Qazirgi tańda respýblıkanyń iri qalalaryndaǵy saýda keshenderi mańynda Eýropa, Amerıkadan ákelingen «sekond hend» kıimderin satatyn dúńgirshekter kóbeıip ketti. Jalpy «sekond hend» qaıdan shyqqan? O basta Ulybrıtanıa monarhıalyq áýleti kıip tastaǵan kıimderin «úshinshi sortty» elderge ótkizý maqsatynda bir ortalyqqa jınap, eksporttapty. Sodan bastap damýshy memleketter men úshinshi deńgeıdegi elderge Eýopa men Amerıka turǵyndarynyń eski kıimderin jiberý beleń alyp, "sekond hend" aýqymdy saýda salasyna aınalǵan.
Qazaqstannyń iri qalalarynda sekond hen dúkenderi kóp dedik. Saýdanyń bundaı túrinen túsetin paıda da ájeptáýir. Biraq «sekond hend» satýshysyna aqshalaı paıda túsirgenimen tutynýshyǵa tıgizer zıany kóp ekenin shet eldik mamandar aıtyp ta, jazyp ta júr.
«Sekond hend» kıimderi saýdaǵa túspes buryn hımıalyq óńdeýden ótkizilse de materıaldyń arasyna engen keıbir bakterıalar ólmegen kúıi tirshiligin jalǵaı beredi eken. Sonyń saldarynan bireý kıip tastaǵan kıimdi paıdalanǵan adam bıttep, qyshyma, astma, temiretki, t.b. aýrý juqtyrady.
«Sekond hend» saýdasy damýshy elderde keńinen etek aldy. Qazaqstanda Syrttan ákelinetin eski kıimder qaı deńgeıde satylyp jatqany belgisiz. Al Ýkraında halyqtyń 60-80 paıyzy osyndaı taýardy tutynady eken. Eski kıimderdiń alýshysy negizinen zeınetkerler men stýdentter kórinedi.
Dárigerler «sekond hend» kıimderi densaýlyqqa zıandy formaldegıdpen óńdeletinin aıtady. Al bul hımıalyq zat aǵzaǵa túskende tynys alý múshesine, júıke júıesine, jalpy ish qurylysyna ońdyrmastan zıan tıgizedi.
Búginde syrtyna badyraıtyp «sekond hend» dep jazyp qoımasa kıim dúkenderindegi taýardyń qaısysy «sekond hend», qaısysy jańa kıim ekenin ajyrata almastaı kúnge jettik. Óıtkeni eýropalyq eski kıimderdiń hımıalyq jolmen jaqsylap óńdeletini sonsha, fabrıkadan jańa shyqqan sý jańa kıim tárizdi kórinedi keıde.
Zertteýshiler kez-kelgen adamnyń «sekond hend» dúkenine kirip, tynys alǵannyń ózinde astma aýrýyna ushyraýy qaýip joǵary ekenin aıtýda. Al bárinen sumdyǵy sol, shet elden ákelingen, bireýdiń kıip tastaǵan kıimin ústine ilgen adam qaterli isiktiń birneshe túrine ushyraıdy. Óıtkeni "sekond hendti" óńdeýde paıdalanylatyn formaldegıd — qaterli isikti týdyratyn qaýipti kanserogendik zat bolyp tabylady.
Jalpy kıimniń qandaı túri bolsa da, meıli ol júnnen toqylǵan jempir, meıli juqa blýzka nemese kóılek bolsyn, alǵash kıgen adamnyń bakterıalaryn «sińirip», kelesi paıdalanǵan kisige tasymaldaıtyny aıtpasa da túsinikti.
Bıyl kóktemde basymnan mynandaı oqıǵa ótken edi. «Baraholka» dep atalatyn han bazardy aralap júrip, ózime laıyq shalbar izdedim. Túsi sáıkes kelse ólshemi saı bolmaı, ólshemi durys bolsa túsi unamaı, birneshe saǵat bosqa sabyldym. Sodan sharshap bazardan shyǵa bergenimde bir buryshta tolyqtaý áıel shet eldik shalbardyń nebir túrin úıip tastap, birdeı baǵamen satyp jatyr eken. Qýanyp ketip, kóp shalbarǵa jaqyndadym. Úıindiniń arasynan ózime kerek shalbar ońaı tabyla ketti.
Kún salqyn bolǵandyqtan hımıalyq ıisin sezbeppin sol sátte. Úıge ákelgende tosyn ıis shyǵa bastady álgi shalbardan. «Sekond hend» degen oıymda joq, fabrıkalyq boıaýdyń ıisi shyǵar dep, joǵarǵy temperatýradaǵy sýmen ábden jýdym. Syrtqa jaıyp keptirdim. Sodan álgi shalbardy kıgenim sol edi, júregim loblyp, basym aınaldy. «Osy túrik, qytaı, ıtalıandyq kıim» dep satyp jatqany sekond hend emes pe?" degen kúdikti oı keldi. Esime túrli aqparat quraldarynan oqyǵan "sekond hend" kıimin kıgen soń neshe túrli apatty jaǵdaıǵa ushyrap, psıhologıalyq aýytqýǵa dýshar bolyp, t.b. eski kıimniń burynǵy ıesiniń taǵdyryn qaıtalaǵan oqıǵalar túsip, boıymdy úreı bıledi. Demek, áıgili bazarlardyń ózinde jańa kıimderdiń arasynda «sekond hend» taýralary da bar degen sóz. Álgi shalbardy paketke salyp, qoqys jáshigine aparyp tastadym.
Dostar, dúkender men bazarlardan kıim tańdaǵanda abaı bolaıyq. Arasynda «shet memleketten ákelingen sý jańa kıim» dep satylatyn zattardyń arasynda (keıbireýi etıketka japsyryp satady) ábden kıilip, qalyń boıaýǵa matyrylǵan «sekond hend» ónimderi de bar eken. Aqshany únemdeımin dep, densaýlyǵyńyzǵa nuqsan keltirip almańyz. Tilep alǵan aýrýdyń jazylýy qıyn ekenin esten shyǵarmańyz.
Dana Qamshybek
