەن قاليبەك اكىم تانىستىرعان-تۇعىن. ول لانچجوۋداعى گومينداننىڭ بارلاۋ مەكتەبىن بىتىرگەن ەكەن. «پودپورۋچيك» دارەجەلى جاس جىگىت بارلاۋ مەكتەبىنەن اعىلشىن ءتىلىن دە ءتاپ-تاۋىر يگەرىپ شىعىپتى.
سەيپىل سودان بەرى بۇدان ءبىر ەلى ايىرىلعان ەمەس ەدى. بۇگىن عوي ازىق ءۇشىن اۋلاقتاپ كەتكەنى. قايدا جۇرسە دە كونسۋلدىڭ كولەڭكەسىندەي ەرىپ، قورعاۋشىسى قىزمەتىن مۇلتىكسىز اتقارىپ كەلە جاتقانى. وڭىنان وق قاعارى، سولىنان سويىل سوعارى. بۇل سەيپىلدى كەيدە ەركەلەتىپ «سەيف» دەيتىن. وسىنداي وڭدى ادام قوسىپ بەرگەن قاليبەك پەن دالەلحانعا راحمەت!
تۋلاق ۇستىندە جاستىق ورنىنا توقىم جاستانىپ، ىشىك جامىلىپ جاتقان ماككەرنان وتكەن كۇندەردىڭ سۇرەڭسىز سۋرەتتەرىن ەرىكسىز ويمەن شولىپ، وزىمەن جولىعىسقان جانداردىڭ كەسكىن-كەلبەتىن ەلەستەتىپ، اراداعى ازۋلى اڭگىمەلەردى ەسىنە الدى. اش قارىنعا الىس كۇندەر ساۋلەسى ازىق بولدى.
وسى سەيپىلدىڭ ارقاسىندا سارى كۇزدە جەمسارىداعى وسپان باتىرعا جاسىرىنىپ جەتپەدى مە. ۇرىمجىدەن سالت اتپەن فريدا ۇشەۋى اتتانعاندا، ءوز باسى وسپان باتىردىڭ عانا ورداسىن پانا تۇتارىن، باسقا اۋىل-ايماق جانعا ساۋعا بولا الماسىن بەك ءتۇسىنىپ، ءبىر بايلاممەن كەلگەن-دى. باتىر ءبىراق مۇنىڭ ايتقانىنا كونبەدى، سوڭىنان ەرمەدى. ەرمەك تۇگىلى – سەنبەدى.
... – جول جوق دەيسىڭ، ءا! جول جوق ەكەنى راس. ءبىراق ءبىر جول بار: ول – ازاتتىق جولى – ازاتتىق سوعىسى... مەن ءۇشىن حاق جولى! – دوڭگەلەك ءجۇزدى، قويۋ قارا مۇرت، قارا ساقالدى، جازىق ماڭداي، قۇلاما قاباق، قويۋ قاستى، قارا كوز، قارا-سۇر ءوڭدى وسپان باتىر بۇعان تەسىلە قاراعان.
باتىردىڭ تاقىرلاپ تاستاعان تاقيالى باسى مەن بۇكىل تۇرپاتىنا، مالداسىن قۇرۋلى دەمبەلشە، مىعىم دەنەسىنە زەر سالىپ وتىرعان ماككەرناننىڭ وتكىر كوك كوزى شارپىسىپ قالىپ، تايقىپ كەتتى.
– تيبەت، مەن ءۇشىن، جابىق. ولىمنەن قورقىپ، باس ساۋعالارىڭ مەن ەمەس... التاي-انامنان الىستاپ كەتكەنىم دە جەتەر.
– باتىر، شىعىس تۇركىستانعا ءالى-اق قايتىپ ورالاسىز. بۇل قىزىل قىتايدىڭ كۇنى ۇزاق ەمەس. ءقازىر تيبەت اسىپ كەتىپ، ەرتەڭ بۇل ولكەدە حالىق قايتا كوتەرىلگەندە قارۋلى قولمەن، مول كومەكپەن كەلەسىز...
وسپان باتىر: «توقتا!» دەپ، سەيپىلدىڭ اۋدارما ءسوزىن ءبولىپ تاستادى.
– بۇ نە ساندىراق؟! سوندا مىنا قاشىپ-پىسىپ كەلگەن سەن كومەك بەرمەكپىسىڭ؟! ماعان بەرمەك بەساتارلارىڭ جەتپەي قالمادى ما؟!12 دەرەگىن ءوزىڭ دە بىلمەيسىڭ... ال بۇگىن كوتەرىلمەگەن حالىق ەرتەڭ كوتەرىلەدى دەپ كىم ايتتى؟ تيبەت اۋسام – شىڭحاي مەن كەڭسۋعا13 كەتكەن حالىقتىڭ تىلەگىن تابان استى ەتكەنىم ەمەس پە؟! ونداي وپاسىزدىققا بارا المايمىن!
– باتىر، ءوزىڭ بىلەسىڭ... بىزدىكى دە ءبىر ءۋاج عوي.
