كەشەگى دەمالىستاردا ءبىراز اقشا ايىرباستاۋ ورىندارىندا شەتەلدىك ۆاليۋتا ساتىلعانىمەن تەڭگە بولماي ءبىراز جۇرت ابىگەرگە ءتۇستى. بۇل جاعداي دۇيسەنبى كۇنى دە ساقتالدى. تەڭگە تاپپاي تارىققانداردىڭ ءبىر بولىگى «شىنىمەن دە ۇلتتىق ۆاليۋتا كۇشەيۋگە بەت العان ەكەن. مىناۋ سول دوللارسىزدانۋدىڭ العاشقى قادامى بولار» دەگەن ويعا قالدى. ياعني، ەلدىڭ ءبىر بولىگى دوللاردىڭ داۋرەنى وسىمەن ءبىتتى دەگەن توقتامعا كەلسە، ءبىرازىمىز مۇناي باعاسىنا قاراپ مۇنداي اسىعىس شەشىمگە بارمادىق. وسى ماسەلەگە وراي قازاقستاندىق ەكونوميست ولجاس قۇدايبەرگەنوۆ تە فەيسبۋك الەۋمەتتىك جەلىسىندە پىكىر ءبىلدىردى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى تەڭگە باعامىنا قاتىستى اڭگىمەلەردىڭ بارلىعى دەرلىك بەلگىلى ءبىر ەكونوميكا زاڭدىلىعىنا نەگىزدەلگەن، ساراپتالعان پىكىرلەر ەمەس كورىنەدى. ساياسي سيپاتتاعى بولجامداردان دا اباي بولعان ءجون. ەكونوميست بۇدان بىلايعى ۆاليۋتا باعامىنىڭ قالاي قالىپتاساتىنىن تولىق ءتۇسىنۋ ءۇشىن نەگىزگى 5 فاكتوردىڭ ديناميكاسىن نازاردا ۇستاۋ كەرەك دەپ سانايدى.
بىرىنشىدەن، ارينە مۇناي باعاسى باستى نازاردا بولادى. ساراپشىلاردىڭ باسىم بولىگى قارا التىن باعاسىنىڭ قۇلدىراۋى وسى جىلدىڭ العاشقى توقسانىندا توقتايدى دەپ وتىر.
«بۇل جەردە دە ەكى پىكىر قالىپتاسادى. ياعني، شيكىزات باعاسىنىڭ قۇلدىراۋى توقتاپ، باعا سول دەڭگەيدە ءبىرازعا دەيىن ساقتالادى دەيتىندەرمەن قاتار، قۇلدىراعان باعانىڭ كەرى كوتەرىلەتىنىنە ءۇمىت ارتاتىندار دا بار. مۇناي باعاسى الداعى ۋاقىتتا كوتەرىلەدى دەيتىندەردىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. بۇلاي دەۋىمىزگە جاقىن بولاشاقتا الەم ەكونوميكاسى قارقىنىنىڭ ءوسۋىنىڭ كۇتىلۋى، وپەك ۇيىمىنىڭ ناۋرىز ايىندا جيىن وتكىزۋدى جوسپارلاۋى، ۇيىمعا مۇشە ەمەس ەلدەردەگى مۇناي ءوندىرىسىنىڭ قىسقارۋى سياقتى بىرنەشە جاعدايلار نەگىز بولا الادى»، - دەيدى ەكونوميست. و. قۇدايبەرگەنوۆ مۇناي باعاسىنىڭ تومەندەۋىنىڭ توقتاۋى تەڭگە ءۇشىن دە، رۋبل ءۇشىن دە ماڭىزدى بولماق. ال، قارا التىننىڭ قۇنسىزدانۋى ودان ءارى جالعاسادى دەيتىن بولجامعا سەنىمسىزدىكپەن قارايتىنىن ايتادى.
