ءسوز توركىنى

    ەتيمولوگيالىق ءمانى 

   ەتيمولوگيالىق تۇرعىدان: “حان” – كونە تۇركى تىلىنەن الىنعان، ەل بيلەۋشى، ۇلىس باسشىسى دەگەن ماعىنا بەرەدى. “شاپان” – اراب تىلىنەن ەنگەن، جابۋ، جامىلۋ ماعىناسىنداعى ءسوز. قازاق تىلىندە بۇل ءسوز سىرت كيىمنىڭ ءبىر ءتۇرىن بىلدىرەدى.
    سوزدىك تۇرعىدان: حان شاپان – ەرەكشە مارتەبەگە يە ادامدارعا ارنالعان ۇلتتىق سىرت كيىم. ونى ءداستۇرلى تۇردە حاندار، بيلەر، باتىرلار، جىراۋلار، ەل باسقارعان تۇلعالار كيگەن. كيىمنىڭ اتاۋى ونىڭ يەسىنىڭ قوعامداعى ورنى مەن دارەجەسىن ايقىندايدى.
    
                       جان-جاقتى ءمانى

   حان شاپان – جاي عانا سىرت كيىم ەمەس، ول قازاق مادەنيەتىندە اسا قۇرمەتتى ءارى سالتاناتتى ءرول اتقارادى. تاريحتا مۇنداي شاپاندار مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى سىيلىق رەتىندە تابىستالعان. قازاق حاندارى، سۇلتاندارى مەن بيلەرى جاۋگەرشىلىك زاماندا سىي-قۇرمەت بەلگىسى رەتىندە كورشى ەلدەردىڭ حاندارىنا حان شاپان جىبەرگەن.
 قازىرگى كەزدە حان شاپان ۇلتتىق قۇندىلىق رەتىندە ساقتالعان. ونى مەملەكەتتىك تۇلعالارعا، ءقادىرلى اقساقالدارعا، بەلگىلى اقىن-جازۋشىلار مەن قوعام قايراتكەرلەرىنە سىيعا تارتۋ ءداستۇرى جالعاسىپ كەلەدى. مۇنداي شاپان – ادامنىڭ مارتەبەسىن كوتەرىپ، ەل الدىنداعى قۇرمەتىن ايقىندايتىن كيىم.

         ىرىمدىق ءمانى

      قازاق حالقىندا شاپاندى سىيلاۋ – ۇلكەن قۇرمەتتىڭ بەلگىسى. اسىرەسە، حان شاپاندى بەرۋ – اسا مارتەبەلى ءداستۇر. بۇل ادامنىڭ ابىرويىن اسقاقتاتىپ، ونى قادىرلەۋدىڭ بەلگىسى سانالعان.
      حالىق اراسىندا “شاپان جاۋىپ، ات مىنگىزدى” دەگەن ءسوز بار. بۇل – ەرەكشە سىي-سياپات كورسەتىلگەنىن بىلدىرەدى. سونداي-اق، حان شاپاندى كيۋ ادامنىڭ بەدەلىن اسىرىپ، وعان مول تابىس پەن بەرەكە اكەلەدى دەپ ىرىمداعان.
      قازاقتا “كيىمىڭ توزسا دا، سالتىڭ توزباسىن” دەگەن ناقىل بار. حان شاپان تەك ءسان ءۇشىن ەمەس، رۋحاني مانگە دە يە. ول – بابادان قالعان ءداستۇردى ساقتاۋدىڭ ءبىر جولى.

  حان شاپان جابۋ جولى

      حان شاپان – كەز كەلگەن ادامعا كيە سالىنبايتىن، ارنايى مارتەبەسى بار ادامدارعا عانا تابىستالعان كيىم. قازاق حاندارى، بيلەرى، باتىرلارى وزدەرىنە ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن تۇلعالارعا نەمەسە ەلشى رەتىندە كەلگەن كىسىلەرگە حان شاپان جاۋىپ، قۇرمەت كورسەتكەن.
       قازاق داستۇرىندە حان شاپاندى:
       1. ەل باسقارعان تۇلعالارعا سىيعا تارتادى.
       2. جاس جىگىتكە “ەل اعاسى بولسىن” دەگەن نيەتپەن كيگىزەدى.
       3. ءقادىرلى قاريالارعا بەرىپ، باتاسىن الادى.
   4. جاۋگەرشىلىك زاماندا ەلشىلىككە بارعان تۇلعالارعا بەرىلىپ، ولاردى قۇرمەتتى قوناق ەتىپ كۇتكەن.
    قازىرگى تاڭدا بۇل ءداستۇر ەل باسقارعان ازاماتتارعا، ونەر ادامدارىنا، عىلىم مەن مادەنيەت قايراتكەرلەرىنە، ۇلكەن جەتىستىككە جەتكەن تۇلعالارعا سىي-قۇرمەت رەتىندە جالعاسۋدا.

