Reseı, Qytaı sekildi derjavalar Qazaqstandy táýelsizdigin keshe ǵana alǵan otar elderdiń biri retinde áleýmettik azattyqqa aparatyn jolǵa túskenin qalamaıdy. Sheteldikter ár kezde de otar elderge kirgende onyń baılyǵyna óz ústemdigin uzaǵynan saqtap qalý úshin «ókimettegi óz sybaılastaryn» paraǵa satyp alýdy meılinshe paıdalanyp, birte-birte sol eldiń ekonomıkalyq jáne saıası jaǵdaıyna baqylaýdy óz qoldaryna alýdy kózdeıdi. Sebebi, jasyratyny joq qazirgi kezde qytaılyqtar men bılik arasynda ekonomıkalyq sybaılastyq bar. Ol az bolǵandaı qazaqtyń óz ishinen shyqqan qytaılyqtardyń óndirisin júrgizip otyrǵan «ortasha bastyqtary» bar kúsh – jigerin, aqyl-bilimin qandastaryn (jumysshylaryn) ezip-janshýǵa, qytaıy qojalarynyń betine jel tıgizbeýge jumsaıdy. Biz muny moıyndaýymyz kerek. Osyndaı maqsatpen engen Qytaı men basqa da sheteldik transulttyq korporasıalar búginde bizdi baǵynyshty etip ustaý úshin ózderiniń bet-beınesin búrkemelegen otarshyldyqtyń jańa júıesin engizip jatyr. Bul ekonomıkalyq buǵaý qazirdiń ózinde qazaq elin qylǵyndyra bastady.

Bul az bolǵandaı túrli jolmen iri kólemdegi jerlerdi uzaq merzimge jalǵa alǵandardyń ishinde jerdi ekinshi deńgeıdegi bankterge kepildikke qoıylyp, qyrýar qarjy nesıege alynyp, biraq qaıtarylmaı kepilge qoıylǵan jerlerdiń bank ıeligine ótip ketken jaǵdaıy bar. Máselen, Almaty oblysy, Raıymbek aýdanynyń birshama jeri Eksımbankke ótip ketken. Qazir ol jerlerdi ne memleket ózine qaıtara almaı, ne halyqqa bere almaı jatyr. Ondaı oqıǵalar respýblıka boıynsha az bolmaýy múmkin. Al komersıalyq bankterdi sheteldikterdiń satyp alýyna nemese banktiń óz múlkin erkin satýyna eshqandaı tosqaýyl joq. «Bankter kepilge qoıylǵan múlikti nesıe qaıtarylmasa sot sheshiminsiz-aq satýǵa shyǵarýǵa múmkindigi bar, osy jolmen kóptegen jer telimderi sheteldikterdiń ıeligine ótip ketýi ǵajap «emes» dep jazdy «Abaı kz» portaly. Quryltaıshysy Reseı bolyp tabylatyn «Sberbankte» qandaı menshikter kepilde baryn da tekeserip jatqan quzyrly organdar joq.  

Qazirgi kúni Qazaqstandaǵy iri ınvestor memleket Qytaı ekeni jasyryn emes. Áýelgi kelisim qalaı edi? Kórshimiz Qazaqstannyń Batys óńirindegi kómirsýtekterdiń kózin taýyp energetıkalyq qorǵanysty nyǵaıta otyryp shıkizatty tasymaldaý kerek bolatyn. Sóıtip, qytaılyq kompanıalar munaı-gaz salasynda belsendi jumystaryn bastap ketti. Qazir elimizdegi munaı óndirisiniń 40 paıyzy qytaılyq kompanıanyń baqylaýynda. Onyń ishinde CNPC – Aqtóbemunaıgaz kósh bastap tur. Derek kózderiniń aıtýyna qaraǵanda Aqtóbe munaıynyń 90 paıyz aksıasy solardyń qolynda. Kósh bastaǵanda da zań buzýdan da, ekonomıkalyq qıturqylyqtan da kósh basynda turǵan osy kompanıa. Onyń ústine sheteldik azamattardyń (qytaılyqtardyń) Qa­zaqstan azamattarymen nekege turýy da belgili dárejede qo­symsha máseleler týyndatady. QR «Sheteldikterdiń quqyqtyq jaǵdaıy týraly» zańynyń 14-baby boıynsha Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy sheteldikter Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattarymen jáne basqa adamdarmen nekege turyp jáne ony buza alady.

