Álemde ár 2 mınýtta bir bala zorlanady. IýNISEF-tiń málimetinshe, dúnıejúzi boıynsha 5 mınýtta bir bala adam qolynan óledi. 2016 jyly Qazaqstanda 183 balaǵa zorlyq-zombylyq kórsetilgen. Al 18-ge tolmaǵan ár úshinshi qyz jynystyq bopsalaýdyń qurbany bolǵan. Ol boıynsha 111 adamnyń ústinen qylmystyq is qozǵaldy.
Sońǵy kezderi balalarǵa jasalǵan qylmystyq oqıǵalar jıilep ketti. Pedofıldiń qurbany bolǵan 6 jastaǵy Vıktorıa aýrýhanada esin jımastan kóz jumdy. Al 9 jastaǵy qyzyn soqqyǵa jyqqan Anar Tórege qatysty sot 200 saǵatqa qoǵamdyq jumysqa tartý týraly úkim shyǵardy. Osyǵan uqsas, Nurgúl Dokýovanyń da isi qaralýda. Óz áreketine ókinetinin aıtyp, sottan tizerlep keshirim suraǵan Núrgúl Dokýova ana quqyǵyn aıyrmaýyn ótinýde.
Statısıka, ótken jylmen salystyrǵanda 2016 jyly atalmysh faktorlar azaıǵanyn kórsetedi. İİM 2016 jyldyń 3 toqsanynda kámeletke tolmaǵan balalarǵa kórsetilgen zorlyq boıynsha 711 qylmys jasalǵanyn aıtqan bolatyn. Al 2015 jyly dál osyndaı 858 qylmystyq is qozǵaldy.
Balalarǵa kórsetilgen zorlyq-zombylyq – fızıkalyq, emosıonaldy, seksýaldy túrde bolady. Mamandardyń pikirinshe, balany shıratý maqsatynda jylýlyq, meıirim bildirip, qamqorlyq kórsetpeý de oǵan jasalǵan qıanat bolyp esepteledi.
Fızıkalyq zorlyq – balaǵa qasaqana túrli dárejedegi jaraqattar salý.
Seksýaldy zorlyq – balany jynystyq qatynasqa májbúrleý, fızıkalyq qatynasqa túspese de, óziniń uıatty jerlerin kórsetý, pornografıalyq mazmundaǵy beıne jazbalaraǵa túsirý.
Emosıonaldy zorlyq – balaǵa dushpan retinde qaraý nemese ony múlde elemeý arqyly onyń ózine senimdiligin joǵaltýǵa sebepker bolý, ózin basqalardan tómen sanaı bastaýy, patologıalyq minezdiń qalyptasýy jáne sol arqyly qoǵamǵa sińise almaýyna soqtyrý. Sonymen qatar, balaǵa qatty aıqaılaý, jeke basyna tıisý, qorlaý, kóńil bólmeý, árbir is-áreketin synap-mineý, balaǵa jaman sózder aıtý, onyń kózinshe úı janýaryn azaptaý nemese óltirý jatady.
Álemdik problemaǵa aınalǵan atalmysh máseleni sheshý úshin, dúnıe júzilik densaýlyq saqtaý uıymy kóp salaly baǵdarlama jasaýdy usynyp otyr. Iaǵnı, ata-anaǵa qoldaý kórsetý, bala-tárbıesinde baǵyt-baǵdar berý. Mundaı baǵdarlamalar balamen qarym-qatynasty túzetedi dep senedi. Sarapshylar bul bastamany qoldap otyr. Olardyń oıynsha, kóp ata-ana balasyna qol jumsaý arqyly oǵan tek fızıkalyq qana emes, psıhologıalyq aýrýlarǵa dýshar etetininen beıhabar.
