Ótken aptada ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń bıofızıka jáne bıomedısına kafedrasynda QazUÝ-diń belgili ǵalymdarynyń eńbek jolyna arnalǵan «Ónegeli ómir» kitaptar serıasynda jaryq kórgen bıologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor, QR UǴA akademıgi Dúsembın Qabdrahman Dúsembiuly eńbek jolyna arlalǵan kitaptyń tusaý kesý rásimi ótti.

Q. D. Dúsembınnyń negizgi ǵylymı baǵyty – laktasıanyń neırogýmoraldy retteý tetikterin anyqtaýǵa baǵyttalǵan. Ol 240-tan astam ǵylymı jumys jarıalady, onyń ishinde 5 monografıa,  3 oqý quraly, 2 patent jáne  7 ǵylymı-ádistemelik qural jazǵan. Onyń jetekshiligimen 27 ǵylym kandıdaty jáne 3 ǵylym doktory dısertasıasyn sátti qorǵaǵan. Onyń shákirtteri bul kúnde Vetnam, Mońǵolıa, Reseı, Ýkraına jáne Fransıa elderinde qyzmet isteýde.

 Qabdrahman Dúısembınulynyń doktorlyq dısertasıasyna arqaý bolǵan jáne den qoıa zerttegen taqyryby «adam jáne janaýrlardyń súttiligi», dál osy baǵyt boıynsha ol kisiniń uıymdasyrýymen respýblıkamyzda eń alǵash 1970 jyly «Laktasıa fızıologıasy» zerthanasy óz jumysyn bastady. Osy zerthanada sút shyǵarý refleksteri, gormondyq rettelý mehanızmi, maldyń súttiligin aldyn-ala boljaý t.b., baǵyttarda ǵylymı-zertteý jumystary júrgizilip nátıjesinde «Maldyń laktasıasynyń tejelýi men jedeldetilýi» dep atalatyn Qabdyrahman Dúısenbınniń monografıasy jaryq kórdi. Osy monografıada dáleldengen teorıany óndiristik tájirıbede paıdalanǵan sol kezdegi sovhoz-kolhozdar bir jyldyń ózinde ǵana saýyn sıyrlardan saýylǵan sútten birneshe ese kóp paıda tapqan. Bul jańalyq qazir de qunyn joımaı aýylsharýashylyǵynda keń kólemde qoldanylýda.

Tek ǵylymdaǵy máseleler ǵana emes, qoǵamdaǵy ártúrli keleńsiz jaıttardy da óz nazarynan tys qaldyrmaıtyn ǵalymnyń osy Ónegeli ómir kitabyna engen burynda jaryq kórgen, ana sútiniń mańyzy týrasyndaǵy ǵylymı zertteý maqalasy osy retki jastarmen kezdesýdiń basty taqyryby boldy. Maqala mazmuny tómendegideı;

Bala shyr etip týǵanda onyń tirshiligine qajettisi aýa men sút. Ol anasynyń qursaǵynda jatqanda qorektik zattardy anasynyń boıynan alǵan. Endi  ol tirshilikti ortaǵa  shyqty. Óz betimen  ómir súrip, ósip jetilýge beıimdelýi tıis, biraq  áli de bolsa, onyń  organızmi  jeke ómir súre almaıdy. Eresek balalar jeıtin  taǵamdardy ol jeı almaıdy jáne onyń as qorytý músheleriniń qyzmeti  áli jetilmegen. Sondyqtan onyń tirshiligine kerek tamaq -  anasynyń súti.  Óıtkeni onda nárestege kerek  qorektik zattardyń  bári bar. Ana súti tabıǵattyń óziniń balaǵa dep jasaǵan taǵamy. Bul - bir.

Ekinshiden, bala emizý - anasy úshin úlken baqyt. Bosanǵannan keıin qınalǵandarynyń bári sol sátte-aq umytylady. Bosanǵan áıeldiń jany  jaı taýyp, jańa bir  psıhofızıologıalyq kúı paıda bolady. Boıy eljirep, rahattanyp, balasyna degen zor meıir paıda bolǵandyqtan, sábıin aımalap, ıiskep, qushaqtaǵannan keıin, maýjyrap uıyqtap qalady. Biraz ýaqyt demalǵannan keıin, sábıin qamqorlap, tamaqtandyrýǵa  tyrysady. Ananyń bul qamqorlyǵy  onyń boıynda ýyz ben súttiń jınalyp, balany tamaqtandyrýǵa áıel organızmin  beıimdeıdi.