Qazaq memleketi munaı gaz salasynda otandyq kompanıalardyń úlesin arttyrý týraly talap qoıyp, saıasat júrgizip otyrsa da, «CNPC –Aqtóbemunaıgaz» óziniń negizgi bas kompanıasy «CNPC CHINA» - nyń qaramaǵyndaǵy enshiles kompanıalardy damytýǵa basymdyq beredi. SNPS tiń Qazaqstandaǵy enshiles kompanıalarynyń qurylymy tómendegideı:

 1. «ChinaPetroleumTechnology&DevelopmentCorporation»

Qyzmeti: óndirý, taýar jáne jabdyqtardy tasý

Qazaqstandaǵy enshiles kompanıalary:

1. «Vostochnaıa Korona» JSHS;
2. «Aqtóbe Munaı Mash Komplekt» JSHS;
3. «Aqtóbe Nefte Mash» JSHS;
4. «Kaspıı Oıl Teh Servıs» JSHS;
5. «Syrdarıa Nefte Servıs» JSHS;

(Derekkóz: CPTDC saıtynyń túsirilimi

http://www.cnpc.com.cn/cptdc/CPTDCNEW/CPTDCWorldwide/default.htm)

2. ChinaPetroleumEngineeringandConstruction (Group) Corporation

Qyzmet túri: ınjınırıń jáne qurylys

Qazaqstandaǵy enshiles kompanıalary:

1. «VSP Internasıonal» JSHS;
2. Chjýnte Qazaqstan
3. «Arman-Qurylys» JSHS;
4. Qytaılyq ınjenerlik-qurylys munaı kompanıasy
5. Qytaılyq munaı korporasıasynyń qurylystyq jobalaý jumysy boıynsha ashylǵan qazaqstandyq JSHS fılıaly

3. Great WallDrillingCompany

Qyzmet túri: burǵylaý operasıalary

Qazaqstandaǵy enshiles kompanıalary:

1. «KKBK Velıkaıa stena» JSHS
2. «Vostok neft ı servısnoe obslýjıvanıe» JSHS
3. «Batys-Munaı» JSHS

Derekkóz: Great WallDrillingCompany atalǵan JSHS lardyń quryltaıshy úlesi

4. ChinaNationalLoggingCorporation

Qyzmet  túri: geologıalyq jáne geofızıkalyq qyzmet

Qazaqstandaǵy enshiles kompanıalary:

1. BIDJIPI geofızıkalyq qyzmet
2. KNLK Interneshnl Qazaqstan
3. M-tehservıs

(Derekkóz: http://www.hkexnews.hk/listedco/listconews/sehk/2011/1214/01251_1225624/E106.pdf)

Sheteldik monopolıser (qytaılyqtar t.b) Qazaqstandy shıkizattyń qoımasy, kapıtalyn ústemelý jáne ónimin tıimdi ótkizýdiń naryǵy, shekten tys paıdanyń kózi dep qaraıdy. Qazaqtardyń saıası jáne ekonomıkalyq tirshiligne yqpal jasaıtyn mańyzdy tetikteri munaı, gazyn ábden ıelengen olar, endi mine qalǵan óndirisi men aýyl sharýashylyǵyn, jerine (terıtorıasyna) qojalyq etýge umtyla bastady. Qazaqstan olarmen 24 mlrd dollar turatyn 50-den asa kelisimge qol qoıdy. BAQ quraldary búginde Qytaıdyń 4 alpaýyt aýylsharýashylyq kompanıasy, atap aıtqanda CITIC, COFCO, Rifa Holding Group, AIJIU Qazaqstannyń aýyl sharýashylyǵy naryǵyna taǵy kirgenin jazdy. Reseı eli Baıqońyr ǵarysh aılaǵy jáne 7 áskerı polıgondar ornalasqan jerlerdi satyp alýǵa múddeli. Sebebi Reseı Baı­qońyrdy jalǵa alǵany úshin jyl saıyn 15 mln. dollar áskerı polıgondar ornalasqan jer úshin 24 mln. dollar tólep otyr. Eger ol jerlerdi jeke menshikke satyp alsa, oǵan mıllıondaǵan dollar aqy tóleýdiń qajeti bolmaıdy.

