(ساپا، ءداستۇر جانە ۇلتتىق مادەنيەت)

        شاپان – قازاقتىڭ ۇلتتىق سىرت كيىمى، جەڭى ۇزىن، ەتەك-جەڭى كەڭ، كوبىنەسە ماقپال، بارقىت، ءجۇن ماتادان تىگىلگەن ەرەكشە ءساندى جانە ابورويلى كيىمى.

        شاپان – تەك كيىم عانا ەمەس، ول ۇلتتىق كودتىڭ ءبىر بولىگى. قازاق دالاسىندا شاپان الەۋمەتتىك مارتەبەنىڭ، قۇرمەتتىڭ، سىيلاستىقتىڭ بەلگىسى سانالعان. ول سالت-داستۇرمەن، عۇرىپتارمەن تىعىز بايلانىستى.

             شاپان – قۇرمەتتىڭ بەلگىسى

    بىرەۋگە شاپان جابۋ – قازاق قوعامىندا ۇلكەن مارتەبە. حاندار، بيلەر، باتىرلار سىيلى ادامدارعا ارنايى “شاپان جابۋ” ءداستۇرىن قولدانعان. بۇل – ادامنىڭ ەڭبەگىن مويىنداپ، ونى ەرەكشە قۇرمەتتەۋدىڭ بەلگىسى.

         شاپان – ءسالت-داستۇردىڭ اجىراماس 

                                    بولىگى

      قازاقتا “ات مىنگىزىپ، شاپان جابۋ” دەگەن ءداستۇر بولعان. بۇل – ەلگە ەڭبەگى سىڭگەن تۇلعالارعا جاسالاتىن ەڭ ۇلكەن قۇرمەتتىڭ ءبىرى. سونىمەن قاتار، كەلىن تۇسكەندە نەمەسە جاڭا قۇدالارمەن تانىسقاندا ارنايى شاپان تىگىلىپ، تارتۋ ەتىلگەن.

                     ەر ازاماتتىڭ كوركى

     شاپان – قازاق ەر-ازاماتىنىڭ مارتەبەسىن كورسەتەتىن ەرەكشە كيىم. ول جاي عانا كيىم ەمەس، قازاقتىڭ بولمىسىن ايقىندايتىن ۇلتتىق قۇندىلىق. كونە تۇركى داۋىرىندە، التىن وردا زامانىندا، قازاق حاندىعىندا بيلەۋشىلەر مەن سۇلتاندار ارنايى ءساندى شاپاندار كيگەن.

                        يسلامداعى ءمانى

      شاپان – قاراپايىمدىلىقتىڭ، تازالىقتىڭ جانە مۇسىلماندىق داستۇرگە ساي كيىنۋدىڭ بەلگىسى. پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) كەڭ، دەنەنى تولىق جاباتىن، ۇزىن كيىمدەر كيگەن. شاپاننىڭ كەڭدىگى، ۇزىن بولۋى يسلام مادەنيەتىنە دە ساي كەلەدى.

      حاديستە: “كىمدە-كىم باۋىرىنا ءبىر كيىم سىيلاسا، اللا ول ادامعا ءجاننات كيىمىن كيگىزەدى” (تيرميزي) – دەپ ايتىلادى.

       قازاق شاپانى “ۇياتتى جەردى جابۋ”، “تازالىق ساقتاۋ” قاعيدالارىنا ساي كەلەدى.

      ەرلەرگە ارنالعان شاپانداردا قاراپايىمدىلىق پەن اسەمدىكتىڭ ۇيلەسىمى بار.

          شاپان تۇرلەرى جانە ولاردىڭ 

                           ەرەكشەلىكتەرى

      قازىرگى تاڭدا قازاقتىڭ ۇلتتىق شاپاندارى ءارتۇرلى ستيلدە تىگىلىپ ءجۇر. دەگەنمەن، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى ساقتاي وتىرىپ، ساپالى ءونىم ۇسىنۋ – باستى مىندەت. وسى ورايدا، ەڭ كوپ تاراعان ءۇش شاپان ۇلگىسىن قاراستىرايىق:

        1. وۆەرسايز شاپان: ەركىن پىشىلگەن، كەڭ، ءساندى ۇلگى. زاماناۋي قازاق جاستارى اراسىندا تانىمال. ءبىراق ۇلتتىق ناقىشى مەن ءداستۇرلى ءمانى كەيدە ساقتالماي قالادى.