                  حان شاپانىڭ قۇنى

      حان شاپان – اسا باعالى ۇلتتىق كيىم. ونىڭ قۇنى قولدانىلعان ماتاسىنا، تىگىسىنە جانە اشەكەيلەنۋىنە بايلانىستى بولادى. شاپان كوبىنە قىمبات بارقىتتان، پارشادان نەمەسە جىبەكتەن تىگىلەدى. ونى التىن جانە كۇمىس زەرمەن كومكەرىپ، قولمەن كەستەلەيدى.
       قازىرگى ۋاقىتتا ناعىز شەبەردىڭ قولىنان شىققان حان شاپاندار بىرنەشە ءجۇز مىڭ تەڭگەدەن باستاپ، بىرنەشە ميلليون تەڭگەگە دەيىن باعالانۋى مۇمكىن. ەرەكشە زەرلى، اسىل تاستارمەن بەزەندىرىلگەن حان شاپاندار مۇراجايلاردا ساقتالاتىن قۇندى جادىگەرلەردىڭ قاتارىنا كىرەدى.

      قانداي ويۋلار سالىنادى؟

       حان شاپانعا كوبىنە مىنانداي ويۋ-ورنەكتەر سالىنادى:
       1. “قوشقار ءمۇيىز” – بايلىق پەن مولشىلىقتىڭ سيمۆولى.
       2. “ءتورتقۇلاق” – بيلىك پەن مىقتىلىقتىڭ بەلگىسى.
       3. “ارقار ءمۇيىز” – ەل باسقارعان تۇلعالارعا ارنالعان ورنەك.
        4. “ايشىقتى ويۋ” – وركەندەۋدىڭ، ورلەۋدىڭ بەلگىسى.
        5. “سىڭار ءمۇيىز” – باتىرلىق پەن قايسارلىقتىڭ نىشانى.
ءاربىر ويۋدىڭ ءوز ءمان-ماعىناسى بار، ولار شاپاننىڭ يەسىنىڭ تۇلعالىق قاسيەتتەرىن ايقىنداپ تۇرادى.

  ونى قالاي ساقتايدى؟

       حان شاپاندى دۇرىس ساقتاۋ ءۇشىن ارنايى ەرەجەلەردى ۇستانۋ قاجەت:
       1. كيىز قاپقا سالىپ ساقتاۋ – بۇل شاپاندى شاڭ مەن ىلعالدان قورعايدى.
   2. مۇك پەن جۋسان قوسىلعان دوربا قويۋ – تابيعي حوش ءيىس بەرىپ، زيانكەستەردەن قورعايدى.
   3. كۇنگە تىك قويىپ كەپتىرمەۋ – كۇن ساۋلەسى ماتانىڭ ءتۇسىن وزگەرتىپ، توزدىرىپ جىبەرەدى.
       4. قۇرعاق جەردە ساقتاۋ – ىلعالدانعان جەردە كوگەرىپ كەتۋى مۇمكىن.
       5. ايىنا ءبىر رەت جەلدەتىپ تۇرۋ – اۋا وتكىزۋ شاپاننىڭ ساپاسىن ساقتايدى.
ەرتەدە حان شاپاندى ارنايى ساندىقتا ساقتاعان. قازىرگى كەزدە مۇراجايلاردا بۇل كيىمدەردى شىنى ۆيترينالارعا قويىپ، ارنايى تەمپەراتۋرادا ۇستايدى.
    6. XVIII عاسىردا ءومىر سۇرگەن ابىلاي حاننىڭ زەرلى شاپانى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق مۋزەيىندە ساقتاۋلى تۇر. بۇل جادىگەر قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ جانە وركەندەۋ تاريحىنا ارنالعان ەكسپوزيسيادا ورىن العان.  
    حان شاپان – قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتىنەن سىر شەرتەتىن ەرەكشە كيىم. ول تەك سىرتقى ءسان ءۇشىن عانا ەمەس، مارتەبە مەن قۇرمەتتىڭ سيمۆولى سانالعان. بۇگىندە بۇل ءداستۇر جالعاسىپ، قازاقتىڭ ۇلى تۇلعالارىنا تابىستالاتىن ەڭ قۇندى سىيلاردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر.

       ماقالا اۆتورى: بولات بوپاي ۇلى