– جوق، سەنىكى ءجون. قولىڭنان كەلگەندى ىستەدىڭ. بايتىك14 پەن قاپتىقتاعى سوعىستا دا قول ۇشىن بەردىڭ... ەر ەكەنىڭدى، شىعىس تۇركىستانعا تىلەكتەس ەكەنىندى تانىتتىڭ. ەندى جولىڭ بولسىن! ءبىر اللا قولداسىن! ءاي، جىگىتتەر، – دەپ قالامبايعا بۇرىلا سويلەگەن. – مىنا ءامىرقان مىرزاسىنا مەنىڭ جۇيرىك تورىمدى مىنگىزىپ، قۇسايىن مەن سۇلتان شارىپكە جەتكىزىپ سالىڭدار! شەرديمانعا تاپسىر!
بۇل باتىرمەن كيىز ءۇي ىرگەسىندە ات ۇستىنەن قوشتاسىپ تۇرىپ: «بىر-ەكى جىلدان كەيىن قايتسەم دە قايتىپ ورالام... وعان دەيىن امان بول، باتىر!» دەپ ۋادە دە بەرگەن. ۋادەسى ءبىراق سەنىمسىزدەۋ ەستىلگەن-دى. ال باتىر سىيلاعان سۇلۋ، جۇيرىك تورى مۇنى تالاي تايعاقتى، تىعىرىق قاتەرلى قىرعىننان امان الىپ شىقتى... كوشپەندىلەر ءۇشىن جىلقىنىڭ قانشالىقتى قاستەرلى، ءوز جاندارىنان دا قىمبات كورەتىنىن بۇل وسى ءبىر قانسوقتا كۇندەردە تۇسىنگەن.
سىرت كوزگە ايدىنىن سالىپ وتىرسا دا، وسپان باتىردىڭ قاجىڭقى كەلبەتىن، باياعى «بايتىك وقيعاسى» تۇسىنداعى سابىرىنان ايىرىلىپ، تىز ەتپە مىنەز تاپقانىن ءسوز لامىنەن سۇڭعىلا بارلاۋشى سەزىپ قالعان. باتىرعا ءبىراق سوگىس جوق. ون جىلدان استام ەر ۇستىندە كۇن كورگەن، قولىن قارۋ قارىعان جانعا نە جورىق... التى جىلداي اق قىتايمەن الىسقان، 1946 جىلى التاي ايماعىنىڭ گۋبەرناتورلىعىن ءوز بەتىمەن تاستاپ، قىزىل جۇڭگو قولداۋشىلارى شاركەلەرمەن كۇرەسىپ كەلە جاتقان وسپان باتىر عوي ول. باتىردىڭ كىربىڭ قاباعىنان بۇل كوپ جايدى اڭعارعان. كوزىنىڭ قاراسىنداي بولعان التايدان ءۇش ايماق شاركەلەرى 1947 جىلى قۋىپ شىققان سوڭ، بايتىككە، ودان باركول مەن جەمسارىعا جەتىم قۇلانداي جەر اۋعانى وڭاي تيمەگەن-دى. بارىنەن دە كوكتەمنىڭ كوكەكتەگى كۇنەس كۇنىندە باركولدە15 قىزىل جۇڭگو مەن شاركەلەر جاسىرىنىپ كەلىپ، تۇتقيىلدان باسىپ قالعانى – باتىردىڭ بەلىن ءۇزىپ كەتكەندەي بولعانىن بۇل ۇرىمجىدە ءبىلىپ وتىرعان ەدى... دوسىنا ادال، دۇشپانىنا قاتال باتىردىڭ اڭعالدىعىنا دا كوزى جەتىپ، ىشتەي اياعان. از عانا ۇلتتان شىققان شىعىس تۇركىستاندىق تراگەديالى تۇلعا ەكەنىنە جانى اشىعان.
اقيقاتىندا، تۇسىنە بىلگەن ادامعا وسپان باتىر تراگەدياسى – شىعىس تۇركىستان تراگەدياسى... ۇلى تۇركىستاننىڭ ءبىر بولشەگى سانالاتىن بۇل باي ولكەنى باۋىرىنا باسقىسى كەلگەن ورىس يمپەرياسى ارىنى كوزدەگەن-دى. ونى «سوۆەتتانۋشى» بۇل جاقسى بىلەدى... سوۆەت وداعى شىعىس تۇركىستاندى الدىمەن گومينداننان ارىلتىپ الۋدى ويلادى ەمەس پە. دۇنيە جۇزىلىك سوعىس جىلدارى قارساڭىندا گوميندانشى شىڭسىسايدى باۋىرىنا تارتىپ، دوستىققا شاقىرىپ، ءتىپتى ونى شىعىس تۇركىستاندىق كوممۋنيس تە قىلعىسى كەلدى عوي. شىڭسايدىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركۋ ارقىلى ونى قازاق، ۇيعىر، دۇڭگەن، قالماق سەكىلدى ۇساق ۇلتتارعا قارسى قويدى. بۇعان توزە الماعان الدىمەن التايلىق قازاقتار بولدى.
