Áńgimeni qazaq kınosynyń kún sanap qanatyn kerip kele jatqandyǵynan, olardyń shetelderde uıymdastyrylatyn úlkendi-kishili báıgelerde birinen biri asyp syılyq alyp júrgendiginen, jeke kınostýdıalardyń da órkendep kele jatqandyǵynan, bolmasa sońǵy jyldary memleket mol qarjy bólip, «Qazaqfılm» kınostýdıasy shyttaı jańalanǵandyǵynan bastap kep jiberýge bolar-aq edi. Biraq, qazirgi qazaq kınosy jaıynda sóz qozǵaı bastasań, qalam ushyna aldymen kópshilik kórermen qaýymnyń kóńil-nazy, kóp suraǵy oralady. Attap kete almaısyń. Aınalyp óte almaısyń. Bárin tizbelep otyrý taǵy múmkin emes. Negizgi túıin – búgingi qazaq kınosyndaǵy ulttyq bolmystyń kemshindigi. Betimen ketken beıádep kartınalarǵa shamyrqanys. Ult pen uıat máselesinde tamyr tepsintken namys. Talas-tartys. Mundaı naz-nalanyń bógeýin aǵytpaı-aq qoıalyq. Bizdiń maqsat, eki aradaǵy otty shalany qaǵystyryp qoıyp, jalynyna alaqan qaqtap otyrý emes.

Kez kelgen dúnıeni synasa jerge tyǵyp, maqtasa aspanǵa shyǵaryp ji­berý ádildik turǵysynan sóılegenge jatpaıdy. Ádildik degendi hakim Abaı «ár nege dál ózindeı baǵa bermek», deıdi. Buny árdemege baǵa berip, pikir aıtatyn synshyǵa ǵana emes, rejıs­serdiń kınodaǵy ár detalin tap basyp tanyp, oǵan dál óziniń baǵasyn berip, shynaıy mánin ashyp kórsete alýyna deıin qatysty sóz deýge bolady. Bul, eń aldymen, rejıserdiń, senarıshiniń, tipti, kez kelgen shyǵarmashylyq ıesi­niń óz týyndysyna degen ádilettiligi. Al árkim óziniń áli jetken jerge deıin ǵana ádiletti bola alady, dáldikti soǵan deıin ǵana ustaı alady. Ary qaraı «artyq qylý» bastalmaq.

Sonymen, qazaq kınosynyń búgingi jaı-kúıin álimiz jetken jerge deıin az-kem sóz qylýdy maqsat ettik. Áńgimeni elimizdegi túrli mereke-meıramdar ke­zinde bolatyn «Qazaq kınosynyń on­kúndigi», «Qazaq kınosynyń kúnderi», «Qazaq kınosynyń aptalyǵy» degen sekildi arnaıy baǵdarlamalardan bas­tasaq. Basqalarǵa qalaı ekenin qaıdam, osy bir sóz tirkesteri bizdiń qulaqqa «qazaq boıyndaǵy qazaqylyqtyń on­kúndigi» degen sekildi yńǵaısyz es­tiledi. Anyǵynda, qazaq memleke­tinde aıtylyp jatpaı-aq, jyl boıy qazaq kınosynyń kúnderi bolýy tıis qoı. Ózimiz biletin ózge elderde túgel sondaı. «Japon kınosynyń Qazaqstan­daǵy onkúndigi» nemese «Qazaq kıno­synyń Fransıadaǵy aptalyǵy» dese oryndy-aq. Ár qazaqtyń úıinde jyl boıyna ózge jurttyń kınosy saıran salyp, mereke-meıramdarda ǵana syrttan kelgen qonaqtaı bolyp «Qazaq kınosynyń kúnderi» ótýi – kórer kóz, estir qulaqqa ersi emes pe?! Jáne ol kúnderi mindetti túrde búkil qazaq kórermenderi ózderiniń ábden jattap alǵan «Qyz Jibek» pen «Meniń atym – Qojany» qaıta bir pysyqtap alýǵa týra keledi. Osy kınolardy ár kórgende bir qupıasy ashylyp otyratyn etip jasap qoıǵandaı áser qaldyrady. Ót­kende ǵana kórgensiń, mine, taǵy kórip otyrsyń. Endi, álgi oıdan oryp, qyrdan qyryp, artynan qýyp jete almaǵan júldeni aldynan tosyp, quryqtap júrgen keıingi kezdegi «birtýar» kınolar qaıda? Biz olar nege qoıylmaıdy dep otyrǵan joqpyz, árıne, nege kópshilik kórermenniń esinde qalyp, tym bolmaǵanda kelesi merekelerde asyǵa kútip otyrardaı kóńil jaýlamaıdy? Bul jaǵdaı – kóp máseleniń bir kórinisi. Baǵamdap kórelik.