AQSH-ta júrgizilgen «Qıyn balalyq shaqtaǵy tájirıbe» (Adverse Childhood Experiences, ACE) atty zertteý kórsetkendeı, bala kezinde mahabbat, jylý, qamqorlyq kórmegen nemese jıi soqqyǵa jyǵylǵan bala sozylmaly aýrýlarǵa beıim bolady. Ondaı balalardan óskennen keıin de psıhologıalyq aýytqýshylyq baıqalady. Densaýlyq saqtaý uıymynyń málimetinshe, áıelderdiń 20%, erlerdiń 5-10% bala kezinde jynystyq zorlyqty bastan ótkerse, 20-25% balalardyń fızıkalyq zombylyqtyń qurbany bolǵan. Psıhologtar bala kezden jınalǵan aýyrtpalyqty syrtqa shyǵarmasa, emosıonaldy turǵydan japa shegetinin aıtady.
Men aıtýǵa qoryqpaımyn
Aǵymdaǵy jyldyń shilde aıynda ýkraınalyq jýrnalıs Anastasıa Melnıchenko #Men aıtýǵa qoryqpaımyn heshtegin jazyp, buǵan deıin eshkimge tis jaryp aıtpaǵan oqıǵasyn ashyq jazdy.
«Meniń jasym altyda bolatyn. Úıge týys aǵam keldi. Ol meni tizesine otyrǵyzǵandy jaqsy kóretin. Men boıjetkende ernimnen súıýge talpynatyn. Onyń bul áreketinen qashsam, «tárbıesiz» bolyp shyǵa kelemin».
«13 jasymda dúkennen shyǵyp, úıge qaraı bettedim. Eki qolymda azyq-túlik salynǵan sómke. Qarama-qarsy baǵytta kele jatqan er kisi qatty jyldamdyqpen kelip, eki aıaǵymnyń ortasynan ustap, jerden kóterip aldy. Men qatty eseńgirep qaldym. Ne isteý kerektigin bilmedim. Ol meni jibere salyp, óz jaıymen kete bardy», dep aǵynan jaryldy.
Atalmysh bastamany túrli elderdiń áıelderi ilip áketti. Óziniń bala kezde kórgen qorlyqtaryn ashyq jazdy. Onyń ishinde Qazaqstandyq qyz, kelinshekter de kóp. Alǵashqylarynyń biri - Dınara Qasymbekova boldy.
Dınara Qasymbekova: «Úlken, eki qabatty úı. Onyń bir bólmesinde 10 jasar qyz kitap oqyp otyr. 15 jasar jıeni óte qyzyqty «eresekterdiń oıynyn» oınaýdy usynady. Barlyǵy erinmen súıisýden bastalyp, sheshinip tastap, bir-birimizdiń denemizdi muqıat qarap, fızıkalyq jaqyndasýmen aıaqtaldy. Áli kúnge deıin eske túsirgim kelmeıdi. Tazarýdy qalaımyn... »
Aınur Ábsembetova: «Men 9 jasta bolǵanda, úsh tún qatarynan stýdent aǵamnan barynsha qorǵandym. Menimen jynystyq qatynasqa túsýge talpyndy. Qorǵanatyn zattardy daıyndamaı, kóz ilmeıtinmin. Tyrnaqqa arnalǵan qaıshy, qysqysh, kempiraýyzdy jastyǵymnyń astyna tyǵyp qoıyp júrdim. Kelesi bólmede ata-anam uıyqtaıtyn. Anam meniń nelikten toqtaýsyz jylaı beretinimdi túsinbedi. Men qoryqtym. Uıaldym. Men úshin barlyǵy tańsyq edi...Aıta almadym...Qalaı túsindirý kerektigin bilmedim. Anam shapalaqpen tartyp jibergende ǵana jylaýymdy toqtatatynmyn».
Bul - resmı statısıkadan tys búldirshinderdiń únsiz qorlyq kórip otyrǵanyn taǵy bir márte aıǵaqtaıdy. Psıholog Oksana Cholak ata-analarǵa balalarmen senimdi qarym-qatynas ornatýǵa shaqyrady. Ol úshin ony kez-kelgen jaǵdaıda, baz qalpynda jaqsy kóretinińizdi jıi bildirip otyrý qajet deıdi. Sol kezde bala syr saqtamaı, ómirindegi barlyq jaǵdaılarmen anasymen bólisip otyrady. Bul oń, solyn tanyp qalǵan jasóspirimderge qatysty. Al mektep jasyna deıingi balalardyń fızıkalyq, seksýaldy nemese psıhologıalyq zorlyqqa tap bolǵanyn bilý úshin, onyń is-áreketine, árbir qımylyna zer salýǵa keńes beredi.