ءوزى دە ەركىن كۇن كەشكەن، ەرىكتى بارىنەن بيىك قوياتىن كوشپەندىلەردىڭ تۇقىمى اق قىتايدىڭ شي جۇگىرتىپ، تۇتقىنداپ، جازىقسىز جازالاپ، كىسى ولتىرۋىنە قارۋمەن قارسى كوتەرىلدى. ونىڭ اقىرى – التايدان تيبەت پەن گانسۋعا دەيىن جاپپاي ازاتتىققا ۇلاستى. ءبىراق زالىم «سويۋزشىلار» ساتىپ كەتتى... 1945 جىلى 10-قازاندا احمەتجان ءقاسيميدىڭ16 باسشىلىعىمەن شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى مەن گوميندان وكىمەتى اراسىندا بىتىمگە قول قويىلدى. سوۆەت پەن جۇڭگو كوممۋنيستەرى شىعىس تۇركىستان باسشىلارىنا كۇشتەپ قول قويعىزدى.
ال شىعىس تۇركىستاننىڭ ۇلت-ازاتتىق ارمياسى مەن وسپان باتىردىڭ كوتەرىلىسكە قاتىسقان ەرىكتى جاساقتارىن جۇڭگو حالىق-ازاتتىق ارمياسىنا باعىنىشتى ەتپەك بولدى. مىنە، وسى جەردە وسپان باتىر ءبۇلىنىپ، ءبولىنىپ كەتتى. ول سول كۇننەن باستاپ «قۇيىرشىق – باندى» اتاندى ەمەس پە... ال گوميندان وكىمەتىمەن كەلىسىمگە كەلىپ، شىعىس تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن تاپتاعان سوۆەت وداعى بۇل عاجايىپ ولكەنى ءوزىنىڭ وكتەمدىگىمەن ءبىرجولاتا قىزىل قىتايعا ساتا سالدى... وسپان باتىردىڭ باسىن بايگەگە تىكپەسكە شاراسى قايسى؟ شىعىس تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىز رەسپۋبليكاسىن قۇرامىز دەپ ارپالىسقان ارىستان جۇرەك ۇلدارى – دالەلقان سۇگىرباي ۇلى، احمەتجان قاسيمي، ىسقاقبەك مۋنينوۆتار17 1949 جىلى قىركۇيەكتە وپات بولدى. وپات بولعان جوق، سوۆەت وداعى مەن جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى سامولەتتەن وپات قىلدى... وسپان باتىر بولسا جارالى كوكجالداي جالعىز قالدى.
قابات-قابات كوتەرىلە بەرەتىن تيبەتتىڭ تاۋلارىنداي قات-قابات ويدان سەرگىگىسى كەلىپ، تۋىرلىق جاپپا استىنان تىسقا شىقتى. مامىردىڭ كۇنى ساۋلەسىن توگىپ تۇرسا دا، ىزعاردىڭ بەتى قايتا قويماپتى. ەڭىستەن ورلەي سوققان جەل دە باسەڭدەر ەمەس.
فريدا مەن جاربولدىنىڭ شەشەسى وشاقتى تاستان قالاپ تاستاپ، الدە نە ايتىپ وڭاشالاۋ وتىر ەكەن. جاربولدىنىڭ اكەسى بەساتارلاردى قاتار قويىپ، ۇڭعىسى مەن قايتارماسىن مايلاۋعا كىرىسىپتى. بالا عانا كورىنبەيدى. ماككەرنان جاربولدىنىڭ قايدا جوعالىپ كەتكەنىن امالسىز بىلگىسى كەلىپ، فريدادان داۋىستاپ سۇراپ ەدى، ول بالانىڭ تاۋ باسىنا شىعىپ، قاراۋىل قاراپ جۇرگەنىن ايتتى. سوندا عانا ماككەرنان بۇرشاقتاي بالانىڭ جاۋگەرشىلىك زاماننىڭ جىرىندى جاۋىنگەرىنە اينالعانىن سەزىندى. ول ەرىكسىز قىرىق قابات ءۇيدىڭ قابىرعاسىنداي بيىك ارسا-ارسا جىقپىلدى جارتاسقا قارادى. جاربولدى ءبىراق كوزگە ىلىكپەدى، بالكىم جوعارى ورلەپ كەتسە كەرەك.
ماككەرنان قاراسۇر جارتاستى ءيىندى اينالا بەرىپ، ساندىق تاس ۇستىنە وتىردى. قار جامىلىپ، مۇز سىلانعان سىلاڭ بويلى تيبەتتىڭ الدە ءبىر ساۋىرىنا كوگىلدىر جانارىن تىگىپ، سەيپىلدەردىڭ كەشىككەنىنەن كۇدىكتەنەيىن دەدى. الدە تاۋتەكە كەزىكپەي، الىسقا ۇزاپ كەتتى مە ەكەن. ازىقسىز الدىعا جىلجۋ – ولىممەن پارا-پار. ەرىكسىز ەرۋلەۋلى. ەرۋ دە ءقاۋىپتى. ارتتان ات شالدىرماس قۋعىن بار. بۇلار بيىكتەگەن سايىن ءۇندىنىڭ جولبارىسىنداي تارعىل تاۋلار ءتۇسى وڭىپ، تۇنەرىڭكى تيبەتتىڭ سۇسى باسىپ، تاپ وسى ارادان اق شاڭقان جوندى، كوك مۇزداق ساۋىرلى سىلەمدەرى كەسكەستەۋلى.