Qazirgi qazaq kınosy festıválshil bolyp alǵany ras. Ony jaman de­meımiz. Biraq, festıváldiń de fes­tıvali bar, olardyń pıǵyl, maqsattary da ár túrli. Ár festıvál óz maqsatyna kerek kınotýyndysyn tańdap júlde beredi. Sondyqtan bul kúnde festıválderden júlde alý ońaı da emes, qıyn da emes. Maqsatyn dóp bassań bolǵany, serkedeı mańyrap alǵa ozasyń. Sońǵy úsh-tórt jylda festıválge qatysatyn qazaq kınolary «Arýlar baıqaýyna» baratyndaı ja­lańashtanyp, el betine shirkeý bolardaı ár túrli ersi qylyqtarymen tanymal bola bastaýynan da birdeńeler ańǵa­rýyńyzǵa bolady. Shetelden júlde alyp kelse boldy, shedevr sanap biz otyramyz. Janymyzǵa jaqyndyǵynan nemese izdegenimizdi tapqandyǵy­myz­dan emes, festıválde syılyq alǵany úshin keremet deımiz. Ulttyń dili, tarıhy, muńy, qýanysh-qaıǵysy, armany, muraty qaıda? Bular jaıynda kıno túsirip júrgen birli-jarym rejıserler kóbinese festıvál aıasynan tys jerde.

Eshki súırep Eýropany sharlap shyqtyq. Júldeden júlde qoıǵan joq. «Túlpan» dep atalatyn bir kınonyń festıválderde alǵan syılyǵyn sanap kórińiz. Súrıhtegi kınofestıvalde Gran-prı alǵan – «Túlpan», Mon­realdaǵy básekeniń úzdik fılmi atalǵan – «Túlpan», Túrkıanyń Býrsadaǵy festıvalinde rejıssýrasy úshin marapattalǵan – «Túlpan», Kotbýstegi kınofestıvalde Gran-prı alǵan – «Túlpan», Fransıanyń bilim mınıstrliginiń arnaıy júldesin alǵan – «Túlpan»… S.Dvorsevoıdyń bul kınokartınasynyń baıandaıtyny – en dalada mal baqqan qazaq qyzynyń (Túlpan degen qyzdyń aty, aıtpaqshy) sirkesin syǵyp, qanyn jalap, úı ishine dáret syndyrǵany syndy áreketteri. Qalǵanyn soǵan deıingi jáne sodan keıingi kórinister dep aıta berýińizge bolady. Al bizge eń áýelgi keregi júlde emes, kınonyń ózi edi ǵoı…