Oksana Cholak, psıholog: «Kishkentaı balalar bastan ótkergenin, is júzinde basqa adamdarǵa nemese oınaǵanda oıynshyqtarǵa qaıtalaıdy. Onyń boıynda agresıa, shamadan tys qorqynysh paıda bolsa dabyl qaǵý kerek. Kez-kelgen ata-ana qaıǵynyń aldyn alǵysy keletindigi oryndy. Sondyqtan, oqys oqıǵalar kezinde onyń ózin qalaı ustap, qandaı áreket jasaý qajettigin ertegi arqyly túsindirý kerek. Máselen, kishkentaı qoıanǵa belgisiz aıý jaqyndaǵanda, ol dereý qashyp ketti. Sebebi, onyń anasy oǵan tanymaıtyn jandarmen múlde sóılespeýdi úıretti degen sekildi. Bala ózin sol qoıannyń keıpinde sezinedi. Bul onyń álemge degen kirshiksiz kózqarasyn kirletpeýge jáne psıhıkasyna zaqym keltirmeý úshin qajet. Al qıyn jaǵdaıǵa tap bolǵanda, bastan ótkergeni týraly este qalǵan sátti basqa jarqyn istermen almastyrýǵa tyrysý kerek. Biraq, ókinishke oraı bala eshqashan buryńǵydaı bola almaıdy».
Oksana Danıılovnanyń tájirıbesindegi ár besinshi emdelýshi jaqyn týystarynyń tarapynan seksýaldy bopsalaýdy bastan ótkergender. Psıholog, balaǵa mundaı zorlyqty kóbine bóten adamdar emes, jaqyn týystary, kórshileri, jaqsy aralasatyn qurdastary baratynyn aıtady. Kóp ata-analar ol týraly bilse de, únsiz qalady. Sebebi, qazirgi qoǵamda ózgege úlgili, baqytty otbasy bolyp kóriný mańyzdy. Eń úlken qatelik te osynda. Qylmysker ózine tıisti jazasyn almaı, jıirkenishti áreketin basqa balaǵa qaıtalaıtynyn umytpaý qajet.
Qylmys pen jaza
Qazaqstanda balalar men jasóspirimderdiń quqyǵy qorǵalǵan jáne ony buzǵan adam ákimshilik jáne qylmystyq jazaǵa tartylady. Eger balaǵa qasaqana ortasha aýyrlyqtaǵy zıan keltirilse, QR zańynyń 104-babyna sáıkes aıyptalýshy 3 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrylady. Udaıy uryp-soǵý nemese ózge kúsh qoldaný áreketteri arqyly tán nemese psıhıkalyq zardap shektirse, elý aılyq eseptik kórsetkishten, júz aılyq eseptik kórsetkishke deıingi mólsherde aıyppul salynady nemese eki jylǵa deıin túzeý jumystaryna tartylyp nemese dál osy merzimge bas bostandyǵynan aıyrylýy múmkin.
120-bapqa sáıkes, kámeletke tolmaǵan balamen jynystyq qatynasta bolý 8 jyldan 15 jylǵa deıin bas bostandyǵyna aıyrýǵa jáne belgili bir laýazymdy atqarý nemese belgili bir qyzmetpen aınalysý quqyǵynan 10 jyldan 20 jylǵa deıingi merzimge alastatylady.
Májilis depýtaty, bala quqyqtary jónindegi ýákil Zaǵıpa Balıeva pedofılderdi ólim jazasyna kesýdi suraǵan. Dál osy másele týrasynda QR Parlamenti Senatynyń depýtaty Darıǵa Nazarbaeva da óz pikirin bildirgen edi. Ol ana retinde pedofılderge ólim jazasy laıyq dep sanaıtynyn alaıda, halyqaralyq konvensıaǵa sáıkes ondaı sheshim qabyldanbaýy múmkin ekenin aıtty.