تاۋ – اسۋلى، جول – تورۋلى...
ماككەرنان ءقاۋىپ ويلاعاننان با، قاراداي شىمىركەندى. جاقىن تۇرعان جاماندىقتى سەزگەندەي سەلت ەتىپ، وز-وزىنەن ىشتەي سىلكىنىپ تە الدى. ءدال قازىرگى ساتتەگى سۋىق سەزىمنەن ارىلعىسى كەلىپ، جاپپا استىندا جاتىپ وسپان باتىر جايىندا وشارلى ويدى مالدانعانىنداي، قيلى كۇندەردەگى جالقى ءبىر جايلارعا كوڭىل توقتاتۋعا تىرىستى. سەيپىلدەر كەلە قويماسا دا، كىشكەنتاي عانا جاربولدىنىڭ جاۋ قايدا دەپ قاراۋىل قاراپ، جول باعىپ بيىكتە جۇرگەنىنەن جۇرەگى دە ورنىعا تۇسكەن ەدى... مامىر جەلىنە قىرىن قاراپ، قارا تاس ۇستىندە قالقايىپ، ىشىگىن قىمتانا وتىردى.
تاعدىرى بۇلاي تاۋ اسىپ، تۇمان كەشەر دەپ بۇل ويلاماپتى-اۋ؟! سوناۋ جاپونمەن سوعىس ءجۇرىپ جاتقان جىلدارى تايۆان ارقىلى اشىق تۇردە ۆيسە-كونسۋل بوپ شىعىس تۇركىستانعا جىبەرىلگەندە، ءتۇبى بۇل وڭىردە قىتايعا دا، سوۆەتكە دە باعىنىشسىز ءبىر مەملەكەت قۇرىلادى دەپ سەنىپ كەلگەن-دى. وعان سەبەپكەر – قىتايدىڭ باتىس وڭىرىندەگى «شىنجاڭ» اتانعان شىعىس تۇركىستان ولكەسىنە 1944 جىلى كەلىپ كەتكەن اقش-تىڭ ۆيسە-پرەزيدەنتى ۋوللەس. ونىڭ پرەزيدەنت رۋزۆەلتكە بەرگەن قۇپيا دوكلادىندا، شىنجاڭ – باقىلاۋعا الاتىن ايماق، ويتكەنى بولشيەۆيزمگە قارسى قويۋعا لايىق، حالقى ءار تەكتى ءارى ءالى كۇنگە قىتايعا دا، سوۆەتكە دە تولىق باعىنىشسىز، ەركىن جاتقان ەلدى، ەرىكتى ولكە... دەگەن تۇجىرىمى تۇرتكى بولدى.
اقيقاتىندا دا سولاي ەدى. وعان دالەل – التايدان باستالعان كوشپەندى قازاقتاردىڭ سوڭىنا كۇللى شىعىس تۇركىستان ۇساق ۇلتتارىن ىلەستىرگەن ازاتتىق سوعىسى. ولار تيبەتكە دەيىن تاۋەلسىزدىك تۋىن تىكتى عوي... امال قانشا، امەريكاندىقتار دا وڭباي قاتەلەستى. بارماقتارىن تىستەپ قالدى عوي. الدىمەن اق جۇڭگو – گومينداندى قولدادى. گوميندان قىزىل جۇڭگو – گونساندان مەن سوۆەتكە قارسى تۇرا الادى دەپ، ءبىراق ول ءالسىز بوپ شىقتى. قارا حالىق قولدامادى. ىرگەلەس سوۆەت وداعىنىڭ ارقاسىندا قىزىل جۇڭگو كۇشەيىپ كەتتى دە، ولار شىعىس تۇركىستانعا تولىق تاۋەلسىزدىك بەرەمىز دەپ، 1942–1943 جىلدارى تۇركىستاندىقتاردى – اسىرەسە باسشىلارىن وزدەرىنە قاراتىپ الدى... ءسويتىپ ۇلكەن ساياساتتا بۇلاردى دا، تۇركىستاندىقتاردى دا الداپ سوقتى.