Osyndaıda, túsirgen kınosyn kórip otyryp Sháken Aımanov, Abdolla Qarsaqbaevty: «Tirisinde bir kórer me edi» dep tamsanatynymyz eske túsedi. O kisilerge degen osynshalyq súıispen­shilik olardyń alǵan júldesinen emes, qaldyrǵan óner-ónegesinen eken. Májıt Begalın: «Men fılmdi qazaq kórermenderi úshin túsiremin. Eń áýeli meniń fılmimdi óz elim qabyldaýy kerek. Sodan keıin ózge jurt moıyndasyn», –depti. Bizge keregi de osy edi. Ókinishke qaraı, ony ózimizden emes, ózgelerden kóp kóremiz. Búginde kóp elderde jeke rejıser ǵana emes, tutas júıe eń áýeli óz eliniń ishki rynogyna jumys isteıdi. Oǵan mysaldar jeter­lik. Alysty aıtpaǵanda, irgeles otyr­ǵan Ózbekstan, Tájikstan, Ázerbaıjan, Grýzıa, Túrkimenstan, Túrkıa elderi ózderiniń ulttyq kelbetin kesteleıtin týyndylar jasaýdy basty nysana etip jumys isteýde. Onyń nátıjesin, árıne, eli kórip otyr. Jáne olar sol sebepti kóshten qalyp qoıǵan joq. Ózderi de ýyzǵa jaryp, «álemdik deńgeıge» de sarqyt ishkizip júr. Bul mysaldar azdyq etedi deseńiz, jylyna 300-den asa kınoónim shyǵaratyn Reseıdiń ózin ǵana emes, aınalasyn qosa sharpyp otyr­ǵanyn aıtaıyq. Úndistannyń jylaı júrip bılep, jyrlaı júrip tóbelesetin talaı kınosy aıdalada jatqan bizdiń kóz jasymyzdy bir-bir syǵyp alýy­myz­ǵa sebep bolǵanyn eske alyp qoıyńyz. Tipti, olar halqynyń turmys jaǵdaı­larynyń aýyrlyǵyn, kedeıligin eskere otyryp, qansha qıyndyqqa ushyrasa da, sońynda qalaıda jeńiske jetetin keıip­kerler somdap, óz halqyna úmit, jiger syılaıdy. Sóıtip, kınodaǵy bas  keıip­ker sońynda muratyna jetetin (bizdiń ertegiler sekildi) melodrama janryn ózderi jeke ıelendi. Qazir búkil álemdegi kıno salasyndaǵy oqý oryndarynda Úndistandy melodrama janrymen qosa aıtady. Olar aýyr qıyn­dyq astyndaǵy mıllıondaǵan halyq bundaı fılmderdi kórý arqyly rýhanı azyqtanyp, ómir súrgenine kóz jetkizdi. Bul el qazir de óz ishki qajetin ózi qamdap otyr.

Al búginde elimizdiń kıno keńisti­ginde 94 paıyz sheteldik kıno ónimder men 6 paıyz qazaqstandyq týyndylar jarysqa túsýde. Munyń ózi sońǵy eki jyl ishinde 3 paıyzdan joǵary qar­qyn­men kóterilgen. Endi osy 6 paıyzdy jańa ǵana aıtqan rýhanı, ulttyq ólshemderge salyp kep jibersek qanshasy bar, qanshasy joq bolyp shyǵatynyn bir Qudaı bilsin.

Dese de, mysyqtaı kóz jumyp, mys­qyldaı sóz qýyp, aýyzdy qý shóppen súrtpek oıymyz joq. Jekemenshik kınostýdıalar ónimi bolsyn, «Qazaq­fılm» ónimi bolsyn sońǵy jyldary túsirilgen biraz kınokartınalardyń jurt kóńilinen shyǵyp, kıno synshy­lardyń da ońdy baǵasyn alyp júrgenin bilemiz. Olar «Mustafa Shoqaı», «Qosh bol, Gúlsary», «Sardar», «Birjan sal», «Balalyq shaǵymnyń aspany», «Shuǵa» jáne osy kúnniń oqıǵalaryna qurylǵan «Ákem ekeýimiz», «Siz kimsiz, Ka myrza?», «Adasqandar», «Aǵaıyn­dylar» sekildi týyndylar.

