Chouaib BENCHEIKH LEHOCINE , Aljır , Konstantın qalasy     (Aǵylshyn tilinen aýdarǵan Ázimbaı Ǵalı )

Aljırde shamamen 40 mıllıon adam týrady, al arab álemi – 22 arab memleketteri negizinen Taıaý Shyǵys pen Afrıkanyń  soltústiginde ornalasqan. Arabtar birneshe etnıkalyq toppen aralas turady: olar negizinen arab tildiler jáne berberler men kúrdiler,taǵy basqalar.

Afrıkalyq arab memleketteri uzaq ýaqyt, 130 jyldaı Fransıanyń otary boldy. Máselen Aljırde 132 jyl, otarshyldyqtaǵy halyqsan ret kóterilisterge qatysty. Sońǵy kezeńdegi 12 jyldyq revolúsıa 1962 jyly egemendiktiń ornaýymen aıaqtaldy. Egemendiktiń alǵashqy jyldary  fransýz tili Aljırde basymger komýnıkasıalyq qural retinde qyzmet atqardy. Aljırlik mektepter fransýz tilinde boldy. Aljırdiń basqarý búrokratıasy fransýzshaǵa  ǵanajúırik boldy. Aqparat quraldaryfransýzsha bolyp turyp, qarapaıym halyq óz tilinde sóılep , ózara arabsha hat jazysty. Jergilikti tilder arasynda arab tilimen qatar berberler tili keń paıdalanýda boldy. Fransýz tiliniń óktemdiligi  otarshyldyq saıasattyń saldarynyń nátıjesi.Fransýz otarshyldyǵy qalyń buqarany saýatsyzdyǵyn saqtady.1962 jyly halyqtyń  90% saýatsyz boldy. Aljır egemendigi lıngvısıkalyq ultshyldyq sezimin oıatty. Bul saıasat arabtandyrý saıasatyna ákeldi.Arabtandyrý saıasatyn aljırlik elıta men ısteblıshment qýzady.Sol tusta ár arab memleketiniń arabtary óz  arab dıalekterinde sóıledi. Bul saıasat arab elderindegi etnıkalyq azshylyqtardy, máselen berber men kúrdilerdi arabqa sińirý maqsatyn qoıdy. Sonymen birge ulttyq azshylyqtar da jergilikti ultshyldyq kórsetip jeke arab emes ulttyq sanasyn qalyptastyrdy.

