Qytaı tarıhynda qazirgi zaman adamdarynyń kózimen qaraǵanda múldem túsiniksiz jaǵdaı oryn alǵan. Ol áıelderdiń aıaǵyn oraý dep atalady. Ondaı adamdardy qazaqtar «shı aıaq» dep atap ketken. Mundaı salttyń paıda bolýyn ǵalymdar 937-978 jyldary ómir súrgen ońtústik Tań patshasy Lı Iaýmen baılanystyrady. Ańyzdarda aıtylýynsha ol kishkene aıaqty qyzdardy sulý dep baǵalaıtyn kórinedi. Ásirese oǵan aıaǵyn aq matamen orap alyp bı bılegen saraı bıshisi erekshe unasa kerek. Sondyqtan onyń nazaryna iligý úshin patsha saraıyndaǵy qyzdar arasynda aıaqty oraý arqyly kishireıtý salty paıda bolǵan desedi. Ol kezde aıaqtyń kishi bolýy sulýlyqtyń belgisi retinde baǵalanyp, syrtqy kelbeti, kólemi men ıisi de sarapqa salynyp, onyń uzyndyǵy 8-9 sm bolǵanda «eń kórkem aıaq» eseptelingen. Patsha saraıynan bastalǵan bul salt qarapaıym el arasyna da keńinen etek alǵan. Suń patshalyǵy kezinde tipti de jalpylama sıpatqa ıe bolyp, aıaq oramaıtyn urǵashy kindikti qalmady deýge bolarlyqtaı deńgeıge jetken. Aıaqty oraý tektiliktiń de belgisi eseptelgen. Eger qaısybir qyz bala aıaǵyn oramaıtyn bolsa ol teksiz atalyp, onyń kúıeýge shyǵýy da muń bolady eken. Oraǵan aıaqpen erkin júrip-turý múmkin bolmaǵandyqtan, ol qyzdar tek otbasynda ǵana óz jumysyn atqarady da, «jeńil júriske» barmaıdy eken-mys.
Onymen qosa ol sol zamandaǵy erkekterdiń áıelderdi ózinen tómen sanaıtyn pıǵylynan da bolǵan desedi. Olardyń oıynsha, áıel tek bala týyp, otbasylyq sharýamen ǵana aınalysyp syrt kózge kórinbeı, úıde otyrýy shart eken.
Aıaq oraý – syrtqy kúshtiń áserimen onyń tabıǵı ósýin tejeý arqyly aıaqtyń pishinin ózgertý. Ol, ádette 4-5 jastan bastalady da, 7-8 jasqa kelgende negizinen qalyptasady. Aıaq oraýdy qyz balanyń sheshesi nemese tájirıbeli kútýshiler atqaratyn bolǵan. Oraý aldynda aıaqty jyly sýǵa malyp, bashbaıdan basqa tórt saýsaqty tabannyń astyna qaraı qaıyryp, sýlanyp sasymas úshin arasyna ashýdas salyp qoldan toqylǵan matamen 5-7 qabat etip myqtap oraıdy. Oraıtyn mata 1.5 – 2 metr bolady. Jibek matalar tym sýsyldaq bolǵandyqtan qoldanylmaıdy. Alǵash aıaq oraǵan qyzdarǵa kók tústi matalar paıdalanǵan. Ol túsiniń ádemiligi men qatar ondaǵy boıaýdyń quramyndaǵy hımıalyq zattar aıaqtyń sasyp ketýiniń aldyn alady eken. Bir qyzyǵy – aıaǵyn oraǵan áıelderdi jazalaý da aıaqqa baılanysty. Iaǵnı onyń aıaǵyndaǵy oraýyshty sheship alyp tastap tik turǵyzyp qoısa bolǵany, jarty saǵat ishinde aıaǵynyń aýyrǵanyna shydamaı, qara terge malshynyp tipti talyp jyǵylady eken.
Medısınalyq turǵydan alǵanda, onyń pısıhologıalyq nemese fızıologıalyq jaqtan bolsyn, asa zıandy áseri bolady. Mysaly, oraǵan aıaq tabıǵı ósken aıaqtyń jartysyna da jetpeıdi de, adam óz teńdigin saqtaı almaıtyndyqtan alysqa júrý, bir orynda uzaq ýaqyt turyp jumys atqarý múlde múmkin bolmaıdy. Oǵan qosa, aıaqtaǵy qan aınalysynyń kedergige ushyraýynan aıaqtyń qaraıyp isip, tipti shirýi de ábden múmkin. Osyndaı aýrýlardyń saldarynan kóptegen qosalqy aýrýlar da paıda bolady. 5 myń jyldyq tarıhy bar «aspan asty elinde» bul salttyń myń jyldan asa jalǵasýy shynynda adam tańǵalarlyq jaǵdaı edi. 19 ǵasyrdyń sońyna qaraı qytaıǵa eýropa mádenıetiniń dendep kirýimen birge zıaly qaýymnyń eskilikke qarsy kúresiniń arqasynda bul salt tarıh sahnasynan óshe bastady da, qazirgi kezde múldem joǵalyp tyndy.
Oqyrman qaýym, oılanyńyzshy, myna aıaqtar, shynynda da sol qytaılar erekshe baǵalaǵandaı ádemi me?!...
Qytaı tilinen aýdaryp daıyndaǵan: Adal Qalıbekuly