«Aǵaıyndylar» demekshi, osy arada qazaq telearnalarynda tapshylyq tanytyp otyrǵan qazaq serıaldary jaıyndaǵy máseleniń qandy irińi burq ete qalady. Óıtkeni, halqymyzdyń basym bóligi, sondaı-aq, spýtnıktik telearnalarǵa qoly jete almaǵan bóligi kınoteatry Keńes Odaǵymen birge qulap qalǵan aýyldy jerlerde turady. Endi onyń ornyn tek telearnalar tolyqtyrady degen sóz. Rejıser­lerimiz festıvál qýalap júrip alystap ketkenimen, aýyldar óz ornynda deıik. Halqy da sonda ómir súrýde. Ánshi-bıshiniń yrtyń-jyrtyńyna áb­den «toıyp» otyrǵan olarǵa endi tálimi kúshti, tárbıesi mol, kúndelikti ómi­riniń aınasy ispetti serıaldar qajet. Ol ózimizde joq bolsa qaıtpekpiz? Ózge jurttyń tarıhy men salt-sana, bolmys-bitimin «úgittep» otyrǵannan basqa amalyń joq. Osy kúni tele­arnalardyń belgili bir ýaqytyn «jaýlap» alǵan ózge elderdiń serıaldary osy qajettiliktiń ornyn toltyrýǵa jarap baǵýda. Al ózimizdiń serıaldar sanaýly ǵana. Sanaýlynyń ózi kóńilińdi kónshitpeıtin qoıyrtpaq dúnıeler. Óıtkeni, qazaq qoǵamynyń naqty bir qyryn nemese qazaqtyń óz bolmysyn jasandylyqtan ada kartınalarmen halqymyzdyń ózine kórsetken birde-bir uzaq serıal joq. Aınalasy 4-5, áıtpese 10-15 serıaly fılmge dáriger, mu­ǵalim, ushqysh, ǵalym, múgedek, molda, ánshi, maskúnem, qoǵam qaıratkeri, t.b beınelerin tyqpalaý shynynda da qoıyrtpaq jasaý úshin jetkilikti. Bárin aıtam dep birin de aıta almaý deıdi muny. Senbeseńiz, o bastaǵy «Toǵysqan taǵ­dyrlar» dúnıesinen bastap, osy kúngi «Bo­lashaqqa» deıingi qazaq serıaldaryn qazaqtyń ózi nege qyzyǵyp kór­meı­tinin oılańyz. Kınotaný sabaǵynan shákirt tárbıeleıtin bir apaıymyzdyń: «Osy bizdiń qazaqqa serıal jaraspaı ma, qalaı ózi?» dep ázildegeni bar edi. Bul ázildiń ar jaǵynda kóp másele jatyr. Birinshiden, bizdiń serıal túsirý tájirıbemiz az. Ekinshiden, kóptegen rejıserlerdiń ony mensinbeıtini bar. «Mensiniń­ki­reıtinderi» ulttyq bolmysymyzdy tap basyp tanı almaýda. Endi, osy máseleni sheshýdiń bir-aq jolyn aıtaıyq. Serıaldar kóptep túsirilýi qajet. Serıal­dyń qarapaıym halyq­tyń rýhanı azyǵy ekenin túsinetin kez jetti dep oılaımyz. Rýhanı azyqty molaıtyp otyrý arqyly ǵana ár serıaldy óz júgin ózi arqalaıtyndaı etip jasaýǵa bolady. Búgingi Koreıa, Qytaı, Túrkıa bul ótkelekterden ótken. Sondyqtan jaqsy ma, jaman ba, serıaldar túsirilimi kóbeıe berse, biz de az jyldyń ishinde «serıal jarasatyn» elge aınalyp shyǵa kelermiz.

Tizbekti fılmder (serıaldar) jaıyn­daǵy oıymyzdy osy aradan toq­tata turyp, joǵaryda atalǵan maqtaýly kınokartınalardyń ishindegi birine oqyr­man nazaryn aýdarǵymyz keledi. Ol – «Birjan sal». Dosqan Joljaqsynov pen Rymbek Álpıev rejıserlik etken bul fılm, eń aldymen, óziniń tarıhı sıpatyn tolyǵymen asha bildi. Fılm basynda tazy júgirtip, qyzyqtap qýyp júrgen kók­jaldaryn aq patshanyń áskerleri myl­tyqpen atyp qulatyp, «bular erkin ósken kóshpendi halyq» dep kúlisip ketýimen bastalady. Fılm sońyn ala Birjan poshtabaıdan qamshy jegende úzeńgiles joldastary orys oıazdan tórelik suraı barǵany jáne qazaqtyń ıgi jaqsylary túgel sol úıge ımene kirip kóńilin aýlaýǵa jantalasqany kórsetiledi. Bul, ashyǵyn aıtqanda, qazaq halqynyń bodandyqty qabyldap alý kezeńi edi. Tipti, Birjan da sol qaıqy murt generaldyń qulaǵyna jaǵymdy ún tyńdatý úshin qolqalanyp shaqyrylyp otyr. Birjannyń: «Qazaq qartaıypty, bári pás, bári eńkish!» dep qara túndi qaq jarǵan aıqaıy shyndyǵynda, otarlyqtyń buǵaýynan bulqynǵan halyqtyń ashshy óksigi edi. Ol fılmde ushqary da, jasyryn da emes sol kezdiń shyndyǵyn dál basýymen sátti shyqqan.