ەندى شىعىس تۇركىستان مۇلدە كۇشەيىپ، جەكە تاۋەلسىز مەملەكەتتىككە قول جەتكىزگەن 1945 جىلعى قازاندا سوۆەت تە، قىزىل جۇڭگو دا مۇنداي ازات، جاڭا بۋفەرلىك مەملەكەتكە جول بەرمەيتىنىن ءبىر-اق كۇندە تانىتتى. ماناس وزەنىنىڭ ۇستىندەگى كوپىر اۋزىندا ءۇش ايماقتىڭ – التاي، تارباعاتاي، ىلە وڭىرلەرىنىڭ ۇلت-ازاتتىق ارمياسىن توقتاتىپ، اق قىتايمەن ماسقارا بىتىمگە قول قويىلدى. سول شاقتا عانا بۇلار – امەريكاندىقتار: «قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىمايدى»، اق جۇڭگو مەن قىزىل جۇڭگو جالپى قىتايدىڭ مۇددەسى ءۇشىن ءبىر-اق ساتتە بىرىگىپ، شىعىس تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن جوققا شىعارا سالعانىنا كۋاگەر بولدى. شىعىس تۇركىستان حالقىنىڭ اسىل ارمانى ورىندالماي، ال اقش مەملەكەتىنىڭ ستراتەگيالىق جوسپارى جۇزەگە اسپاي قالدى... سوندىقتان دا 1947 جىلى التايدان قايتا ءبۇلىنىپ، ازاتتىق دەپ كوتەرىلگەن وسپان باتىر ويلاعانىنا جەتە المادى. شىعىس تۇركىستاننىڭ ازاتتىعىن الىپ كەلگەن دالەلقان سۇگىرباي ۇلى باستاعان ەرلەرى وپات بولعان سوڭ، قىزىل جۇڭگو «شىعىس تۇركىستان» اتىن جويىپ، «شىنجاڭ» دەپ وزگەرتىپ، ءبىرجولا بيلەپ-توستەۋگە كوشتى... قايران ولكە قارا جەرگە قاراپ قالدى عوي! بۇلاردىڭ ءوزى جارتاس جاعالاپ، تاۋ ساعالاپ، باس ساۋعالاپ كەتۋگە دۋشار بولدى.
ەندى مىنە، قۇبا تاۋدىڭ قۇجىندا قاراقۇسشا قالقيىپ وتىر. وسىلايشا وپىق جەپ قالام، ور قويانشا بۇعام دەپ، ون ۇيىقتاسا تۇسىنە كىردى مە؟! جازمىشقا جازا جوق. اقش-تىڭ ارىستاي ازاماتى بولسا دا، سۇراۋى جوق ساياق جۇرتپەن اققان جۇلدىزداي اۋىپ بارادى.
ماككەرناندى مۇزداي ءبىر سەزىم قارىپ الدى...
مامىردىڭ ىزعارلى جەلى عانا ىزعىنداي سوققان مەڭىرەۋ ولكە سول تاكاپپار قالپى. مۇنىڭ ەڭسەسىن باسا تۇسەردەي سۇرلانىپ-اق تۇر. الا بۇلت قاشقان كوكسۇر اسپاننان كۇن جىلتىڭ قاعادى. بيىك باسىندا ول دا قاۋقارسىز – جىلۋسىز. تاۋ توسىمەن جىلجىعان جاباعى بۇلت كولەڭكەسى عانا تىرشىلىكتەن حابار بەرگەندەي.
كۇن تۇستەن اۋىپ بارا جاتسا دا، اڭ قاعىپ كەتكەن سەيپىلدەر وشاڭ ەتەر ءتۇرى جوق. جاپپا باسىنداعى تورتەۋ توباناياق بوپ قالدى... وسپان باتىر سىيلاعان جۇيرىك تورى عانا تۇساۋلى كۇيى جالعىز جايىلىپ ءجۇر.
ءقۇسايىن-تايجى قوسىپ بەرگەن ون سەگىز ادامدىق قوڭىر كوشتەن قالعانى – وسى بەس-اق ادام. ونىڭ بىرەۋىسى – بالا. بۇلار وزدەرىنىڭ باسىن كۇنى بۇرىن ولىمگە بايلاعانىن، اقيقاتىن ايتقاندا، اقش كونسۋلى ءۇشىن كەپىلدىكتە كەلە جاتقانىن دا بىلەدى... ءتايجىنىڭ ءوزى ۇلكەن كوشتەن بولىنەردە سەنىمدى دەگەن ادامداردان ءبولىپ، ولارعا ءمان-جايدى تۇسىندىرگەن. جەر اۋىپ بارا جاتقان بارشا جۇرتتىڭ تىلەگى مەن ءۇمىتى – وسى امەريكان ازاماتىنىڭ ۇستىندە ەكەنىن ەسكەرتكەن. ماككەرنان امان-ەسەن ەلىنە جەتسە، وزدەرىنىڭ دە ءۇندىستان مەن قاشمىردە باياعى 40-شى جىلدارى اۋىپ كەتكەن ەلىسحاندارداي قيىنشىلىق كورمەي، قايتا امەريكاداي كۇشتى مەملەكەتتەن كومەك الاتىنىن، بۇل ادام سوعان تىكەلەي ارالاساتىنىنا ءوزى كامىل سەنەتىنىن سارالاپ جەتكىزگەن-دى.