Ana sútiniń  quramy  basqalardan  erekshe. Munda náresteniń ósip, damýyna qajetti zattardyń bári bar - aqýyz, maı, laktoza qanty, mıneraldy tuzdar, dárýmender, fermentter jáne ımýndyq  zattar bar. Sıyr sútinde bolmaıtyn, óte az bolatyn laktoferın, lızosım, A-ımmýnoglobın ana sútinde jetkilikti mólsherde bolady. Bul ımýndyq, fermenttik zattardyń bakterıosıttik qasıetteri  jas náresteniń  aýyrýdan saqtalýyna óte qajet. Sondyqtan anasyn emgen bala aýyrmaı ósedi. Aýyrsa da, jeńil aýyryp, tez jazylyp ketedi.

Ana súti balanyń boıyna tez sińedi. Al sıyr súti balaǵa jaqpaıdy. Sebep ekeýiniń aıyrmashylyǵynda (1-keste).

1-keste. Ana súti men sıyr sútiniń  aıyrmashylyǵy

Sút beziniń sekreti (sekret - ónim) júkti áıeldiń  tórt aılyǵynda túzile  bastaıdy, biraq ýyz súti bosanar aldynda ǵana jetiledi. Bosanǵannan keıin 5 kún ýyz shyǵady. 6-shy kúnnen bastap ýyz naǵyz sútke aınala bastaıdy. 7-shi kúni naǵyz qalypty sút shyǵady. Onyń quramy 1-shi kestede kórsetilgendeı  qalypqa keledi. Degenmen ár ananyń sútiniń ózine tán ereksheligi bolady. Anasynyń iship-jegen tamaǵyna, densaýlyǵyna, jasyna, kóńil-kúıine  baılanysty  sútiniń quramy men sapasy ózgerip turady.

Anasynyń  qabyldaǵan dári-dármekteri de sútine shyǵyp sábıine  beriledi. Sondyqtan densaýlyǵyna qaraı, dári  qabyldaý qajet bolsa, bala dárigerimen keńesip,  balaǵa  zaqym keltirmeýin oılastyrý kerek.

Júkti jáne bala emizetin áıelge quramynda alkogoli bar ishimdikti ishýine, temeki tartýyna bolmaıdy.

Bizdiń zerthananyń  Almatynyń Medeý aýdanyndaǵy №2 áıelder  keńesqanasynda (konsýltasıasynda) júrgizilgen zertteý jumystarynyń  nátıjesi  boıynsha, 6 aıǵa deıin ana sútiniń mólsheri táýligine 700 ml-ge jýyq bolady. Dálirek aıtsaq, orta eseppen alǵanda táýligine 1-shi aıda  707 ml, 6-shy aıda  742 ml bolady.  Alaıda keıbir ananyń  súti 400 ml shamasynda, al keıbirinde  3 lıtrge deıin bolady. Súti mol analar denderi saý bolsa, sábıinen artyp qalǵan sútin basqa balaǵa berýine bolady.

Ana sútiniń shyǵýy balasynyń emýine baılanysty. Bala neǵurlym jaqsy emip, emshektegi sútin túgel soryp alsa,  soǵurlym sút beziniń sút óndirý qabileti joǵary bolady. Iaǵnı qazirgi  naryqtyq  ekonomıkalyq qatynas sıaqty: suraýyna saı ónim shyǵarylady.

Munyń fızıologıalyq tetigi bar. Bala emgende emshektiń  júıke tamyrlary titirkenedi. Olardyń ushtarynda paıda bolǵan nerv ımpúlsteri mıǵa beriledi. Mıdyń  gıpofız deıtin bóligi  oksıtosın gormonyn shyǵarady. Ol qanmen sút bezine kelip, onyń  alveolalarynda jıyrylý týdyrady da sútti  emshekten shyǵarady.