Ekinshiden, bul fılmdegi kórsetil­gen sol ýaqyttaǵy saldar ómiriniń kórinisin qazaq kınosynda buryn-sońdy bolmaǵan jetistik deýge bolady. Sebebi, kóshpendilik ómirdi kóre qalǵan bizdiń ózimiz burynǵy sal-serilerdiń aýylǵa qalaı keletinin, qasyndaǵy nókerleri qalaı kıinetinin, bádik degenniń kim ekenin ár kitaptan oqyp, ár túrli elestetip júrgenimiz bolmasa, naqty bilmeýshi edik. «Saldar alty qyrdyń astynan án salady eken, qyz-kelinshek jınalyp barady eken, olardyń ishindegi eń sulýy saldyń atynyń sýlyǵynan ustap túsirip alady deıdi…» degenderdi ertekteı eleste­týshi edik. «Birjan saldy» kórgende ertegidegi armanymyz shynǵa aınal­ǵandaı qýandyq. Saldyń tizginin óz qolymyzben ustaǵandaı kóńilimiz kón­shidi, sal-seriler ómiri jaıly oıymyz ornyqty. Buny qazirgi qazaq balasy­nyń tarıhı sanasynyń jańǵy­rýyna qosylǵan ólsheýsiz úles deýge bolady.

Úshinshiden, ult bolmysy, sóz qudireti, kisilik, kishilik sıpattardy aıshyqty bere bilgen. Fılmde óz arasynan saılaýsyz shyqqan bıleriniń sózi zań eseptelip, halyq oǵan qarsy kelmeı sózge toqtaıtyn asyl qasıetimiz qaıta jańǵyrady. Búginde bul minezge qa­zaqty qoıyp búkil adamzat zárý. Sózden jeńilip, oǵan ispen qarymjy qaıtarý naǵyz kisilik belgisi edi.

Án salý, ǵashyq bolý, aǵa-ini ara­syndaǵy daý-damaı shynaıy tarıhı jaǵdaı. Basty másele bular da emes. Másele saldyq dáýrenniń, dala erkindiginiń sońǵy ret tuıaq serpýinde: Jazylmaǵan dala zańymen ómir keshken asqaq Birjannyń: «Janbota osy ma edi ólgen jerim, Kókshetaý boqtyǵyna kómgen jeriń, kisisin bir bolystyń bireý sabap, bar ma edi statádan kórgenderiń?!» dep estandy, sharasyz halde ózine jat «statáǵa» júginýinde…

Nebir óner týyndysy adam qoly­nan shyqqan soń kemshiliksiz bolmaıtyny sekildi, usaq-túıek kemshilik munda da bar. Ony bireýler durysqa sanap jatar, ol árkimniń óz dárgeıindegi sharýa. Alaıda, biz fılmniń mýzykasynyń bastan-aıaq pıanıno aspabynyń únimen órilgenine «áttegen-aı» aıtamyz. Ási­rese, sol kezeńdegi qazaq dalasynyń qa­myryqty kúıin beıneleýge bul aspap­tyń úni tipten qajet emes edi. Shyndy­ǵynda, qazaq pen dalanyń úndestigi qo­byzdyń qyryq isheginiń bir tal qylyn­da, dombyranyń toǵyz pernesiniń tol­ǵa­maly bir ıiriminde ǵana jasyrynyp jatqan-dy. Basyp qalsa bolǵany, Sary­arqanyń taý-dalasy qazaqtiki eke­ni ras bolsa ózi-aq ıip, jaıylyp sala berer edi. Bozdap qoıa berer edi. Onysy qazaqtyń janymen qapysyz tabysyp, alpys eki tamyryn qýalap aǵar edi. Endi fılmniń áli de jetkize almaǵan názik tustaryn osy ún arqyly kórer­men tula boıymen ózi-aq seziner edi.