        2. اباي شاپانى: بۇل ءتۇر ءداستۇرلى قازاق شاپانىنا جاقىن. كلاسسيكالىق تىك ءپىشىمدى، ساندىك ويۋ-ورنەكتەرمەن بەزەندىرىلگەن.

قازاقتىڭ رۋحاني تۇلعاسى اباي قۇنانباي ۇلى دا وسىنداي شاپان كيگەن.

        3. تىك جاعالى شاپان: بۇل رەسمي، سالتاناتتى كيىم رەتىندە ءجيى قولدانىلادى.

كوبىنەسە ەل اعالارى، زيالى قاۋىم وكىلدەرى كيەدى. بۇل تۇرگە ساپا ەرەكشە قاجەت، ويتكەنى ول قازاقتىڭ مارتەبەلى كيىمى سانالادى.

                     ساپا ماسەلەسى

    قازاق شاپانى قانداي بولۋى كەرەك؟

     قازىرگى تاڭدا قازاقي شاپاننىڭ ءتۇرلى جارنامالارى تاراپ جاتىر. الايدا، “جىلتىراعاننىڭ ءبارى التىن ەمەس” دەمەكشى، ۇلتتىق كيىمنىڭ ساپاسىنا ەرەكشە ءمان بەرۋىمىز كەرەك.

        ساپالى شاپان قانداي بولۋى ءتيىس؟

      تابيعي ماتا (بارقىت، ءجۇن، ماقپال، جىبەك).

      ۇلتتىق ناقىشتاعى ويۋ-ورنەك (قازاقتىڭ سيمۆولدىق ويۋلارى).

      قولونەر شەبەرلىگىنىڭ بەلگىسى (قولمەن تىگۋ، ساپالى تىگىستەر).

      ىڭعايلىلىق پەن بەرىكتىك (كۇندەلىكتى كيۋگە جارامدى).

      ناعىز ۇلتتىق برەند – ساپا، ءوندىرۋشى، سەنىم. سوندىقتان حالىقتىق سىناق جاساپ، ەڭ ساپالى ءونىمدى تاڭداۋ ماڭىزدى.

      قازاقتىڭ شاپانى – قاراپايىم كيىم ەمەس، ۇلتتىق مۇرا. ونىڭ ءاربىر تىگىسىندە قازاقتىڭ رۋحى، تاريحى، مادەنيەتى، مۇسىلماندىق ءداستۇرى جاتىر.

      شاپان – قازاق مادەنيەتىنىڭ اجىراماس بولشەگى.

      شاپان – ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلەتىن ۇلتتىق قۇندىلىق.

       شاپان – ۇلتتىق برەند بولۋى ءتيىس.

ءبىز ۇلتتىق كيىم وندىرۋشىلەرىن ساپاعا، قوعامدى ۇلتتىق كيىمنىڭ ءقادىرىن بىلۋگە شاقىرۋىمىز كەرەك. بۇل – ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا، مادەنيەتىمىزگە، سالت-داستۇرىمىزگە دەگەن قۇرمەتىمىزدىڭ بەلگىسى.

       تاريحتاعى حان-سۇلتاندار كيگەن      

                          شاپاندار

     1. التىن زەرلى شاپان

      كيگەندەر: قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارى

      سىي رەتىندە بەرىلگەن:

      ابىلاي حان جۇڭگو يمپەراتورى سيانلۋننان التىن زەرلى شاپان العان (XVIII ع.).

      تاۋكە حان بۇحارا امىرىنەن التىن زەرلى شاپان سىيعا العان.

       2. بارقىت شاپان

       كيگەندەر: قازاقتىڭ بي-شەشەندەرى مەن رۋباسىلارى

        سىي رەتىندە بەرىلگەن:

        قازىبەك بي مەن تولە بي تۇركىستانداعى قازاق حانىنا سىي رەتىندە بارقىت شاپان ۇسىنعان.

        ءابىلقايىر حان رەسەي پاتشايىمى ەليزاۆەتادان بارقىت شاپان العان (XVIII ع.).

         3. قۇندىز جاعالى شاپان

        كيگەندەر: جوعارى مارتەبەلى سۇلتاندار، ەلشىلەر

        سىي رەتىندە بەرىلگەن:

        ابىلاي حان ورىستىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورىنا قۇندىز جاعالى شاپان كيگىزىپ، قازاق-ورىس كەلىسسوزىندە قۇرمەت كورسەتكەن.