Ana sútiniń sapasyna   ekologıalyq jaǵdaı da áser etedi. Azyq-túlikte  pestısıdter kóp bolsa, ana  sondaı azyqty jese,  onyń sútine pestısıdter  qosylyp,  balany ýlandyrýy da yqtımal.

Al qazirgi kezde  sıyrdyń sútinde bularǵa qosa, qorǵasyn, kadmıı ispetti zildi metaldar qalyptan  10-15 ese  kóp bolyp tur. Sondyqtan sıyr sútimen emshektegi náresteni tamaqtandyrýǵa bolmaıtyn sebebiniń biri osy.

• Anasy  sútimen jaryta almaǵan nemese  asyramaı tastap ketken balalarǵa

jasandy sút, ıaǵnı súttiń negizinde dárýmender men basqa  qosymshalardy  qosyp jasalǵan  jasandy «sút» talapqa tolyǵymen  saı bola ma? - degen  saýal týyndaıdy.

•   Joq, bolmaıdy. Ana sútin eshbir basqa sút te, jasandy  taǵam da  aýystyra almaıdy. Hımıalyq quramy jaǵynan tek qana bıe sútiniń quramy   áıel sútine  óte  jaqyn bolady. Biraq onyń quramyndaǵy ımýndyq qasıetteri ana sútindegiden  tómendeý. Al basqa amal bolmaǵandyqtan, bıe sútin taza kúıinde,  eshteńe qospaı, nárestege berýge bolady. Biraq bıe súti  tabyla  qoıa ma? Ásirese, qysta bıe saýylmaıtyn kezde. Onda, amal joq,  eshki ne sıyr sútinen jasalǵan  qoımaljyń taǵam berýge týra keledi. Biraq  ondaı sútterdi qaınaǵan sýmen  aralastyryp, suıyltady. Sıyr sútinde balaǵa qajetti gormondar men fermentter bolmaıdy, ne óte az bolady.  Mysaly,  sıyr sútinde tıroksın gormony joqtyń qasy, óte az mólsherde bolǵandyqtan  sábı organızmine jetkiliksiz bolady. Balalardyń jasandy taǵamdaryn daıyndaýdaǵy eń qıyny osy. Ana sútiniń tıreotropın gormony  balanyń  ishekterinen  ózgermeı, qanǵa  ótedi, onyń sábıdiń ekdokrındik júıesiniń durys qalyptasýyna  mańyzy bar.

Ǵylymı derekpen aıtqanda,  ǵasyrlar boıy, adamzattyń tarıhı  qalyptasýynan bastap,  ana súti urpaqty durys  ósirip,  jetildirýge arnalǵan. Sondyqtan bul zańdylyq buzylǵan jaǵdaıda  náresteniń durys ósip jetilýine áseri bolmaı qoımaıdy. Ondaı bala ana sútin emgen baladaı  bolmaıdy. Eń  kem degende ananyń ýyz sútin jáne alǵashqy  úsh aı ana sútin emizý kerek. Eń  durysy  - 8-9 aı boıy balany, az da bolsa,  óz anasynyń sútimen  tamaqtandyryp,  birtindep basqa taǵamǵa  aýystyrǵan jón bolady. Jasandy sútpen  qorektenip júrgen balanyń den saýlyǵy tómen bolyp, túrli ınfeksıany tez juqtyratyn bolady. Denesiniń ósip jetilýi de  tómen bolady, salmaǵy mólsherden tys aýyr bolýy múmkin. Bul onyń  mezgilinde aıaǵyn basýyna kóp kedergi bolmaq.   Buǵan qosa, adam sábı kezinde ana sútine jarymasa, keıinnen onyń densaýlyǵynda aqaý kóp bolady degen  aqparattar da kezdesedi, ıaǵnı ana balasyn óz sútimen jarytyp emizse, oǵan ómirlik densaýlyq beredi dep aıtýǵa bolady.

Osy málimetterdi  zerttep, qorytyp, halyqaralyq  IýNESKO-nyń komısıasy sheshimin jarıalaǵan, jańa týǵan balany, tek ana sútimen asyraý kerek dep tujyrymdaǵan bolatyn. Sol doktrına boıynsha, balany emshekten 4 aıǵa deıin aıyrýǵa bolmaıdy.