Oqıǵasyn óńi túńil túsinde jańyl­mastaı biletin «Qyz Jibek» fılmin qazaq balasy nege qaıta-qaıta kóre beredi? Onda dál osyndaı syr jatyr. Fılm mýzykasyn jazǵan Nurǵısa Tilendıevtiń tylsym tuńǵıyǵy. Aq­qýlardyń qıqýy, dombyrany tóbesine kóterip attyń shabysymen úndestire bebeýletken Shegeniń shertisi, Qyz Jibektiń sadaǵynan ushqan jebeniń úni, tipti Tólegen men Bekejannyń bir-birine belgi bergendegi baraban únderi, Tólegen ólgendegi surǵylt dalanyń keshki súrkeıine qosylǵan daýys, aqboz attyń kisineýi, dál soǵan úndestire jan balasy qaıtalaı almas Qyz Jibektiń jylaýy, kórisý, ándegi gákký sóziniń jartysy Qyz Jibektiń tańdaıynda qalýy… bári-bári… esińizde shyǵar.

Qazirgi dańǵaza áýender ústi-ústine tópelep jatsa da, ólmeı kele jatqan burynǵy qazaq turmysy, dala tabıǵa­tymen astasyp ketken úndestik mýzykasy osy. «Qyz Jibek» fılminiń atyn estigende-aq jannyń tereń túkpirinen kózi jyltyrap bas kóteretin saǵynysh – sol áýen. Ol áýende qazaqtyń rýhy jatyr. Áldebir qupıasymen ózine tartyp turatyn «mágnıti» de sol. Ony, árıne, qaraqorym qazaqtyń ortasynda qaınap ósken Nurǵısadaı talanttar ǵana tap basady. «Birjan sal» mýzykasy osyndaı bolmasa da, osyǵan jeteǵa­byl bolsa da jarar edi degen oı bizdiki.

Bul fılmniń sátti shyǵýynyń eń basynda talantty jazýshy, talǵamdy tarıhshy Talasbek Ásemqulov tur. Birjan saldyń ómiri men qazaq tarı­hynyń qaıǵyly paraqtaryn astastyra beınelegen senarıshilik sheberliktiń arqasynda fılm osy deńgeıge kóteri­le aldy.

«Birjan sal» fılminiń senarıin Talasbektiń jazýy ózimiz kóp aıta beretin ótken ǵasyrdyń elýinshi jyldaryndaǵy qazaq kınosynyń altyn dáýirin eske salady. Nege?

Qazaq kınosy áý basta jazýshylardan bastaldy. Alǵashqy «Amangeldi» fılminiń senarıin B.Maılın, Ǵ.Músirepov jazdy. Odan keıin de el esinde qalǵan kóptegen fılmniń basy-qasynda qalamgerler júrdi. 1940 jyly eń úzdik kınosenarııge báıge jarıalanyp, ony M.Áýezovtiń «Raıhan» degen shyǵarmasy jeńip alǵan bolatyn. Odan keıin Muhańnyń shyǵarmasy boıynsha ár jyldary «Qarash-Qarash», «Kókserek», «Abaı ánderi» fılm­deri ómirge keldi. Buny jazýshy­lardyń kınoǵa degen jappaı betbury­synyń aldy deýge bolatyn edi. Aıtýly alpysynshy jyldary qazaqtyń kásibı kınodramatýrgıasy O.Súleımenov, Á.Ta­razı, Q.Ysqaqov, A.Súleımenov, D.Isabekov, t.b esimderimen belgili boldy. Bar eńbegin tizbelemesek te bir-bireýin aıta keteıik. Ǵ.Músirepovtiń senarıi boıynsha «Qyz Jibek», O.Súleımenov­tiń senarıi boıynsha «Atameken», Á.Tarazıdiń senarıi boıynsha «Tul­pardyń izi», D.Isabekovtiń senarıi boıynsha «Gaýhartas», Sh.Qusaıy­novtyń senarıi boıynsha «Balkon», A.Súleımenovtiń senarıi boıynsha «Qulager», S.Júnisovtiń senarıi boıynsha «Zaman-aı», B.Soqpaqbaevtyń shyǵarmasy boıynsha «Meniń atym – Qoja» syndy kóptegen aıtýly shyǵar­ma­lar ómirge keldi. Olarmen qatar, árıne, M.Begalın, S.Qojyqov, A.Qar­saqbaev, Sh.Aımanov, olardyń izin basa Q.Qasymbekov, A.Qarpyqov, S.Narymbetov syndy rejıserler shyqty.