ويلاپ وتىرسا، ءقۇسايىن-تايجى ايتقان ءسوز – بىلتىر كۇزدە ءتايجى اۋىلىندا تاعى دا جولىعىسىپ قالعان ومار الپىسحان ۇلىنىڭ ءسوزى... ومارمەن بۇل العاش رەت 1949 جىلى كۇزدىڭ سۇرعىلت كۇندەرىندە، شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ وپات بولعان باسشىلارىن جەرلەگەن كەزدە جاسىرىن جولىعىسقان. ول جولى قامي اسىلحان ۇلى باستاعان التايلىق، تارباعاتايلىق، قۇلجالىق بەلدى، بىلىكتى ازاماتتار كونسۋل پەكستون مەن بۇعان ارا مەملەكەت اقش تاراپىنان جۇڭگو مەن سوۆەت وداعىنا «نوتا» تاپسىرۋدى، شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى باسشىلارىنىڭ وپات بولۋ سەبەبىن تەكسەرۋدى حالىقارالىق مەكەمەلەرگە جۇكتەۋدى جانە وزدەرىنىڭ بۇل اۋە اپاتىنا سەنبەيتىندىكتەرىن... وسىنداي وتتى ماسەلەلەرگە كونسۋلدىقتىڭ ارالاسۋىن سۇراپ ەدى. ول ءبىر جاس رەسپۋبليكانىڭ جۇلىن-تۇتاسىن ماسكەۋ مەن بەجىننىڭ سۋىرىپ العان قايعىلى كۇندەرى ەدى-اۋ!
ال وتكەن 1950 جىلعى قىركۇيەكتىڭ ورتاسىندا وسپان باتىردىڭ جورىق ورداسىنان ءقۇسايىن-تايجى اۋىلىنا كەلگەن كۇنى ومار الپىسحانۇلىمەن ەكىنشى رەت كەزدەسكەن. شەرديماندار بولسا جەر تۇبىندەگى جەمسارىدان شىڭحاي ولكەسىنىڭ تيبەتكە تاياۋ قيان شەتىندە وتىرعان بۇل اۋىلعا كونسۋلدى جەتكىزگىسىمەن، ومارمەن وڭاشا ەكى اۋىز سويلەسىپ، اتتارىن سۋىتپاستان ەرگە قوندى. قۇسايىن اۋىلىندا مۇنى ارنايى كۇتىپ جاتقان ومار نەشە كۇندىك سالت اتتى ۇزاق جولدان كەلگەنىن ەسكەرىپ، ەركىنىرەك اڭگىمەلەسۋ ءۇشىن ۋاقىتتىڭ تارلىعىنا قاراماستان جاتىپ قالعان ەدى.
ومارمەن جۇزدەسۋ ءبىراز جايدىڭ بەتىن اشقان-دى...
شىعىس تۇركىستان تۇلعالارىنىڭ ولىمىنە بايلانىستى سوۆەت پەن قىتايدىڭ جىمىسقى قىلمىسى دەگەن كۇدىك كەيىن ءۇش ايماق ازاتتىعىنا قاتىسقانداردىڭ اراسىنا ساياسي سەنىمسىزدىك تۋدىرىپ، ىرىتكى ءتۇستى. قامي اسىلحان ۇلى مەن ومار الپىسحان ۇلى باستاعان التايلىق دالەلقانشىلار جاسىرىن ۇيىم قۇرىپتى. «وتاندى ازات ەتۋ» اتتى ۇيىمنىڭ بارلىعىنان بۇل ءوزى دە 1949 جىلدان بەرى حاباردار بولاتىن. وسىنداي ءبىر استىرتىن ۇيىم قۇرۋدى 1948 جىلى ۇرىمجىدە دالەلقان سۇگىرباي ۇلى قولعا الا باستاعانىن دا بىلەتىن. دالەلقان وپات بولعان سوڭ، ونىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشىلار شىققان ەكەن.
ومار وسى ماسەلەمەن ءتۇۋ التايدان ءۇرىمجى ارقىلى بۇعان جولىعۋعا كەلىپتى. جول ءقاۋىپتى، ۋاقىت تار بولعاندىقتان، تاپسىرمانى تاپ-تۇيناقتاي قىلىپ ورىندايتىن بىلىكتى ادام جوقتىقتان كوكتوعاي ساقشى باستىعى ومار ءوزى اتتانىپتى. قاسىندا – بەس-التى سەنىمدى سەرىكتەرى.
– كونسۋل، مىرزا! – دەگەن ومار. – ءسىز كانىگى بارلاۋشىسىز. مەن دە بارلاۋشىمىن... – دەدى ورىسشا داۋىسىن قاتقىلداۋ شىعارىپ: – مەن ءسىز تۋرالى جاقسى بىلەم، مەن جايىندا حاباردارسىز. سوندىقتان بارلاۋشىنىڭ بارلاۋشىعا دەگەن كوزىمەن ەمەس، سەنىمىمەن قارايىق. كونسۋل رەتىندە سىزگە شىعىس تۇركىستان مەن قىتايدىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس بەلگىلى. ماعان سوۆەت پەن شىعىس تۇركىستاننىڭ اراسىنداعى جاي ءمالىم. ءدال ءقازىر «جاسىرىنباق» وينايتىن كەز ەمەس. ءسىز دە، ءبىز دە بۇلدىر دۇنيەنىڭ الدىندا تۇرمىز... كەلەشەكتەن ءبىراق ءۇمىتتىمىز! سوندىقتان سىزگە سەنىم ارتىپ، زور ۇمىتپەن كەلىپ وتىرمىز.