Al bizdiń  zertteýlerimiz boıynsha, Qazaqstan jaǵdaıynda, qazaqtyń  mentalıtetiniń negizinde balany  6 aı boıy  emizgen durys. Balasyn  jaqsy kóretin analar odan da uzaq emizedi.

Biz Almatynyń Medeý aýdanyndaǵy №2-áıelder keńesqanasynda (konsýltasıasyndaǵy)  eseptegi analardy baqylaýymyzǵa aldyq. Túsindirip aıtqannan keıin analardyń kóbi balalaryn 6 aıdan artyq, keıbireýleri 1,5-2 jasqa deıin emizdi. Súti tartylmaýy úshin biz olarǵa ǵylymı turǵydan keńes berdik. Nátıjesinde jyl saıyn bala emizý kezeńin uzartqan analardyń sany kóbeıdi.

Bul máseleniń ekinshi jaǵy bar. Keıbir áıelder, ásirese jastaı birinshi ret bala kótergender durys bosanǵanymen,  balasyn emizgende sút shyqpaıdy, az shyǵady.  Sábıin sútke jaryta almaı, qınalady.

Ana sútiniń tartylýyn, ıaǵnı mólsherden tys azaıýyn  g  ı p o g a l a k t ı ıa   deıdi.

Ol eki túrli bolady: týa paıda  bolatyn jáne  júre paıda bolatyn gıpogalaktıa. Birinshisi - tuqym qýalaıtyn túri, ıaǵnı  sheshesinen qyzyna beriledi, sút bezi ósip jetilmegendikten, emshegi úlken bolsa da, sút shyqpaıdy.

 Gıpogalaktıanyń ekinshi túrinde laktasıasy durys bastalady, biraq bala emizip júrgen ananyń iship-jegen  tamaǵy ne jetkiliksiz, ne  qunarsyz, sapasyz bolǵandyqtan, stresstiń áserinen, kóńil-kúıiniń buzylýynan laktasıany retteý gormondary jetkiliksiz bolyp, súttiń óndirilýi men syrtqa shyǵarylýy  nashar bolady, ıaǵnı ananyń súti tartylady.

• Súttiń tartylýynyń aldyn alý úshin  qandaı shara qoldanýǵa bolady?
• Aldymen onyń sebebin bilý kerek.

Birinshiden, múmkin anasynyń súti bar bolǵanymen, bala álsiz bolyp, tez sharshap, durys embeýi múmkin. Ondaı jaǵdaıda emizip bolǵannan keıin qalǵan artyq sútti sútsorǵyshpen  emshekten túgel shyǵaryp otyrý kerek. Alǵash kezde árbir 1,5-2  saǵat saıyn sútti saýyp, emshektiń ishki qysymyn azaıtý kerek.

Ekinshiden, anasynyń isteıtin sharýasy kóp bolyp,  balasyn  turaqty bir mezgilde emizbegendikten, sút shyǵarý refleksi birtindep joıylýy múmkin. Mundaı jaǵdaıda alǵash kezde  ananyń emsheginde sút kóp jınalyp, qysym ósip ketip, jańa  súttiń  túzilýin tejeıdi de birtindep áıeldiń súti tartylady. Onymen qosa,  kóp sharshaǵanda  da sút azaıady.

Úshinshiden, syrtqy ortanyń jaǵdaılary durys bolmasa, nemese  úı ishinde renish kóp bolyp, mańaıyndaǵy janashyrlarynyń is-áreketterine bola renjigende strestiń áserinen adrenalın, kortızol gormondary  qannyń quramynda kóbeıip ketedi de olar  súttiń shyǵýyn tejeıdi, al  qaıtalana bergen jaǵdaıda, súti tartylady. Mundaıda balany emizer aldynda jaqsy kóretin án-áýenderdi tyńdap, balasyna qarap, onymen sóılesip, kúlip, stress tyǵyrynan shyǵyp alyp, balany emizý kerek. Stress kúshti jáne  jıi  áser etse, emshektiń  tesigi tarylyp, súttiń shyǵýy azaıady, bundaı jaǵdaıda ana emirengende sút  saý etip erkin shyqpaı, syzǵylaıdy, balanyń jaǵy talyp, emshekti sormaı qoıady. Mundaıda  dárigerlermen (pedıatr, gınekolog) keńesip, balaǵa járdemdesýdiń  jolyn izdeý kerek.