Budan biz óz halqyńnyń júrek qylyn terbeıtin janyna jaqyn, únemi aınalyp soǵar aıaýly kınotýyndysyn jasaý úshin aldymen ulttyq folklo­ryna, tarıhyna, ádebıetine tereń boılaý kerektigin anyq ańǵaramyz. Bizdiń qazirgi kıno ónimderimizdiń kópsandysy osylarmen sanaspaıdy. Sanaspaıyn demeıdi, nesin alyp, nesin qoıýdy bile bermeıdi. Sebebi, bizdiń qazirgi kınore­jısser­lerimizdiń kóbi kezinde Máskeý­degi oqý oryndary neni úıretse sony qaıta­laıtyn rejıserlerden tálim al­ǵan. Qazaqtyń mıymen oılaý múmkin­digi joqqa tán. Ekinshiden, bizde kıno maman­dyǵy salasy boıynsha oqytatyn oqý oryndarynda ádebıetke mańyz beretin júıe joq. Sondyqtan ony bitirip jatqan jastarda tehnıkalyq jaǵy alǵa shyǵyp ketti de, óte názik adamı, ulttyq qundylyqtar kómilip qalyp jatyr. Olar endi nemen bolsa da jurtty bir tańyrqatý maqsatynda sensasıa qýyp, soraqy qylyqtardy qyzyqtaýǵa kóshti («Áke qorlyǵy»). Sosyn onysyn qorǵap baǵady. Ondaıǵa ózimizden «úlgi» tabyla qoısyn ba, bizdiń ol jaǵynan áli «kenje qalyp kele jatqanymyzdy» aıta kelip, shetel­dik nebir kıno rejıs­serlerdiń atyn tizbekteı bastaıdy. Buny túsinýge kórermenderde óre joq dep soǵady azdan soń. Endi erip júrip túsindirip berý kerek pe deısiz.

Baıqasaq, bastapqy bir daýdyń baılaýyn taǵy aǵytqaly otyrǵan se­kildimiz. Bizdiń aıtqymyz kelgeni, áde­bıetinen ajyraǵan kıno óneri eshqashan eline qyzmet ete almaıdy. Qazirgi kúıimizde ózge elderde bolǵan myna bir jaǵdaıǵa nazar aýdarǵan jón. Qytaı eliniń «Sý boıynda», «Batysqa saıahat», «Qyzyl saraı túsi» syndy álemge áıgili úsh ádebı shyǵarmasy bolsa, sol úsh shyǵarmanyń jelisimen jasalǵan «Sý boıynda» («Ózen ıirimderi» dep te atalady) «Batysqa saıahat», «Qyzyl saraı túsi» deıtin álemge áıgili úsh kópserıaly kınofılmi bar. Muny ózderiniń taýsylmas qazynasy, maq­tanyshy esepteıdi. «Qytaı kınosy óziniń ishki rynogyn qolǵa alǵan kez – úsh fılmniń (joǵaryda atalǵan fılm­der – U.N) negizinde ulttyń rýhyn shyńdaıtyn tarıhı fılmderdiń artynan jaryqqa shyqqan kez» deıdi mamandar. Búgingi bizdiń ekrandy jaýlap bara jatqan Koreıanyń jaǵdaıy bir kezde bizden beter bolǵan eken. Ol el amerı­kalyq kınolardyń turaqty kórermeni bolypty. «Sol kezde olar el tarıhyn negiz etken kınotýyndylardy kóptep shyǵarýmen ári sheteldik kınolardy kórsetýge tyıym sala otyryp, tyǵy­ryq­­tan shyǵa aldy» deıdi kınotanýshy Dáýletjan Mahmut. Fransıada shetel­dik kınodan túsken qarajattyń bir mól­sherin ulttyq kınony damytýǵa jum­saıtynyn bilemiz. Osyndaıda elimizde­gi taǵy bir qıturqy fılmniń tusaýke­serinde bir aqsaqaldyń: «Amerıkadan basqanyń bári ulttyq fılm túsirýmen aınalysyp jatqanda, my­nalaryń ne?!» dep zaldyń ishinde aıqaı salǵany eske túsedi. Reseı de kezinde ulttyq fılm­derdi kóptep túsirip ári olardy salyq­tan bosatý arqyly óz kınosyn sara jolǵa salyp, qarqyndy damyta aldy.