ماككەرنان ويلانىپ وتىرىپ قالعان. وڭاشا تىگىلگەن اقبوز ءۇيدىڭ ىشىنە جارتىلاي اشىلعان شاڭىراقتان سارى كۇزدىڭ شۋاعى قۇيىلىپ تۇرعان. سەيپىل ۇشەۋى عانا وڭاشا، ال ومار جىگىتتەرى ۇيدەن اۋلاعىراق كۇزەتتە ەدى.
– ومار، مىرزا! – دەگەن ماككەرنان دا. – ساعان سەنبەسكە شارام جوق. باسىڭدى ولىمگە تىگىپ، تيبەتتىڭ تۇبىنە تەگىن كەلمەگەنىڭ انىق. ءوزىڭ تۋرالى قۇسايىن-تايجىدەن دە قانىقتىم.
– ءيا، ماككەرنان مىرزا، ءتايجى مەنىڭ بابالارىمدى جاقسى بىلەدى. جىلقىشى اتام مەن ءتايجىنىڭ ۋىزباي اكەسى ەكەۋى جان قيىسپاق دوس بولعان. ۋىزباي اقساقال ارقاداعى ارعىن ىشىندە 16-جىلعى كوتەرىلىسكە قاتىسىپ، قۋعىن كورىپ، التايداعى مارقاكول ماڭىنا اۋىپ كەلگەن. سول كەزدە مال-جانىمەن كوشكەن ۋىزبايدى مەنىڭ جىلقىشى اتام التايدىڭ كۇڭگەي بەتى – شىعىس تۇركىستان جاعىنداعى كىشى ايەلى كۇمىس اپامىزدىڭ قونىسىنا جەتكىزەدى. ءبىراق ۋىزباي اقساقال مەن ۇلى قۇسايىن جەرگىلىكتى اباق-كەرەي دۇمدىلەرىمەن بىرگە دۇڭگەن سوعىسى كەزىندە حامي وڭىرىنە، ودان گانسۋ، شينحاي جاعىنا كەتىپتى. ءقۇسايىن-تايجى مەن مەنىڭ الپىسحان اكەم ەكەۋى دە جاقسى ارالاستى... سوندىقتان دا ءتايجىنىڭ اۋىلىندا جولىعىسۋدى تاڭدادىم. ءتايجى – ەكەۋىمىزگە دە سەنىمدى ادام.
– ومار، سەن گەنەرال دالەلقاننىڭ بارلاۋ قىزمەتىندە ىستەدىڭ... ونى ولتىرگەن ورىس! سەن مۇنى جاقسى بىلەسىڭ. ال ورىستار كوپ نارسە بىلەتىن ادامدى ايامايدى. سەنى دە... بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرمەۋىڭە دە بولادى. دەگەنمەن، كەلەشەكتە كوممۋنيستەر كەشىرمەيدى.
– كونسۋل ماككەرنان! – دەدى تىك قاراعان ومار، قوڭىرقاي وڭىنە ىزعار جۇگىرىپ، ءبىر نەشە كۇن قىرىلماعان تىكىرەيىڭكى تۇكتەرى جىبىرلاپ. – سوۆەتتەردىڭ ساتقىندىعىن... قىتايدىڭ قورقاۋلىعىن... دالەلقاننىڭ ءولىمىن... ۇلتىمنىڭ ناقاق توگىلگەن قانىن... ءوزىم شىن سەنگەن، سەزىنگەن ەركىندىكتەن ايىرىلعاندى كوردىم... سەن ماعان سەنبەيتىن سەكىلدىسىڭ! ەركىڭ، مىرزا!
– سە-ە-ەر، وما-ا-ار! – دەپ ماككەرنان داۋىسىن سوزا وتىرىك كۇلگەن، ءبىراق تۇگى تىسقا تەپكەن دوڭگەلەك بەتتى، ورتا بويلى ومار تاستاي قاتىپ، سىز ساقتاعان ەدى. – عاپۋ ەت! گوميندانشىلار، قىزىل جۇڭگو حالىق-ازاتشىلدارى، شاركەلەر اراسىنان سىنالاي ءوتىپ، ءبىر ءوزىڭدى بايگەگە تىگىپ كەلگەنىڭ دە دالەلدەپ، سەندىرىپ تۇر عوي. عاپۋ، وتىنەم!