Keńes: Qandaı  jaǵdaı bolsa da, ananyń súti  az bolsa, nemese  alǵashynda  kóp bolyp, tez  tartylyp bara jatsa, anasy ózine–ózi kómektese alady: emshektiń joǵarǵy jaǵyn jyly sýmen súrtip, jaılap ýqalap, sylaý kerek, ıaǵnı massaj jasaý kerek; balasyn jıi aımalap, tipti sharýa istep júrse de,  esine alyp,  emizgende meıirin tókse, ananyń  qanynda  joǵaryda  jazylǵan oksıtosın gormony  qanǵa kóptep shyǵyp, sútti óndirýge, shyǵarýǵa múmkindik týady;  ystyq sorpany,  sút quıǵan shaıdy, basqa da suıyq tamaqty  kóbirek iship,  anasy  iship-jegen tamaǵyna  árdaıym uqypty nazar aýdarýy tıis. Tamaqtyń quramynda sútti óndirýge kómektesetin pıaz, kókónis, ońaı sińimdi  aqýyz sıaqty taǵamdardy  paıdalaný kerek. Biraq anasynyń jegen tamaǵy, sábıge sútpen beriledi degen edik. Sondyqtan sábıdiń as qorytý músheleri tolyq jetilmegendikten,  eresek adam jeıtin keıbir taǵamdardyń zat almasýynan  paıda bolǵan zattaryn náreste qorytyp, sińire almaıdy,  mysaly, tuzdalǵan kók ónister, qyryqqabat (kapýsta), qanty kóp  jemister (alma,  júzim), t.s.s. tamaqty  anasy  jegende sábıdiń ishin keptirip, aýyrtady.

Emshektiń  kútimi  durys  bolmaǵan  jaǵdaıda, ásirese sút kóptep shyǵa bastaǵan alǵashqy 2-3-shi kúnderi, sábı  emshektegi barlyq sútti tolyq emip úlgermeıdi. Sondyqtan   qalǵan sútke jańadan túzilgen sút  qosylyp,  emshektegi qysym kúsheıip ketedi de aýyrta bastaıdy. Eger  balany emizgennen keıin  qalǵan sútti saýyp nemese sútsorǵyshpen  shyǵarmasa,  ananyń emshegi qataıyp, aýyrady. Al eger  sábı emshekti qatty soratyn bolsa, onyń ushy jarylyp, emshekke ınfeksıa ótip, anasy  keýdesin jyly ustamaı, ashyq júrse, sút bezderi qabynýy, ıaǵnı mastıt paıda bolýy múmkin.  Sút bezinde shoǵyrlanǵan ulpa túıinderi qolmen  aqyryndap ustaǵanda baıqalady, ananyń  denesi qyzady (temperatýrasy 37-38^oS-qa deıin, tipti odan da kóp kóteriledi). Aýyrǵan emshekti balaǵa emizýdi jalǵastyra berý kerek jáne emshektiń qataıǵan jerin  ushyna qaraı   aqyryndap sıpap, ýqalaý kerek. Onyń súti balaǵa zıan keltirmeıdi. İsingen jerdegi qaldyq sútti  meılinshe tolyq  shyǵarýǵa tyrysý kerek.

Emshek isip aýyrsa, dárigerge kórsetip, emdeý sharalaryn tolyq oryndaý kerek.

Qorytyp aıtsaq, bizdiń bolashaq úmitimiz – balalarymyzdy týǵannan bastap, emizip, ósirip tárbıeleıtin anany qadirleı bileıik. Onyń balany jarytyp emizýine  jaǵdaı týdyrýdyń mańyzy zor. Bizdiń elimizde  balaly anaǵa   járdem kórsetý birshama  jaqsy zańdastyrylǵan. Al  sol zańdy oryndaý, ana men balaǵa jaǵdaı jasaý  eń aldymen otbasynyń, sodan keıin jergilikti  mekemelerdiń  mindeti. Eger árqaısymyz óz mindetimizdi durys oryndasaq, bizdiń bolashaǵymyz jarqyn bolmaq.

Sultan Tóleýhanov

Álibek Ydyrysuly

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti

Bıofızıka jáne bıomedısına kafedrasy