Belgili kıno synshysy Baýyrjan Nógerbek bir suhbatynda: «Óz basym «Birjan saldy» festıválderge, she­t el­degi qazaq kınosy aptalyqtaryna qatystyrýǵa kórkemdik keńesterden ótkize almaı-aq qoıdym, bul ókinish. Al stýdentterge kórsetsem, olar: «Mynandaı fılmderdi nege kórsetpeı júrsiz, nege ol prokatta joq?» dep, ózime «shabýyl» jasady… Qazir ulttyq kórer­men­niń múddesi qorǵalmaı otyr. Bizge telearnalarda qansha paıyz qazaq kınosy bolýy kerek, zańmen bekitý kerek. Gollıvýdtyń kınolaryn qazaqsha aý­darǵansha, sol aqshany serıal tú­sirýge nege jumsamasqa?» deıdi.

Biz bulardan qazaq kınosy ulttyq kınokartınalar arqyly óz kórermenin mo­laıta alatynyn, sóıtip, ishki rynok­taǵy ornyn joǵarylata alatynyn, bul da álemdik kıno ónimdermen básekege túsýdiń jańa qyry ekendigin, sonymen qosa, ulttyq rýhymyzdyń tiktelip, memleket qýatynyń nyǵaıa túsetindigin, qysqasy, qazirgi kún tártibinde turǵan qanshama máseleni qatar sheship berýge qaýqarly ekendigin uqqandaımyz. Ol úshin darıanyń qasynan qudyq qazyp áýrege túspeı-aq, qazaqtyń qabyrǵaly jazýshylarynyń shyǵarmalaryn shyt jańa qolǵa alyp, olarmen júıeli túrde jumys jasaý qajet ekendigi aıdan anyq. Árıne, onda da gúl men tiken­der­diń attaryn tizip «mine, roman» deı­tin jahandandyrýdyń jarshylaryn emes, qan-sóli sorǵalap turǵan qazaqy jazýshylardy uıymdastyrý lázim. Kınomyz óz aǵysymen kelip quıylyp jatatyn kádimgi óner dárejesine kóteri­lýi tıis. Ulttyq bolmys sonda kórinbek!

R.S. Osydan biraz jyl buryn osy kınonyń oqýyn oqyp júrgenimizde, dıp­lomyn alyp, endi kıno túsirýge attanyp bara jatqan bir jas talap rejısermen sóz talastyryp qalǵanymyz bar. Áńgime taǵy «Qyz Jibekten» shyqty. «Qyz Jibektiń marjanyn julǵany nesi? Bekejandaı batyrdyń ushy jerge de shanshylmaǵan taıaqtaı-taıaqtaı úsh naızanyń basyn býyp baılap qoıǵanǵa bosaı almaı otyrǵany tipti baryp turǵan jasandylyq», dep ashyǵyn bir-aq aıtty.

On ekide bir gúli ashylmaǵan Jibek qyzdyń tuńǵysh ret jar tósegindegi jastyqqa basy tıgenin esti aǵalary­myz­dyń emeýrinmen qalaı tamasha ber­genin aıtyp túsindire almaısyń. Beke­janǵa úsh júzdiń bıleri úsh jaǵynan naıza tikteýi oǵan búkil qazaqtyń ortasynda endi oryn joq ekenin uqtyrǵan ar jazasy ekendigin, al qazaq úshin ar jazasy bar jazadan aýyr ekendigin ol beıbaq qaıdan túsinsin!..

Astana

sýret ivest.kz saıtynan alyndy