– كونسۋل مىرزا، ءسىزدىڭ تۇپكى ويىڭىزدى سەزىپ وتىرمىن... كوڭىلىڭىزدە كىر قالماسىن! ار جاعىڭىزعا كۇمان ۇيالاماسىن! – دەدى ومار شارت جۇگىنىپ، قوي كوزىن قاشاۋداي قاداپ. قولىندا جۇرەتىن قامشىسىن كوشپەندىلەرشە الدىنا، سىرماق ۇستىنە كەسە كولدەنەڭ تاستادى. – 1935 جىلى كوكتەمدە الپىسحان اكەم قورعاسىن قامشى ءتيىپ، بۇيرەگى جارىلىپ ولگەن سوڭ، الدە ءبىر جولداسى ەرتىپ، كەلەر جاز ايىندا اكەم الدە قاشان ىستەگەن مايقاپشاعاي زاستاۆاسىنداعى باجىعا18 باردىم. شەكارادا جۇرگەنىمدە ورىس شەكاراشىلارى ۇرلاپ اكەتىپ، زايسان قالاسىنا، ودان وسكەمەنگە الىپ كەلدى. ون جاسىمدا سوۆەتكە تۇتقىن بوپ، 1936 جىلى موسكۆا تۇبىندەگى نكۆد-نىڭ «ديۆەرسيالىق بارلاۋ مەكتەبىنەن» ءبىر-اق شىقتىم. وندا ءبىر توپتى «باتىس مايدان شەبى» دەپ اتاعان پولشا، ۋكراينا، كارپات ەلدەرىنە دايىندادى. ال بىزدەردى «شىعىس مايدان شەبى» دەگەن جاپونيا، جۇڭگو، مونعوليا، تيبەت، شىعىس تۇركىستان ەلدەرىنە دايىندادى... جۇڭگو، ورىس، قالماق، ۇيعىر تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرىپ، التايعا 1943 جىلى كۇزدە 17 جاسىمدا گەنەرال دالەلقان سۇگىربايۇلىمەن بىرگە ورالدىم... قىسقاشا قايىرعاندا، وسىلاي.
– مىرزا، – دەدى ماككەرنان دا، – مەن سەنى تەكسەرەيىن دەگەن ويدان اۋلاقپىن. ءبىراق كىممەن اڭگىمەلەسىپ، بولاشاقتاعى بولجار كۇننىڭ مامىلەسىن كىممەن كەلىسىپ وتىرمىن دەگەن ويدان عوي... ءبىلۋ – پارىز. قۇراما شتاتتارىنا بارعاندا دا ناقتى مالىمەت، ناقتى ادامدى ايتۋىم كەرەك!.. ماسەلەن، ءسىز مەن جايىندا كوپ بىلەسىز، – دەپ قۋلانا كۇلدى.
– البەتتە، دۋگلاس مىرزا! – دەپ ومار دا جادىراي ءتۇستى. – بىزگە ەندى سوۆەت سەنبەيدى، جۇڭگو كونبەيدى... ونىڭ ۇستىنە كەشەگى وزدەرى ولتىرگەن «دالەلقانشى»، بۇگىنگى جاسىرىن تۇردە وسپاندى قالداۋشى «وسپانشىلار»، «تۇركىستانشىلار»، «تاۋەلسىزدىكتى قۇرۋشىلار» دەپ قارايدى. ءبىز – باياعىدا-اق ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن بەيباقتار... وسپاندى قولداپ، ءوق-دارى مەن قارۋ-جاراقتى حامي ارقىلى جەتكىزىپ وتىرعانىمىز دا راس. ونى ولار دا ءبىلىپ وتىر... ولاردىڭ دا تىڭشىلارى بار. ءتىپتى، باتىردىڭ قاسىندا «كەڭەسشى» بوپ سوۆەت جاعىنىڭ دا تىڭشىلارى ءجۇر... ال ارقا سۇيەر، تىلەك تىلەر ءبىر-اق مەملەكەت قالدى: ول – اقش. شىعىس تۇركىستان تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەس توقتامايدى. ماڭگىلىك توقتامايدى دەپ سەندىرەم ءسىزدى!.. سوندىقتان دا اقش بۇل وڭىرگە سەنىممەن قاراپ، قول ۇشىن سوزۋى كەرەك. تۇركىستان جۇرتىنىڭ بوستاندىعىنا كەپىل بولارلىق سىزدەرسىزدەر! مۇحيتتىڭ ارعى جاعىندا جاتساڭىزدار دا، اقش شىعىس تۇركىستان عانا ەمەس، بالكىم بولاشاقتا ۇلى تۇركىستانعا – تۋرفان مەن كۇللى تۇرانعا كەپىل بولار... – دەپ بارىپ توقتادى ومار.
ماككەرنان از-كەم ۋاقىت ءۇنسىز وتىرىپ:
– ءبارىن ۋاقىت كورسەتەدى... ونى حالىقتاردىڭ ءوزى شەشەدى، – دەپ قاشىرتا ءتىل قاتتى. – حالىق سۇراسا، قۇراما شتاتتار كومەكتەسۋگە دايار.
بۇدان ءارى اڭگىمەنى ومار دا سوزبادى.
اسقار التاي
پىكىر قالدىرۋ