«ەكىنشى فاكتور – ءبىزدىڭ تولەم تەڭگەرىمىمىز. 2015 جىلى مۇنايدىڭ ورتاشا باعاسى 52 دوللار بولدى. قازاقستاننىڭ ەكسپورتى 46، يمپورتى 31 ميلليارد دوللاردى قۇرادى. 15 ميلليارد دوللارلىق ايىرمانىڭ 5 ميللياردى قىزمەتتەر يمپورتىنا جۇمسالسا، تاعى 3-5 ميللياردى كاپيتالدى شىعارۋعا كەتتى. قالعان 8-10 ميلليارد سىرتقى قارىزدارعا جۇمسالۋى كەرەك بولاتىن. بىلتىر بۇل كورسەتكىش 18 ملرد دوللاردى قۇرادى. ايىرماسى رەزەرۆتەن تولەندى. ال، بيىل مۇنايدىڭ ورتاشا باعاسى 35 دوللار بولادى دەسەك، ەكسپورتتان تۇسەتىن كىرىس 34 ميللياردقا دەيىن كەميدى (شيكىزاتتىق ەمەس ەكسپورت تا ازايادى). يمپورتتىڭ قانشالىقتى قىسقاراتىنى بەلگىسىز؟ ول ونسىز دا 2013 جىلعى 49 ميلليارد دوللارلىق مەجەدەن 2015 جىلى 31 ميللياردقا دەيىن ازايدى. ودان ارعى كەمۋ قولدانىستاعى جوبالار ينۆەستيسياسىنىڭ دا، مىسالى، 20 پايىزعا، 25 ميلليارد دوللارعا تومەندەۋىن بىلدىرەدى. ياعني، 34-25= $9 ملرد. بۇعان قوسا، قىزمەتتەر يمپورتى مەن كاپيتالدى شىعارۋ بار. ولار سايكەسىنشە 4 جانە 3 ملرد دوللارعا ازايۋى ىقتيمال. ناتيجەسىندە تازا ۆاليۋتانىڭ سىرتقا كەتۋى 15 ميلليارد دوللاردى قۇرايدى. وسى سىرتقا كەتكەن 15 ملرد –قا سۇرانىس ۆاليۋتا باعامىنا قىسىم جاسايتىن بولادى. ياعني، مۇناي باعاسى 35 دوللار دەڭگەيىندە ساقتالعانىمەن، تەڭگە باعامىنا قىسىم ازايمايدى.
ءۇشىنشى فاكتور – دوللارىزداندىرۋ ساياساتىنىڭ ناتيجەسى. بۇل ساياسات ەگەر دەپوزيتارلارعا باعامدىق ايىرماعا بايلانىستى كەپىلدىك بەرىلسە ءتيىمدى بولادى. تەڭگەلىك جانە ۆاليۋتالىق دەپوزيتتەر مولشەرلەمەلەرىنىڭ ايىرماسىن كەڭەيتۋ شارالارى تەك قوسىمشا شارا رەتىندە بولماسا، نەگىزگى جۇمىس بولماۋى كەرەك. دوللارسىزدانۋ جاعدايىندا ۆاليۋتالىق ايىرمانى ەلدىڭ قورىن قىسقارتپاي جابۋعا قاراجات جەتەر ەدى.
ءتورتىنشى فاكتور – رۋبل. رۋبل بۇگىندە مۇناي باعاسىنا بايلانىپ وتىر. بەسىنشى فاكتور رەتىندە ەل ىشىندەگڭ ينفلياسيانى ايتۋعا بولادى. ەگەر ديەۆالۆاسياعا دەيىن ءبىرقاتار قولداۋشىلار تاراپىنان 330-360 تەڭگە كولەمىندە جوسپارلانسا، ەندى قازىرگى جانە مۇناي باعاسى ارتقان جاعدايداعى ينفلياسيا دەڭگەيىنە ساي قايتا قارالۋى كەرەك»، - دەيدى و. قۇدايبەرگەنوۆ.
سونداي-اق، ساراپشى الداعى سايلاۋعا بايلانىستى بيلىك ۋاقىتشا بولسا دا باعانى بارىنشا ۇستاپ تۇرۋعا باعىتتالعان شارالاردى قولعا الۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى.
و. قۇدايبەرگەنوۆتىڭ پىكىرىنشە، بۇگىندە ۆاليۋتا باعامى بيلىككە دەگەن حالىق سەنىمىنىڭ تەرمومەترى بولىپ وتىر.
«ەگەر ماجىلىسكە حالىق سەنەتىن، بيلىككە سەنىم مەن ناقتى پروبلەمالاردى شەشۋگە ۇمتىلىستى ۇيلەستىرە الاتىن ازاماتتار وتسە، بۇل باعىتتاعى جۇمىستار ءبىرشاما جەڭىلدەگەن بولار ەدى. ءماجىلىس بۇل سايلاۋدا قاتتى جاڭارۋى مۇمكىن، تەك سول جاڭارۋ ساپالى بولسا دەپ تىلەيىك»، - دەيدى ول.
ەكونوميستىڭ بۇل ايتقاندارىنىڭ بارلىعى بۇگىنگى ەكونوميكالىق احۋالدى دالمە-دال سيپاتتايدى دەۋگە كەلمەس، ارينە. الايدا، قالىپتاسقان بۇل قيىندىقتاردان شىعۋدىڭ جولىن ۇسىنعان كەز-كەلگەن پىكىر ماڭىزدى. رەسمي بيلىك تاراپىنان ايتىلىپ جاتاتىن پوستفاكتۋم مالىمدەمەلەردەن ميى اشىعان بىلايعى جۇرت ءۇشىن ءتىپتى قۇندى.
جومارت ابدوللا ۇلى
پىكىر قالدىرۋ