Buǵan qanaýdyń kapıtalısik formasyn qabat qoldanyp júrgen jergilikti jer ıemdenýshi ústem tap, búginde 4 mln.ga jerge ıe bolyp otyrǵan latıfýndıser men olıgarhtardy, zańdy tulǵalardy jáne qosyńyz. Ieliginde 100 myń, 200 myń, 400 myń, 500 myń tipti 800myń gektardan jeri bar V. Shkolnık, S. Tereshenko, S. Kýlagın, V. Mette (marqum), R. Madınov sıaqty alpaýyttar paıda boldy. Damyǵan kapıtalızm memleketterinde ulttyq baılyqtyń 40-50%-nan astamy memleket menshiginde. Naryqtyq qatynastarǵa ótken qytaıdyń ózinde 90% memleket menshiginde. Máselen, AQSH  óz munaıynyń 80% tabysyna ıe bolsa, Reseı 60-65% - qaldyrady eken. Al, Qazaqstan munaıdan túsken tabystyń ár tonnasynan bar – joǵy tek 16 paıyz úles alady eken. «Osyndaı jaǵdaıdy bile otyryp, jer satýdyń nege alyp baratynyn seze otyryp, QR Par­lamenti nege jer satýǵa múm­kindik beretin zań qabyldaıdy?» - deıdi halyq. Jer qazaq halqynyń qolyndaǵy sońǵy menshigi, strategıalyq tetigi. Jeriniń tutastyǵyna, halqynyń birligine, memleketiniń qaýipsizdigine tóngen qaýipti sezingen qazaq halqy QR Jer kodeksiniń qazirgi normalary Qazaqstan halqynyń múddelerine sáıkes kelmeıtinin, óz quqyqtarynyń saqtalýyn talap etip ereýilderge shyqty.

Ádette sheteldik monopolıser azattyq alǵan elderde ekonomıkasynyń eń tabysty salalaryn - ken shyǵarý, óńdeý óndirisin ıelenedi. Satyp alý, para berý jolymen bılik tetikterine de múddeles lobbısterin kirgizip, kóp jeńildikterge ıe kelisim-sharttarǵa qol jetkizedi. Qoldary jetkesin óz talaptaryn zorlap usynyp, bul elderdi ishten qanaı bastaıdy. Sheteldik monopolısik qanaýdyń birte-birte memlekettik monopolısik qanaýǵa ulasýy «jumysshy tabyn» jáne halyqtyń basqa da bólikteriniń narazylyqtaryn týdyrady. Osydan týyndaıtyn eldegi kópti tolǵantqan jalpyulttyq daǵdarystar tereńdeı kele, bul ádette qalyń buqarany belsendi qımylǵa, ashyq qarsylyqtarǵa barýǵa ıtermeleıdi. Monopolıs sheteldikterdiń zorlyq-zombylyǵy men jemqorlyqpen bylǵanǵan jergilikti sheneýnikterdiń olarmen sybaılastyǵy, ózgege táýeldilik, ekonomıkalyq tapshylyq pen turmystaǵy muqtajdyq, eńbekshilerdiń áleýmettik quqyqsyzdyǵy «jumysshy taby» men «halyqtyń basqa jikterin» kóshelerge shyǵarady. Osylaı bıleýshi tap dármensizdiginen halqyn qanaýshy tapqa qarsy arandatady.