Pedofılderdi ólim jazasyna kespese de, hımıalyq pishtirý jasalynady. Aǵymdaǵy jyldyń sáýir aıynda prezıdent Nursultan Nazarbaev «Balalardyń quqyǵyn qorǵaý máselelerine qatysty ózgertýler men tolyqtyrýlar engizý týraly» zańǵa qol qoıdy. Soǵan sáıkes, 2018 jyldan bastap qylmystyq isti tekserý barysynda aıyptalýshy psıhologıalyq saraptamadan ótedi. Eger onyń kámeletke jasqa tolmaǵandarǵa áýestigi bar aýytqýshylyǵy rastalsa, hımıalyq jolmen pishtiriledi. Mundaı ádis kóptegen elderde qoldanylady. Máselen, Reseıde 2012 jyldan bastap atalmysh zań kúshine engen. Pedofıl óz kelisimimen pishtirýge ruqsatyn berse, túrmege toǵytylmaıdy.
AQSH-ta qoǵamǵa qaýipti, burynda qylmys jasaǵan, ásirese balaǵa qatysty zań buzǵan azamattar týraly barlyq aqparatty arnaıy saıttan taba alasyz. Osylaısha jumys berýshiler, ata-analar úıine kezekti bala kútýshini nemese muǵalimdi almas buryn, onyń ótkenimen tanysa alady. Sonymen qatar, balaǵa zorlyq kórsetý boıynsha sottalǵan amerıkandyqtar, túrmeden shyqqannan keıin de, quqyq qorǵaý organdarynyń qadaǵalaýynda bolady. Olardyń balalarmen jumys isteıtin mekemelerde qyzmet jasamaýyn, balalar kóp shoǵyrlanǵan aımaqtan alshaq turýyn baqylaıdy.
Bilý mańyzdy
Qazirgi tańda uıaly telefonǵa túrli baǵdarlama ornatý arqyly balańyzdyń qaıda júrgenin anyqtaýǵa bolady. KidControl (Balany baqylaý), «Gde rebenok» (Bala qaıda) qosymshasyn telefonǵa engizip, onyń qaı aımaqta júrgenin baqylaı alasyz. Ol úshin kidcontrol.ru saıtynda óz kabınetińizdi ashyp, ǵalamtorǵa qosylǵan telefon, planshet nemese kompúterden kez-kelgen ýaqytta balańyzdyń júrgen aımaǵyn qarap otyrýǵa múmkindigińiz bar. Atalmysh baǵdarlamalar GPS , Wi-Fi jáne GSM qoldanady.
Elimizde qıyn jaǵdaıǵa qalǵan balalar men jasóspirimderge arnalǵan aqysyz telefon jelileri bar. Zorlyqty bastan ótkergen bala, oǵan kýá bolǵandar nemese balanyń quqyǵy buzyldy degen kúmáni bar árbir azamat QR Bilim jáne ǵylym Mınıstrliginiń balalardyń quqyǵyn qorǵaý komıtetiniń senim telefony - 8 (717)2 74 25 28 nómerine habarlasa alady. Sonymen qatar, 105 jedel jelisi jumys isteıdi.
Qazaqstannyń barlyq oblystarynda derlik «Kámelet jasqa tolmaǵandardyń beıimdelý ortalyqtary» bar. Olar quqyq qorǵaý organdarymen tyǵyz jumys atqarady. Atalmysh ortalyqta tárbıeshiler, psıhologtar jumys isteıdi. Quqyǵy buzylǵan bala ortalyqqa tússe, dereý qajetti quzyrly organǵa habarlasady.
Búldirshinderdiń eń baqytty balalyq shaǵynda agresıa, zulymdyqpen betpe-bet kelýi, ómirdiń jaman tusyn erte kórýi dúnıe júzin alańdatyp otyr. Sebebi, bala – bolashaq, bala – baǵa jetpes qazyna. Sarapshylar olarǵa qatysty sabyrly, meıirimdi bolýǵa shaqyrady. Qoǵamdy dendegen máseleniń sheshilýine árkim osylaı úles qosa alady.
Qamshyger: Ásem Álmuhanbet