        كەنەسارى حان ءوز جاقىن سەرىكتەرىنە، باتىرلارىنا سىيعا تارتقان.

       4. كۇمىس تۇيمەلى شاپان

       كيگەندەر: اسكەرباسىلار مەن باتىرلار

       حسىي رەتىندە بەرىلگەن:

      بۇقار جىراۋ ابىلاي حانعا كۇمىس تۇيمەلى شاپان كيگىزىپ، ونى اقىلگوي باسشى رەتىندە قۇرمەتتەگەن.

       ەسىم حان قول باستاعان باتىرلارعا كۇمىس تۇيمەلى شاپان سىيلاعان.

          5. جىبەك شاپان

          كيگەندەر: ەلشىلەر مەن حاندار

         سىي رەتىندە بەرىلگەن:

         قازاق حاندارى جۇڭگو، بۇحارا، حيۋا بيلەۋشىلەرىنەن جىبەك شاپاندار العان.

        ابىلاي حان حيۋا حاندىعىنا ەلشى جىبەرگەندە، ولارعا جىبەك شاپان كيگىزىپ اتتاندىرعان.

شاپان – تەك سىرت كيىم عانا ەمەس، قازاقتىڭ سالتاناتى مەن مارتەبەسىن كورسەتەتىن ەڭ جوعارى دارەجەلى سىي بولعان.

              قازاق قوعامىنداعى ءارتۇرلى

                       توپتاردىڭ شاپاندارى

      1. سال-سەرىلەردىڭ شاپانى

       ءتۇرلى ءتۇستى، ءساندى ويۋ-ورنەكتى، قىمبات ماتادان تىگىلگەن.

       بارقىت، جىبەك ماتالاردان جاسالىپ، ەرەكشە ۇلگىدە ساندەلگەن.

      مىسالى: ءبىرجان سال، اقان سەرى، جاياۋ مۇسا سەكىلدى سەرىلەر شۇعامەن كومكەرىلگەن اسەم شاپاندار كيگەن.

      2. بالۋان-باتىرلاردىڭ شاپانى

     قالىڭ ماتادان (تۇيە جۇنىنەن، شۇعادان) تىگىلگەن، كەڭ، ۇزىن، جەڭى مول.

      جاۋىنگەرلىك ساپارعا ىڭعايلى، استارى جىلى، بەرىك.

       مىسالى: بالۋان شولاققا سىيعا تارتىلعان شاپان ەرەكشە التىن زەرمەن كومكەرىلگەن.

         3. حانشايىمدار مەن ارۋلاردىڭ شاپانى

        ادەمى، نازىك ورنەكتى، جەڭىل ماتادان تىگىلگەن.

        كوبىنەسە جىبەك، بارقىت، اتلاس ماتالار قولدانىلعان.

       مىسالى: ايعانىم حانىم، زەرە اجە، فاتيما حانىم ءساندى قىمبات شاپاندار كيگەن.

         4. بالالارعا ارنالعان شاپان

        جەڭىل ءارى جىلى، كوبىنەسە تۇيە نەمەسە قوي جۇنىنەن جاسالعان.

        استارى بارقىت، ماقپال، جىبەكپەن قاپتالىپ، ءتۇرلى ورنەكتەرمەن ساندەلگەن.

        5. قىز-كەلىنشەكتەردىڭ شاپانى

       استارىنا قىزىل نەمەسە كوگىلدىر جىبەك توسەلگەن، نازىك، اسەم شاپاندار.

       سىرعاۋىل ويۋلارمەن، قۇندىز نەمەسە تۇلكى تەرىسىمەن ساندەلگەن.

       كەلىندەرگە ارنالعان شاپان كوبىنەسە قىزىل ءتۇستى بولعان.

       6. قاراپايىم حالىقتىڭ شاپانى

      شۇعا، ءجۇن، ماقتا ارالاس ماتالاردان تىگىلگەن.

      كۇندەلىكتى كيۋگە ىڭعايلى، ۇزىن ءارى جىلى.

      ءسانى قاراپايىم، ورنەگى كوپ بولماعان.

ءار الەۋمەتتىك توپتىڭ شاپانى ولاردىڭ مارتەبەسى مەن تۇرمىس ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتەتىن ۇلتتىق كيىم بولعان.

       ماقالا اۆتورى: بولات بوپاي ۇلى