Biz bir nárseni anyq túsinýimiz kerek. Keshegi Atyraý, Aqtóbe, Jańaózen, Batys Qazaqstan, Qyzylorda, Semeı, Almaty ereýilshileriniń kózdegeni: jeriniń bútindigin saqtap qalý, sonyń ishinde sheteldikterdiń saıası - ekonomıkalyq basybaılyǵynan qutylý bolatyn. Ózińniń yryzdyq bulaǵyńdy óziń bılep, óz qalaýyńsha ómir súrgenge ne jetsin. Halyqty «eki jaqty qanaý» degenimiz osy. Al, eki jaqty qanaý tereńdeı kele halyqtyń ekinshi bóliginiń narazylyǵyn týdyrady. Narazylyq ýshyǵa kele eriksizden «qanalýshy tapty» (buqara) kóshege shyǵarýǵa májbúrleıdi, bul AKSIOMA. Munyń emi: úkimet «Jer týraly kodekstiń» 170-baby, 3-tarmaǵy boıynsha qansha adamǵa qansha jer berilgenin eseptep, qanshalyqty zańa aıasynda oryndalǵanyn jurtshylyqqa buqaralyq aqparat quraldary arqyly jarıa etýi tıis. Úkimettiń halyq aldynda esep beretin kezi keldi. Jerdi satý, jalǵa berý men jer salyǵynyń ádiletti, ekonomıkalyq negizdelgen aqysy bel­gilenip, zańmen bekitilýi tıis. Aldaǵy birer jylda paıdalanylmaı jatqan jáne durys ıgeril­megen jerlerdi tolyq tú­gendep, olardy memleket menshi­gine alý máselesin bastaý qajet. Qazaq halqy aýyl sharýashylyǵyn sheteldiktersiz óz kúshine súıenip kótere alady. Buǵan esh kúman bolmasyn.

Bir ǵana Aqtóbedegi mıtıńide ádiletsizdikten tıtyqtaǵan halyq qunarly jerdi aýksıon arqyly ózimizdiń ǵana emes, shet eldiń alpaýyttaryna satýdy kózdeıtin kodeks baptaryn alyp tastaýdy, jalǵa bermeýdi, jerdi satý, satyp alý údepici sharýanyń múddesin kózdeýi kerek, jer sharýashylyq aınalymynan shyǵyp ketpeýi, sharýanyń qolynan saýdagerdiń qolyna ótip ketpeýi qajet degendi kóterdi. Jergilikti jumysshylar men qytaılyqtardyń arasyndaǵy jalaqy aıyrmasynyń teńsizdigin aıtty. Olar eńbek jaǵdaılaryn jaqsartýdy jáne basqa da tıesili áleýmettik teńdiktiń, jumysshy múddesiniń ókimet tarapynan qorǵalýyn, demokratıalyq qundylyqtardyń saqtalýyn, talap etti. Budan eshqandaı da qubyjyq izdeýdiń qajeti joq. Mundaıǵa olar sheteldiktermen aýyz jalasqan memlekettik monopolıserdiń óktemdigin tejeý, óz quqyqtaryn qorǵaý maqsatynda májbúrlikten bardy. Te­reń taldaý men monıtorıń jasap almaı, halyqtyń kelisiminsiz, tý syrtynan aýyl sharýashylyǵy salasyna sheteldik jumys kúshin tartý bastamalary áleýmettik qaqtyǵystarǵa uryndyraryn moıyndaýymyz kerek.

Endeshe, «jeriniń tutastyǵyn» tý etip, ishtegi áleýmettik, qoǵamdyq qatynastardy ýshyqtyrýshy  basty faktordyń biri - sheteldik qanaýshy taptyń zańnan tys is-áreketine qarsy narazylyq keltirgen buqaranyń «ekonomıkalyq táýeldilikten» týyndaǵan tabıǵatyn túsinistkpen qabyldaǵanymyz durys bolar edi. «Qojaǵa – sere qazy, qulǵa – súıek-saıaq» kúıin keshken, keshegi kóshege shyqqan halyqtyń kózdegeni bar bolǵany qazaq eliniń shynaıy ekonomıkalyq táýelsizdigin saqtap qalý ǵana bolatyn. Aıtarym, elimizdiń tynyshtyǵyn, birligimizdiń bektigin oılasaq Jer Kodeksine qatysty qurylǵan úkimettik komısıa joǵarydaǵy jaılarǵa basa nazar aýdarady dep úmittenemiz.

Nurlybaı Qoshamanuly

QR Jýrnalıser Odaǵynyń múshesi,

Jer kodeksine baılanysty Aqtóbe oblysy boıynsha qurylǵan úshjaqty komısıa múshesi