Arabtandyrý saıasaty saýatty arab tilin taratýda boldy.Sonymen birge arab tildi mektep isi , ákimshilik isi , komýnıkasıalyq quraldar, baspasóz qolǵa alyndy. Al fransýz tili tek –shet tili fýnksıasyn atqaratyn bolý kerek edi.Árıne jas Aljır memleketi lıngvısıkalyq arabtandyrý saıasatyn júzege asyrýda kóp qıyndyqtarǵa  kezdesti.Arab qoǵamy biraýyzdan bul saıasatty qabyldaǵan joq.Osy saıasatqa eki turǵy qarsylyq baıqaldy.Bireýleri fransýz tildik baǵytty qoldady. Olar fransýz tiliniń keń múmkúndigin aıta kele –ǵylym , bilim, ákimshilik isin fransýz tilinde qaldyrýdy qoldady. Taǵy bireýleri jergilikti ulttyq azshylyq tilin qoldaýdy usyndy- berber tilin qoldadady. Tipti arab tilin jaqtaýdy olar mádenı damýdyń qylmys baǵyty dep, etnostar arasynda dúrdarazdyqqa ákeledi degen ýáj aıtty. Biraq arabtandyrý saıasaty resmı baǵyttan taımady. 1971 jyly Aljırdiń Prezıdenti Hýarı Býmıden : "arabızasıa saıasaty bizdiń mańyzdy saıası baǵytymyz, bizdiń revolúsıamyzdyń jeńisiniń jemisi  dedi.[1].  Bul saıasat eki kezeńge bólindi: birinshi kezeńde ishinara arabızasıa. Aldymen bilim salasynda- mektep júıesine eńgizý. Ekinshi kezeńde ákimshilik júıege eńgizý jáne joǵary oqý oryndarda –ýnıversıtet júıesin arabtandyrý negizgi maqsat dep tabyldy.Arab tiliniń taraýyna ekonomıkalyq resýrstardy qosý mańyzdy bolyp esepteldi.Sonymen 12 jyldyq arab tildi mektep júıesi 1971- 1990 jyldary ornyqty.Fransýz tili shet tili retinde oqyldy.Arabtandyrýdyń ekinshi kezeńinde memlekettik basqarý júıesine1997 jylǵy arnaıy zańǵa sáıkes ótpek edi. Biraq elde azamat soǵysy bul istiń kúsheıýin tejedi.1992 jyly bul úrdis toqtap , 1996 jyly qaıtadan jandandy.Biraq  1999 jyly taǵy da bul baǵyt toqtatyldy. Sonymen arab tilin ákimshilik iske eńgizý qarsylyqqa kezdesip toqtady.Sonymen arab tili orta mektepte ornyqty.Joǵary oqý oryndarynda fransýz tilimen qatar arab tili de paıdalanylady.Ýnıversıtetterde aǵylshyn tili óris alyp keledi. [2] Aljırdiń bir-eki ýnıversıteti tek aǵylshyn tilin paıdalanady. Sonymen halyq arasynda arab tiliniń dıalektisi taraǵan, berber tili de óz ornyn saqtap keledi. Al teledıdar , baspasóz arab, fransýz tilderinde, sol sıaqty ákimshilik júıesinde de fransýz, arab tilderi  qatar júredi. Avtordyń aıtýynsha arabtandyrý saıasaty sátti aıaqtaldy. Bul is arab ultynyń qalyptasýyna septigin tıgizdi. 2001 jyldan bastap berber tiliniń statýsy kóterildi.Bul tildi berberler shoǵyrlanǵan ólkeler paıdalanady.Biraq arab tili ǵylym tiline aınalǵan joq deıdi maqala avtory.Bul jaǵdaı Aljırdegi kúrdeli saıası jaǵdaıǵa baılanysty boldy.Aljırde ǵylym tili retinde fransýz ben aǵylshyn tili kádeli.

...................................................................

1.      Grand Kabyle region: City TiziOuzou, Bejaya , where there is a large population of berbers. Still this not the only region in Algeria where people speak Berber.

2.      Some Arabization laws were passed before 1971 to start teaching an amount of Hours of Arabic in primary school, but the official policy started in 1971.

Nachef, Ahmed “Arabization of Education in Algeria: Between Ideological and Academic impulses” Kounouz Al Hikma, 2011(Arabic)

Carina Lynn Briggs “Language, Identity, and Literary Expression in Algeria”, University of North Carolina, Chapel Hill, 2011

Holt, Mike. “Algeria: Language, Nation and State.” Arabic Sociolinguistics: Issues

& Perspectives. Ed. Yasir Suleiman. Richmond: Curzon Press Ltd., 1994.

Benrabah, Mohamed. “Language and Politics in Algeria.” Language, Ethnic Identity

and the State. Eds. William Safran and Jean A. Laponce. New York:

Routledge, 2005.

Mostari, Hind Amel. “A Sociolinguistic Perspective on Arabisation and Language

Use in Algeria.” Language Problems & Language Planning 28.1 (2004)

Basqa paıdanylǵan jáne usynylǵan ádebıetter men nusqalar:

Azımbaı Galı Arabica-kofe bez kofeına.Prıchıny krızısa v arabskom mıre ı ego posledstvıa

PalmariumAcademicPublishing (2015-12-02 ) Germanıa

Azımbaı GalıAljırskıı lıder HýarıBýmeden – prosveshennyı despot, jenatyı na gosýdarstve. 23.03.2016 centrasia.ru; news.ivest.kz; i-news.kz; altyn-orda.kz;

Azımbaı Galı Ahmed ben Bella-pervyı prezıdent Aljırawww.centrasia.ru 24 apr. 2016 g.

Azımbaı GalıAbdelazızBýteflıka - bessmennyı Prezıdent Aljırawww.centrasia.ru

18 apr. 2016 g.

Azımbaı Galı Mýhammed Býdıaf - rysar ı mýchennık v aljırskoı drame, openrussia.org 10 OKTÁBRÁ2016 g.